Google This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as pari of a projcct to make the world's books discoverablc online. It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discover. Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from the publisher to a library and finally to you. Usage guidelines Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying. We also ask that you: + Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for personal, non-commercial purposes. + Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machinc translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encouragc the use of public domain materials for these purposes and may be able to help. + Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct and hclping them lind additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. + Keep it legal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any speciflc use of any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search mcans it can bc used in any manner anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. Äbout Google Book Search Google's mission is to organizc the world's Information and to make it univcrsally accessible and uscful. Google Book Search hclps rcadcrs discover the world's books while hclping authors and publishers rcach ncw audicnccs. You can search through the füll icxi of ihis book on the web at|http: //books. google .com/l Google IJber dieses Buch Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Realen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfugbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde. Das Buch hat das Uiheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch, das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist. Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin- nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat. Nu tzungsrichtlinien Google ist stolz, mit Bibliotheken in Partnerschaft lieber Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nie htsdesto trotz ist diese Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen. Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien: + Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche Tür Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden. + Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials fürdieseZwecke und können Ihnen unter Umständen helfen. + Beibehaltung von Google-MarkenelementenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht. + Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein, sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben. Über Google Buchsuche Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser Welt zu entdecken, und unterstützt Autoren und Verleger dabei, neue Zielgruppcn zu erreichen. Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter|http: //books . google .coiril durchsuchen. -Asir.l^f./ I 0 NICOLAÜS COPPERI^ICÜS. VON . (^ V ^^LdL'-'^QJl ) LEOPOLD PROWE. ■ • > ZWEITER BAND: URKUNDEN. BERLIN, WEIDMANNSCHE BUCHHANDLUNG. 1884. M 7\m y '•'«•ERVATWNMABTBR ATHMtVARD Da» Recht einer Uehersetzimg ins Englische und Franzffsische unrd vorbehalten. Drnclc von Breitkopf A Häriel in Leipzig. Vorbemerkung. Die ersten zehn Bogen des Urkunden- Buchs sind bereits im Jahre 1872 gedruckt; sie wurden als Festgabe zur vierten Säkular-Feier des Geburtstages von Copper- nicus ausgegeben. Zu jener Zeit war die Frage über die richtige Schreibung des Namens noch nicht zum Ab- schluss gekommen. Hierin liegt die Erklärung, dass in der ersten Abtheilung des vorliegenden Bandes der Name von Coppemicus nur mit einem »pc gedruckt erscheint. Thorn, den 18. Oktober 1883. Leopold Prowe. \ Inhalts - Übersicht. Erste Abtheiliing. Schriften Ton Coppernicus s. 1-280 A. Aus dem Werke «de revolutioiiibus« 3 — 15 1. Die Widmung an Papst Paul III 3—8 2. Die Einleitung zum ersten Buche 9 — 12 Anhang. Die von Oslander untergeschobene Vorrede der editio princeps 13 — 14 B. Gutachten und Denkschriften 15—44 1. Die Klageschrift des Ermländischen Domstifts gegen den Hochmeister Albrecht von Brandenburg aus dem Jahre 1521 15 — 20 2. Die Denkschriften über das prcussische Münzwesen . 21 — 44 a. Das dem preussibchen T^andtage 1522 überreichte Gutachten über die Verbesserung der preussischen Münze 21 — ^29 b. Die Denkschrift über das preussische Münzwesen in lateinischer Sprache 29—44 C. üebersetzunj^en aus dem GriechiBchea 45 — 137 1. Die Briefe des Theophylaetus Sivocatta 45—127 2. Der Brief des Lysis an Hipparch 128 — 137 D. Briefe 138—168 1. An das ermländische Domkapitel d. d. Mehlsack 22. Oktober 1518 . . . 143 2. An den Bischof Mauritius Ferber d. d. Frauenburg 29. Februar 1524 . . 144—145 3. An den Domherrn Bernh. Wapowski zu Krakau d. d. »ex Varmia« 3. Juni 1524 145—154 4. An den Domherrn Felix Reich d. d. »ex Varniia octava pasce« s. a . . . 154 — 157 5. An den Bischof Johannes Dantiseus d. d. »ex Fraueuburg Parasceve Pa- sohae anno 1533« 157 — 15ö 6. An den Bischof Johannes Dantisous d. d. Frauenburg 8. Juni 1536 . . 158 — 159 7. An den Bischof Johannes Dantiseus d. d. Frauenburg 9. August 1537 . 159 — 160 8. An den Bischof Johannes Dantiseus d. d. »ex Frueburgo quinta pasche« 1538 161 INHALTS-ÜBERSICHT. V 9. An den Bischof Johannes Dautiscus d. d. »ex Gynopoli« 2. Dchr. 153H S. 161 — 162 10. An den Bischof Johannes Dantiscus d. d. Fraueuburg 11. Jan. 1539 . . 163 11. An den Bischof Johannes Dautiscus d. d. Fraiienburg 3. März 1539 . . 163 — 164 12. An den Bischof Johannes Dantiscus d. d. Fiauenburg 11. März 1539 . 164 — 165 13. An den Bischof Johannes Dautiscus d. d. »ex Gynopoli XXVIII Sep- tembris olymp. 579 anno primo« 165 14. An den Herzog Albrecht von Preussen d. d. Frauenburg 15. Juni 1541 166 15. Au den Herzog Albrecht von Preussen d. d. Frauenburg 21. Juni 1541 167 16. An den Bischof Johannes Dantlsoas d. d. Frauenburg 27. Juni 1541. . 168 E. Das Sendschreiben an Bernh. Wapowski gegen Johann Werner*8 Schrift »de motu octavae sphaerae« in gereinigter Textes- Recension 169—183 F. Nicolai Coppernici de hypotheHibas motuam coelestium a se constitutlB commentariolns 184—202 6. Kleinere handschriftliche Reliquien . 203—264 1. Die Einschaltungen und Nachträge aus dem Manuskripte des Werkes »de revolutionibus« 203 — ^205 2. Die Büoher-Einzeichnungen mathematisch-astronomischen Inhalts . . . 206 — 244 3. Die Bucher-Einzeichnungen medicin Ischen Inhalts 245 — 258 4. Die Bücher-Einzeichnungen in griechischer Sprache 259 — 264 Anhang. Die unechten Schriften 265—280 1. Die Septem Sldera 265—275 2. Kleinere Dichtungen 276—280 Zweite Abtheilung, Zeitgenössische Schriftstücke zum Leben und zur Lehre von Coppernicus s. 28i— 421 A. Schriften von Rheticns 285—396 1. Die Narratio prima 285—366 2. Borussiae encomium 367 — 377 3. Die Vorrede zu der Trigonometrie von Coppernicus 378 — 381 4. Die Vorrede zu den »Orationes de astronomia, geographica et physicaa. . 382 — 386 5. Die Vorrede zu den Ephemeriden auf das Jahr 1551 387 — 396 Anhang. Aus der Vorrede Otho's zu dem »Opus Palatinum de triangulis a Georgio Joachime Rhctico coeptum« . . 397 — 400 B. Briefe befreundeter Zeitgenossen 401—421 I. Zwei Briefe des Domherrn Joh. Soulteti aus dem Jahre 1521 404—416 a. Der Brief vom 15. Februar 1521 404—409 b. Der Brief vom Ende Februar 1521 410—421 VI INHALTS-ÜBERSICHT. II. Briefe des Bischofs Tledem&im Giese S. 417—421 a. Der Brief au den Domherrn Georg Donner d. d. Löbau 8. Deoember 1542 418—419 b. Der Brief au Joachim Rheticus d. d. Löbau 26. Juli 1543 .... 419—421 Dritte Abtheilimg, Urkunden zur Familien -Geschichte Ton Coppernicus s. 423—480 L Der Grossvater Lucas Watzelrode 426 — 454 II. Der Vater Niklas Koppemigk 455—471 III. Der Bruder Andreas Koppemigk 472 — 475 IV. Der Oheim Lucas Watzelrode 476—480 Vieriie Abtheilung, Ermland und das Frauenburger Domstift zur Zeit von Coppernicus s. 481—521 A. Die Beschreibang des Bisthums Ermland von Martin Gromer 484 — 497 B. Die Statuten des Ermländischen Domstifts zur Zeit von Goppernicas 498 — 521 Fünfte Abtheilung, Zur Charakteristik der kirchlichen Bewegung in Ermland zur Zeit von Coppernicus. . s. 523—545 A. Zar Gharakteristik des Bischofs Fabian von Lossainen . . . 526—529 B. Zwei Hirtenbriefe des Bischofs Mauritius Ferber (1523—1537) 530-^539 I. Das Edikt vom 20. Januar 1524 530—585 II. Das Edikt vom 11. Mai 1525 536—539 G. Zwei Edikte des Bischofs Johannes Dantiscus (1537—1548) . 540—545 I. Das »Mandatum wider die Ketzerey« 540 — 543 II. Das »Mandat der Lutherei halben« 544 — 545 Erste Abtheilung. Schriften von Coppernicus. Erste Abtheiluiig. Urkunden buch. II. ^ I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS. Ans dem Werke de reyolationibns orbinm coelestinm. 1. Die Widmung an Papst Panl m. ^ AD SANCTISSIMVM DOMINVM PAVLVM III. . PONTIFIC EM MAXIMVM . Nicolai Oopenioi praefatio in libros BeTolntionnm. 8atis equidem, Sanctissime Pater, aestimare possam, futurum esse, ut simul atque quidam acceperint, me hisce meis libris. quos de revolutionibus sphaerarnm mundi scripsi, terrae globo tribuere quosdam motus, statim me explodendum cum tali opinione clamitent. Neque enim ita mibi mea placent, ut non perpen- * Abdruck auB der editio princeps ; das Original-Mannskript ist bis jetzt noch nicht aofgefunden. Die Orthog^phie und Interpunktion der editio princeps ist nicht bei- behalten; namentlich die letztere würde an manchen Stellen unverständlich und geradezu störend sein. Eine Aenderung schien um so weniger bedenk- lich, als der Druck des Werkes nicht von Copemicus selbst überwacht ist, und der Herausgeber Oslander, wie wir nach Wiederauffindung des Manu- scriptes wissen, sich vielfache Aenderungen erlaubt hat. 1» 4 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS. dam, quid alii de illis iudicaturi sint. Et qnamvis sciam, hominis philosophi cogitationes esse remotas a iudicio viilgi, propterea quod illius Stadium sit veritatem omnibns in rebns , qnatenus id a Deo rationi humanae permissum est, inquirere, tarnen alienas prorsus a rectitndine opiniones fugiendas censeo. Itaque cum mecum ipse cogitarem, quam absurdum axp6a{xa existimaturi essent illi, qui multorum seculorum iudiciis haue opinionem confirmatam norunt, quod terra immobilis in medio caeli tanquam centrum illius posita sit, si ego contra assererem terram moveri, diu me- cum haesi, an meos commentarios in eins motus demonstrationem conscriptos in lucem darem, an vero satius esset, Pythagoreorum et quorundam aliorum sequi exemplum, qui non per literas sed per manus tradere soliti sunt mysteria philosophiae propinquis et amicis duntaxat, sicut Lysidis ad Hipparchum epistola testatur. Äc mihi quidem videntnr id fecisse non, ut quidam arbitrantur, ex quadam invidentia communicandarum doctrinarum, sed ue res pulcherrimae, et multo studio magnorum virorum investigatae, ab illis contemnerentur , quos aut piget uUis literis bonam operam impendere, nisi quaestuosis, aut si exhortationibus et exemplo aliorum ad liberale Studium philosophiae excitentur, tamen pro- pter stupiditatem ingenii inter philosophos tanquam fuci inter apes versantur. Cum igitur haec mecum perpenderem, contemptus, qui mihi propter novitatem et absurditatem opinionis metuendus erat, propemodum impulerat me, ut institutum opus prorsus in- termitterem. Verum amiei me diu cunctantem atque etiam reluctantem re- traxerunt, inter quos primus fuit Nicolaus Schonbergius, Cardinalis Capuanus, in omni genere doctrinarum celebris. Proximus illi vir mei amantissimus Tidemannus Gisius, Episcopus Culmensis, sa- crarum, ut est, et omnium bonarum literarum studiosissimus. Is etenim saepenumero me adhortatus est, et couvitiis iuterdnm ad- ditis efflagitavit, ut librum hunc ederem, et in lucem taudem prodire sinerem, (|ni apud nie pressus non in nonum annum so- 1. DIE WIDMUNG AN PAPST PAUL III. 5 lam »ed iam in quartum novennium latitasset. Idem apud me egernnt alii non pauci viri eminentissimi et doctisBimi adhortantes, nt raeam operam ad commnnem stndioBorum mathematices utilita- tem propter conceptum metum conferre non recusarem diutius. Fore ut, quanto absurdior plerisque nunc haec mea doctrina de terrae mota videretnr, tanto plus admirationis atque gratiae ha- bitnra esset, postquam per editionem commentariorum meorum ealiginem absnrditatis sablatem viderent liqnidissimis demonstra- tionibns. His igitur persuasoribus eaque spe adductus tandem amicis permisi, ut editionem operis, quam diu a me petissent, facerent. At non tarn mirabitur fortasse Sanctitas Tua, quod has meas hicubrationes edere in lucem ausus sim, posteaquam tantum operae in illis eluborandis mihi sumpsi, ut meas cogitationes de terrae motu etiam literis committere non dubitaverim, sed, quod magis ex me audire expectat, qui mihi in mentem venerit, ut contra receptam opinionem mathematicorum, ac propemodum contra com- mnnem sensum ausus fuerim imaginari aliquem motum terrae. Itaque nolo Sanctitatem Tuam latere, me nihil aliud movisse ad cogitandnm de alia ratione subducendorum motuum sphaerarum mundi, quam quod intellexi, mathematicos sibi ipsis non constare in illis perquirendis. Primum enim usque adeo incerti sunt de motu solis et lunae, ut nee vertentis anni perpetuam magnitudi- nem demonstrare et observare possint. Deinde in constituendis motibus, cum illarum, tum aliarum quinque errantium stellarum, neque iisdem principiis et assumptionibus, ac apparentium reyo- lutionum motuumque demonstrationibus utuntur. Alii namque circulis homocentris solum, alii eccentris et epicyclis, quibus tamen quaesita ad plenum non assequuntur. Nam qui homocentris confisi sunt, etsi motus aliquos diversos ex eis componi posse demon- straverint, nihil tamen certi, quod nimirum phaenomenis respon- deret, inde statuere potuenint. Qui vero excogitaverunt eccentrica, etsi magna ex parte apparentes motus congruentibus per ea nu- 6 I. SCHRIFTEN VON COPERNICU8. meris absolvisse videantur, pleraque tarnen Interim admiserunt, qnae prinuB principÜB de motus aequalitate videntnr contravenire. Rem quoque praecipuam, hoc est mundi formam, ac partium eins certam symmetriam, non potuerunt invenire vel ex ilUs eoUigere; sed aecidit eis perinde, ac si quis e diversis locis manns, pedes, Caput aliaque membra optime quidem sed non unius corporis comparatione depicta sumeret, nullatenus invicem sibi respon- dentlbus, ut monstrum potius quam homo ex illis componeretnr. . Itaque in processu demonstrationis , quam (li&o&ov vocant, vel praeteriisse aliquid necessariorum vel alienum quid, et ad rem minime pertinens admisisse inveniuntur. Id quod illis minime ac- cidisset, si certa principia secuti essent. Kam si assumptae illorum bypotheses non essent fallaces, omnia, quae ex illis se- quuntur, verificarentur procul dubio. Obscura autem» licet haec sint, quae nunc dico, tarnen suo loco fient apertiora. Hanc igitur incertitudinem mathematicarum traditionum de coUigendis motibus sphaerarum orbis cum diu mecum revolverem, coepit me taedere, quod nuUa certior ratio motuum machinae mundi, qui propter nos ab optimo et regularissimo omnium opifice conditus esset, philosophis constaret, qui alioqui rerum minutissi- marum respectu eins orbis tam exquisite scrutarentur. Quare hanc mihi operam sumpsi, ut omnium philosophorum, quos habere pos- sem, libros relegerem indagaturus, anne uUus unquam opinatus esset, alios esse motus sphaerarum mundi, quam illi ponerent, qui in scholis mathemata profiterentur. Ac reperi quidem apud Gice- ronem primum Nicetam sensisse terram moveri. Postea et apud Plutarchum inveni quosdam alios in ea fuisse opinione, cuius verba, ut sint omnibus obvia, placuit hie ascribere : oi }iev aXXoi (jivetv Tr^v yV« ^iXoXao; 8e IludaYopsio^ xuxX(p ireptfepeo&ai icspl to icup xaTaxuxXou Xo^ou ofjioioTpoirco^ r^Xlif xal ae- kr^YQ. 'HpaxXeCSr^c o Ilovrixo; xal ^Ex^avrog o Ilu&aYOpeioc xivoooi {liv TTjV Y^jV 00 jJLTjv ys [«TaßaTtxÄ? , Tpojfou StxT^v ivC«>via|jiivr|V airo 6uap.d>v iiüi avttToXa^, icepl to iStov aur^g xsvrpov. l. DIB WIDMUNG AN PAPST PAÜL in. 7 Lade igitnr occaBionem nactuB coepi et ego de terrae mobi- litate cogitare. Et quamvis absnrda opinio videbatur, tarnen qnia Bciebam aliis ante me hanc concessam libertatem, nt qnoslibet fingerent cirenlos ad demonstrandum phaenomena astromm , ex- istimavi mihi qnoqne facile permitti, nt experirer, an posito terrae aliquo mota firmiores demonstrationes , quam illorum essent, in- yeniri in revolntione orbium coelestiiim possent. Ätqne ita ego positis motibus, quos terrae infra in opere tri- bno, multa et longa observatione tandem reperi, quod, si reliqno- rum siderum errantium motus ad terrae circulationem conferantnr et supputentnr pro cuiusque sideris revolutione, non modo illo- rum phaenomena inde sequantur, sed et siderum atque orbium omnimn ordines et magnitudines et coelum ipsum ita connecta- tur"^, ut in nuUa sui parte possit transponi aliquid sine reliqua- rum partium ac totius universitatis confusione. Proinde quoque et in progressu operis hune secutus sum ordinem', ut in primo libro describam omnes positiones orbium eum terrae , quos ei tribuo, motibus, ut is über contineat communem quasi constitutionem uni- versi. In reliquis vero libris postea confero reliquorum siderum atque omnium orbium motus eum terrae mobilitate, ut inde eol- ligi possit, quatenus reliquorum siderum atque orbium motus et apparentiae salvari possint, si ad terrae motus eonferantnr. Ne- que dubito, quin ingeniosi atque docti mathematici mihi astipu- laturi sint, si, quod haec philosophia inprimis exigit, non obiter, sed penitns, ea quae ad harum rerum demonstrationem a me in hoc opere adferuntur, cognoseere atque expendere voluerint. Ut vero pariter docti atque indocti viderent, me nullius omnino subterfugere iudicium, malui Tuae Sanctitati, quam cuiquam alten * Der Zusammenhang erheischt hier nothwendig eine Aenderung des Textes, welcher in der überlieferten Lesart, die aUe früheren Aasgaben bei- behalten haben, ganz unverständlich ist. Es ist nach der Thomer Säcuh^r- Ausgabe conneetat umgewandelt in connect aohtett seyn, haben sie erniddertt die wirdiekeit der Schillinge, unnd die gebrechliche achtunge des vormischtenn geldes mit der glitte verworren. Derhalbenn hott von tage zcu tage die achtunge ^des geldes meher unnd mere abgenommen, unnd dennoch hott men von dem munczenn nicht wollenn abestellenn, unnd zo die kosten nichtt wolde ausztragenn, das man eyne gleichwirdige * Schütz hat des sichern Verständnisses wegen das Wort Skoter, wel- ches im Manuskripte fehlt, hier hinzugesetzt. 2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIB MÜNZE. 27 Huutcze myt der forigen hette mögen slaenn, ist sye fuer und fner geringer wurden, alzo das sye auch der abesteygende ach- tnnge nicht genucksam. Daerumbe zu die letczste Muntcze allwege der forigenn an die gutte ungemesz gewordenn, hott auch dye letczte stettlich die forigen achtunge zcuBtoret und auszgedrun- genn, bisz zo lange die achtunge der Schillinge myt der glitte der groschen sich Jiott vorgleichett, und das nu XII marck geringe vor eyne marg lotiges, unnd XXIUI marck vor I it. Silbers wer- denn geguldenn. Dennoch ist keyn uflfhorenn, wie wol sich die Schillinge mit den groschen noch der achtunge vorgleichett , zo folgenn nu noch neuwe groschen, die zcum wynnigesten am schroet fehel habenn, dann dieselbigen XXVI marg in der ge- wicht II it. haben I iK Sylber. Was ist nu anders zcuwartenn, dann das men in kurczenn I it, Sylber vor XXYI margk , unnd die marg lotiges vor YIII marg wirdt müssen geldenn, wo es nicht vorkommen wyrdtt. Alzo trefflichem gebrechenn ist underwurffen die preuss. Muncze, unnd do durch das gancze lanndt. Alleyne die golttsmede nemen genys ausz des Landes schade und ab- nemen, szo sye die glitte des geldes zcu sich brengenn. Dann ausz dem hauffen vorlesenn sie die alte Muntcz, doraus sye das Silber schedenn und vorkouffen, nemen stets widderumben ander Muntcz meh Silbers von unvorstendigenn folck. Szo dann solliche alte Schillinge ganntcz undergangen, lesenn sye ausz die denen negst seynn, gleich wie den waysen ausz den drespen. Es für- dert die nodtt, das diese gebrechen gereformirt werden, inn zcey- ten, ehe das eynn grosser fall geschitt, das zcum wynigesten eynn it. silber uff XX mark, unnd die marg lotiges uff X marck wurde gebrochtt, unnd dasselbige bestendick gehaltenn, noch ob- angeczeigter weysze. Nu wollen wir ein Exempel anczegen, wie sollich reformationn gescheen mochte. Zcum erstenn, das nur. eyne stelle zcu Mttnezen werde angesatczett, do die Muntcz nicht im namen einer statt, adir uff ir gebreech, beszunder des ganczen 28 I. SCHRIFTEN VON COPBRNICÜ8. lande» wurde geslagenn, unnd das weytre ane gemeynen Raadtt unnd zculoBSz Lande nntid Stette keyne neuwe Mnntez ward auff- gerichtt, das oueh durch ein bestendick decreet vorwaret wurd, das ausz eynem 4t. feynes Sylbers nicht meh dann XX marg wurdenn geslagen, in folgender weysze. Zcnm Schilling zoll men nemcn III fi. kopper, unnd I 4i. fein silber, wynniger eine halbe unntcz, adir zo fyle es von notenn vor den kosten der Munczer alleyne abeczuczihenn. Dis smelcze men in eynen klosz, und men schrote dar ausz XX marg Schillinge, welche im kouffe werden eynnbrengenn I fi. silbers, das seint II marg lotiges. Daer czu mocht men ouch slaenn Schöter von zcween €i. koppfer, und I 4f. wynniger eine halbe untcz Silbers, vor XX. marg, in XXIIII vor die marg geschrotett. Ouch möchtenn vor dye Schil- linge halbe Schillinge gemunczett werdenn noch foriger rechnunge, dor V vor I schoett ginge, unnd eyner vor III der itczigenn heller gewechseltt wurde. Szo aber der Muntczslag angefangenn wurd, muste der gebrauch der altenn Muntcz gantcz vorboten und nid- dergelegtt werdenn, und das men im Muntczhause vor XIII mark des aldenn geldes, zcale X mark der neuen Schillinge adir Scho- ter. Disenn schaden muste men eyn mol tragen, do myte ein grosse frome und bestendiger nutcz zcuwuxse unnd es zold genuck- szam, das die Muuce in XXV adir meher Jarenn eyn mol vor- neuett werde. Dis sey unns vonn der Mutcz zcu eyner beramunge gesagtt, welch eynem Jedenn bas vorstendigenn zcutateln adir czubessernn zoll underworffenn szeynn, in mascnn sich ouch myt der Zceidt neuwe feile bogebenn. 1519. Das Landtag-Protokoll, aus welchem das vorstehend abgedruckte Münz- Gutachten des Copernicns entnommen ist, beginnt mit den Worten : 2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 29 Im Jare urmsers herren tausennt V^XXII itt durch Koe, Ma^ zcu Polenn eyne genieyne tagefart uff denn tag Montag nach Jteminiscere eyngesatcztt, Do- seüngest hin in konioklichen namen seindt verordnet eic Nach sollichem vorgehen koe. maiestai geschickten seint in dem mittel der rete dieser lande zcu preuszen die hochgelar- ten, achtharenn und wirdigen herrn Nicolaus Koppernick der geistliehen rechte doctor unnd Magister Tydemannus Gisze thumherrn des stif/tes zeur Frauenhurgk und des erwirdigen in got Vaters und herrn Fahian, hischoffs zcu Ermelandt ver- ordnete und geschickte irschenen Die Verhandlungen über die Münz-Angelegenheit begannen erst 'am. vor- letzten Tage der Woche. Der Einlei tungs-Passns des Protokolls lautet : Freytags domoch ist zwischen Kn. Hetenn aus der Cron und dieszenn Lan- denn zw preussenn merkliche handlunge /urgenatnmen von wegen der muntcze^ do denne der herre hischoff vonn Leslauw fyle und mannichfcdtige rede gehabtt, erczelende die geschicklickeytt zo wol der polynschen, littauschen als preusischenn imtntze anczyhende dye grosse teurharkeit des sylbers und wo men eyne neue muncze slaen soltt, woUe die not fordern, .... Der Mittheilung der Gopemicanischcn Denkschrift über die Münze gehen unmittelbar vorauf die nachstehenden Bemerkungen : Vnd zo denne die geschickten Thumherrnn von der frauen- hurg hey diesen handel Im Rate gewesenn do denne ermeldet ist, das der Achtbare unnd Wirdige Herre Nicolaus Copper- nick sich ettwan mit hogem fleysse in dieser sachenn hekommret vnd eyne aussatzunge gemacht, haben die Herrn Rete hegertt das seyne Wirde Inenn dieselbige gunsticklichenn wollt myte- taylen vnd der sachenn zw gutt nicht vorbergen, Darinne sich seyne Wirde gutwillick hett finden lossenn Vnnd ist in hegen- wertiekeit Ko^ Rete gelesen wurden, Eximius ac multe eruditionis vir Nicolaus Copernicus sequentem modum cudendi monetam ad peticionem Consiliariarum harum terrarum olim elaborabat in proximis istis Cotniciis autem addicione quadam facta absolvit. Utinam Uli, quorum interest, huic negotio tandeni Colophonem adderent , ne hoc malo terra prutena funditus perderetur, Müncze wyrdtt genennett geczeichenntt Goldtt adir Sylber domyte die geldange etc. etc 30 I. SCHRIFTEN VON COPEENICÜS. b) Die Denkschrift Aber das preassisehe Mfinzwesen in lateinischer Sprache. Vorbemerkung. Die nachBtehend abgedruckte Denkschrift des Copernicus Über das Preussische Mttnzwesen ist eine spätere Ueberarbeitung des dem Prcussischeu Landtage im J. 1522 in deutscher Sprache mitgetheilten Gutachtens. Aus Form und Inhalt ersieht man, dass dieses in lateinischer Sprache abgefasste Schriftstuck für weitere Kreise berechnet war. Wie eng es sich in den Grundgedanken an das deutsche Gutachten anschliesst, bedarf keiner Aus- führung; die Einleitung ist fast wörtlich Übersetzt. Auch die lateinische Denkschrift ist uns nicht von der Hand des Co- pernicus selbst erhalten, sondern durch eine gleichzeitige Abschrift, welche gegenwärtig in dem G^h. Archive zu Königsberg aufbewahrt wird. Sie ist von einem langjährigen Amtsgeuossen des Copernicus angefertigt, dem Dom- herrn Felix Reich (+ als Domcustos 1. März 1539). Bisher hatte man ganz irrthttmlich diese Copie dem Sekretair des Bischofs zugeschrieben (zuletzt noch Hipler, welcher den Namen „Valentin Steipnick^ hinzufügt.) Abgesehen von dem — unten mitgetheilten — Vermerke auf dem Titelblatte lässt sich die Handschrift, von welcher die Copie gefertigt ist, aus beglaubigter Schrift als die des Domherrn Reich mit Bestimmtheit nachweisen. Reich war oftmals in den Jahren 1528 — 1530 (in Gemeinschaft mit Copernicus) von Bischof und Capitel zu den Preussischen Landtagen de- putirt worden, um die verwirrten Mttnzangelegenheiten der Lande Preussen ordnen zu helfen. Für diesen Zweig seiner amtlichen Thätigkcit hatte er sich nun eine Sammlung verschiedener auf die preussische Hünzfrage bezüg- licher Documente angelegt. Unter ihnen nimmt die Denkschrift des Coper- nicus die erste Stelle ein. An dieselbe schliesst sich in dem Reich'schen Convolnte zunächst ein Aufsatz über das Mflnzwesen, welchen der Sekretair des Königs von Polen Jostus Ludovicus Decius im «/. 1526 verfasst hatte (von F. Reich mit der Aufschrift versehen : Josti Lttdototci Decii de monete cussione racio,) Es folgen dann drei Copieen aus der herz(^lichen Kanzelei und zwar a) ^yAntwort den Reihen Kgl. M^ zu Polen der muniz halber geben Dantzik am 17. tag MaiJ i6Se.** b) ein Bericht über die Verhandlungen in der Münzsache auf dem Landtage zu Rastenburg (von Reich registrirt als „Deereta comidorum principis de moneta 7527 Rastenburg. ^) c) eine In- struction in der MUnzsache ftir die Gesandten des Herzogs bei dem Polni- 2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 31 sehen Könige datirt 5. November 1526. — An diese Schriftstücke hatte Reich femer die Copie eines Briefes angeheftet, welcher von ihm bezeichnet ist als yjJSpistola ad Ludowtcum Decittm Ciuem Cracoviensem de manete restttu- tiane 1626 per Consiliarioa prmsie." — Den SchluBS des Convoluts macht ein Bogen CoBcept von F. Beich geschrieben und stark alterirt, überschrieben und registrirt ^Vereynigung mit den muntzherren wie die prewsche muntz sol geechlagen werden,"" datirt Thorn Donnerstags nach S. Maria Magdalenen Tag 152S. (abgedruckt bei Lengnich Gesch. d. Prenss. Lande I, doc. nr. 21 und zwar unter Beobachtung der sämmtHchen Correcturen, Zusätze und Abstriche des Beich'schen Conceptes). — Auf der Rückseite des Titelblattes (ebenso auf dem letzten Blatte) finden sich aus dem Frauenburger Capitels- Archive noch einige auf die Münzfrage bezügliche Notizen. Die Vorderseite des Titelblattes enthält die Aufschrift ^Monete endende ratio.'' Darunter stehen die Worte per Nicola . . ; diese sind jedoch durchstrichen und die Stelle, wo der Name von Copernicus gestanden, ist durch Insektenfrass entfernt. Ausserdem findet sich auf dem Titelblatte noch folgender Vermerk, welcher nachmals (aber nicht viel später) durchstrichen worden ist : hec de Moneta Colledanea dentur poet fnortem meam d. Nicoiao Coppemic ei quid forte rebus suis prodesse poterint felix reich scripsit 163$. Augusti 18. Octobris 18. Der in dem vorstehend bezeichneten Convolute enthaltene Aufsatz von Copernicus ist ganz von einer Hand geschrieben und von derselben Hand mit Correcturen, Zusätzen und Tilgungen versehen. Dass auch sie von Coper- nicus herrühren, dürfte wohl kaum einem Zweifel unterliegen; sie sind mit der Freiheit gemacht, wie sie nur dem Autor selbst zustehen konnte. Man hat deshalb auch, durch die Aehnlichkeit der Schriftzüge verleitet , bisher allgemein geglaubt, dass die Verbesserungen der Beich'schen Abschrift von Copernicus eigenhändig hinzugefügt seien. Was die Zeit der Abfassung der Copernicanischen Denkschrift betrifft, so wird man nicht fehl gehen, wenn man sie in die Jahre 1526 — 1528 setzt. Die letzte Redaction — wie sie aus den mit anderer Tinte geschriebenen Correcturen ersichtlich ist — muss jedenfalls vor September 1529 geschehen sein. Dies geht ausser Anderm aus einem neuem archivalischen Funde her- vor; es ist nämlich in dem Königsberger Geh. Archive eine vor dem Herbste 1529 genau nach der Reich'schen Abschrift gefertigte Copie des Copernicani- schen Gutachtens aufgefunden. Ein kurzer Bericht .hierüber wird an dieser Stelle nicht zu umgehen sein. 32 I. SCHRIFTEN VON (X)PERNICüS. Das KÖnigsb. Archiv bewahrt einen Folianten, in welchem der Kanzler des Herzogs Albrecht (Dr. Fried. Fischer) die seinerseits gesammelten Schrift- stücke über die Preussische Münze aus den Jahren 152G — 1529 zu einem Bande vereinigt hat. Dort sind zum grossen Theil dieselben Schriftstücke copirt, welche das Beich'sche Convolut enthält ; Fol. 41 ff. fiudet^sich nun auch die lateinische Denkschrift des Copernicus in einer Copief welche entweder nach dem Original, oder nach der Reich'schen Abschrift gemacht sein mnss, da sie den Text mit genauer Beachtung der in dem Reich'schen Manuskripte später hinzugefügten Correcturen wiedergiebt. Auch sind in dem Konigsberger Folianten die dem Frauenburger Capitelsarchiv() entnommenen Auszüge abgeschrieben, welche sich auf der Rückseite des Titels, wie auf der Aussenseite des letzten Blattes, in dem Reich'schen Con- Volute vorfinden. Wenn hieraus die Abhängigkeit des Königsberger Manu- skripts von einem Frauenburger Schriftstücke deutlich erhellet, so gewinnt man wiederum durch jene Abschrift ein sicheres Moment für die Bestimmung der Zeit, vor welcher Copernicus seine Gedanken über die Verbesserung der Preussischen Münze in lateinischer Sprache niedergeschrieben haben muss. Wir wissen nämlich, dass der Kanzler Fischer, welcher die Königsberger Sammlung angelegt hat, im September des Jahres 1529 gestorben ist Die Sammlung der S(;hriftstücke über das preussische Münzwesen, welche von dem Domherrn Reich angelegt war, erhielt nach seinem Tode, wie er es bestimmt hatte, der überlebende Freund und Landsmann. Der schriftliche Nachlass von Copernicus wanderte zunächst in das Capitels- Archiv und ward später bei den Kriegen zwischen Schweden und Polen im 17. Jahrhunderte zum Theil nach Schweden entführt. Von dort wurde im Jahre 1798 unter andern Reliquien des grossen Mannes auch seine Denkschrift Über das Münz- wesen nach Preussen zurückgesandt und befindet sich seit jener Zeit in dem Qeh. Archive zu Königsberg. Von diesem Manuskripte fertigte Faber im J. 1810 für die Bibliothek des Warschauer Lyceums eine officielle Abschrift. Nach dorseIb(»n erfolgte der erste Abdruck von Bentkowski im Pami^tnik Warszawski, welchem auch eine Polnische Uebersetzung beigefügt ist. Beutkowskis Abdruck wie Uebersetzung sind in die Warschauer Ausgabe der Werke von Copernicus aufgenommen. — Eine französische Uebersetzung hat Wolowski 1SG4 zu Paris erscheinen lassen als Anhang zu seiner Schrift „Trait^ de la monnaie de Nicole Oresme." Nach dem Königsberger Manuskripte ist der Abdruck bei Hipler Spicil. Copem^ p. 185 ff. besorgt, woselbst auch die ursprünglichen Lesarten ange- geben werden. Dem nachstehenden Abdrucke ist selbstverständlich gleichfalls das KOnigsberger Manuskript und zwar in seiner letzten Ueberarbeitnng zu Grunde gelegt. Die übrigen Abweichungen von dem ursprünglichen Texte sind nicht 2. DIE DBNKSCHBIPTEK ÜBEB DIE MÜKZE. 83 besonders angegeben, weil sie an sieh an wesentlich und vom Verfasser selbst verändert sind. Die Orthographie wie Interpunktion des Manuskripts ist bei- behalten, weil eine radicale Aenderung erforderlich gewesen wäre ; nur die fast durchweg ausgelassenen Punkte am Ende der Perioden sind hinzugefügt. IMe Abbreviaturen des Schriftstückes sind aufgelöst. Monete Gndende ratio per Nicolanm Copemicum. Qnam(iaam innumere pestes snnt, ^uibiMS regna, principatus et respublice decrescere solent, hec tarnen quatuor (meo iudicio) potissime sunt, discordia, mortalitas, terre sterilitas et monete vilitas : Tria prima adeo enidentia sunt, vt nemo ita esse nesciat, sed qaartum quod ad monetam attinet a paucis et non nisi cor- datissimis consideratnr : quia non vno impetu simnl, sed paalatim et occnlta quadam ratione respublicas enertit. Est antem Moneta anmm vel argentum signatam, qua precia emptibilinm vendibiliumque remm numerantur seenndum cuiusuis reipublice vel gubernantis ipsam institutum. Est ergo moneta tan- quam mensura quedam communis estimationum : Oportet autem id quod mensura esse debet firmum semper ac statum seruare modum, Alioquin necesse est confundi ordinationem reipublice, Ement^s quoque et vendentes multipliciter defraudari quemadmo- dum si vlna, modius, pondusve certam quantitatem non seruet. Hanc igitur mensuram, estimationem puto ipsius monete que etsi in bonitate materie fhndetur, oportet tamen valorem ab estimatione discerni: potest enim pluris estimari moneta quam eius qua con- stat materia et e conuerso. u. 3 34 I. SCHRIFTEN VON COPEKNICUS. Causa yero constitntionis monete necessaria est : qaamvis enim solo pondere auri et argenti rernm commutatio fieri potuis- set, ex quo communi hominnm consensu aurnm et argentum vbi- que in pretio habeatar, sed tarnen propter multam incommoditatem afferendomm semper pondernm, quodqne non statim auri et argenti sinceritas deprehendatur ab omnibus, institutum est publieo sigillo monetam signari, quo significetur iustam auri vel argenti quanti- tatem inesse, et fides adhibeatur autoritati. Solet etiam monete et maxime argentee es commisceri propter duaS; vt existimo, causas, yidelicet quo minus exposita sit insi- diis expilantium et conflantium ipsum quod futurum esset; si ex syncero argento constaret; secunda, quod mass'a argenti in minutas partes et scrupnlos nummorum fracta retineat, cum ere admixto convenientem magnitudinem : potest superaddi et tertia , ne scilicet continuo vsu detrita cicius pereat sed fulcitamento eris diutumior perseueret. Justa autem et equa monete estimatio est, quando paulo mi- nus auri vel argenti continet quam pro ipsa ematur : vtpote quan- tum pro expensis dumtaxat monetariorum oportuerit deduci: Debet enim Signum ipsi materie aliquam addere dignitatem. Vilescit hec vt plurimum propter nimiam multitudinem , vt- pote si tanta argenti copia in monetam transierit , quoadusque argenti massa ab hominibus magis quam moneta desideretur: perit nempe hoc modo dignitas monete^ quando per ipsam tantum argenti non licet emere, quantum ipsa pecunia continet^ senciatur- ' que maior profectus eliquando argentum iu monete destructionem : Cuius remedium est non amplius monetam cudere donec se ipsam coeqauerit, reddaturque carior argento. Valor quoque multis modis deprauatur, vel propter defectum materie solum, quando scilicet sub eodem pondere monete plus quam oportet eris commiscetur argento: vel propter defectum ponderis, quamvis iustam habeat eris cum argento admixtionem: vel quod pessimum est propter vtrumque mmul. Deficit etiam 2. DIB DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 35 vitro valor ac longo vsu deteritur: propter quod solum instaurari ac innonari debet. Cuius Signum est, Si argentum in moneta in notabili quantitate minus reperitnf quam pro ipsa emptum, In quo merito penuria monete intelligitur. Premissis generaliter de moneta expositis speciatim ad prus- sianam descendamus ostendentes primum, qnomodo in tantam leui- tatem peruenerit. Transit autem sub nominibus marcharum scoto- mm etc. et sunt sub eisdem nominibus etiam pondera. Nam marcha ponderis, est libra media, At marcha numeri eonstat solidis LX^, que omnia vulgo nota sunt: Verum ne equiuocatio numeri et ponderis obscuritatem pariat, vbicumque deinceps marcha nominabitur, de numero intelligatnr ; Nomine vero libre pondus duarum marcharum, pro selibra vero marcham ponderis accipe. Inuenimus igitur in antiquis recessibus ac litterarum muni- mentis, quod sub magistratu Conradi de Jung^ngen, hoc est pro- xime ante bellum Tannebergense , emebatur selibra, id est marcha argenti puri, marchis pruthenicalibus duabus et scotis VIII quando videlicet tribus partibus argenti puri quarta pars eris ad- miscebatur, et ex Ubra dimidia eins masse solidos GXII faciebant Quibus tertia pars adiecta et sunt solidi XXXVII et tertia pars unius solidi, facit totam summam solidorum CXLVIUI et duorum d. pendentem libre vnius bessem duas terciap hoc est scotos, sei- licet argenti XXXn que procul dubio tres partes (et sunt libra media argenti puri) continebit. Sed iam dictum est pretium eins fuisse solidos CXL in selibras Reliquum vero quod in IX solidis et tertia deerat estimatio monete suppleuit Erat itaque eins esti- matio cum valore convenienter continuata. Huius generis nummismata sunt Vinrici, Ultici et Conradi, que interdum reperiuntur adhuc in Thesauris : Deinde post cladem prussie et bellum supradictum cepit detrimentum reipublice in dies magis ac magis in moneta apparere: Nam Henrici solidi aspectu quidem similes supradictis, non amplius reperiuntur habere quakn tres quintas argenti : Crescebatque error hie donec inuerso ordine 3* ä6 I. SCHRIFTEN VOW COPEttmCÜS. ceptum est tribus partibas eris qaartam argenti misceri , vt iam non argenti moneta, sed cuprea rectius diceretar, pondus tarnen retinebat solidorum CXII in selibra : Cum antem minime conveniat nouam ac bonam monetam introducere antiqua viliore remanente, qnanto hie magis erratum est vetere meliere remanente viliorem nouam introdneendo qne non solum infecit antiqnam sed vt ita dicam expngnavit Cni errori dum sub magistratu Michaelis Res- dorff obviare «rellent ac monetam in pristinum meliorem statom redu- cere Cudebant nouos solidos quos nunc grosses vocamus : sed cum antiqui viliores non viderentur sine iactvra aboleri posse vna cum nouis insigni errore permansernnt Transibantque duo solidi antiqui pro vno nouo, factumque tunc est, quod duplex marcha plebi in- gereretur nouorum videlicet solidorum et antiquorum illorum marcha noua siue bona herum vera antiqua siue leuis, solidorum vtrobi- que sexagintaOboIi vero in suo vsu manebant Ita vt pro solide antiquo sex dumtaxat commutarentur pro nouo vero Xu. Nam ab initio duodecim obolorum fuisse solidum facile coniici potest : Sicut enim quindenum numerum vulgo mandel vocamus Ita in plerisque germanie terris vox illa Schilling pro duodenario numero durat. Perseueravit autem nouorum solidorum appellatio vsque ad me- moriam nostram : quomodo demum grossi facti sint inferius dicaui. Nouorum igitur solidorum marche Vm per sexaginta, libram vnam puri argenti continebant: quod ex eorum compositione sa- tis apparet Gonstant enim ex dimidio eris et altera medietate argenti et eorum marche YIII per LX. pendent prope libras duas Antiqui vero pondere vt dictum est pares illis valore ex dimidio Cum enim quartam solummodo partem argenti haberent, marche XVI e libra argenti puri veniebant, pendentes quadruplum Postea vero mutato statu patrie cum ciuitatibus esset cudendi mo- netam concessa potestas ipseque nouum exequerentur priuilegium creuit pecunia multitudine non autem bonitate Cepitque quatuor partibus eris quinta argenti in solidis antiquis misceri donec marche XX argenti libra commutarentur Sicque noui illi solidi 2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 37 cnm iam meliores eBsent plüS quam dnplo solidis recentibns facti sunt scoti vt iam XXIIII pro marcha leiii compntarentur : periit ergo qninta pars bonitatis monete in marcha Postea vero qnam euanescerent noui solidi iam scoti facti eo quod eciam per Mar- chiam essent accepti placuit eos grossorum estimatione reuocare, hoc est sub solidis tribns, maximo errore et tanto procerum con- silio prorsus indigno perinde ac si pmssia sine illis esse non posset quamuis non essent meliores denariis quindecim tunc cur- rentis monete vbi iam mnltitudo eciam premebat estimationem ipshis Dissidebant ergo grossi cum solidis in quinta vel sexta parte minus valentes a constituto et fallaci ae iniqua extimatione detrahebant dignitati solidorum Oportebat fortassis iniuriam sie vindicari quam solidi grossis prins intulerant coegerantque eos scotos fieri Sed ve tibi Prussia que tuo pro dolor interitu male administrate reipublice penas pendis Igitur estimatione simnl et valore pecunie, passim euanescentibus a fabricatione tamen mo- nete plane cessatum non est et expensis non suppetentibus qui- bus equiualens priori uideretur posterior semper priori peior su- perinducta est que bonitatem precedentis oppressit et extnisit quoad solidorum estimatio cum valore grossorum proporcionaliter conveniret et marche XXIIII leues pro vna libra cederent argenti Debuerant autem iamtandem saltem reliquie tantille dignitatis monete permansisse : ex quo de eins instauratione meditatnm non est Sed que tantisper inoleuit consuetudo siue licencia adulterandi expilandi et iniiciendi monetam cessare non potuit nee in hunc diem cessat. Nam qualis postea prodierit et in quo statu nunc Sit pndet ac dolet dieere In tantam enim vilitatem hodie collapsa est vt XXX marche vnam libram argenti vix contineant. Quid autem restat si non succurratur nisi vt deinceps prussia, auro et argento vacua, monetam mere cupream habeat Ynde peregrina- rum mercium invectiones omnesque negociationes breui sint per- itnre Quis enim extemorum mercatorum merces suas moneta cuprea commutare volet Quis. denique nostratium in peregrinis 38 I. SCHRIFTEN VON COPBRNICUS. oris eadem moneta exoticas merces comparare poterit Hanc tarnen ingentem reipublice prussiane cladem hi quorum iiiterest con- tempti despiciunt et dnlcissimam sibi patriam cui post pietatem in deum nedum officii plurimum sed eciam ipsam vitum debent in dies magis ac magis supina negligencia miserabiliter labi ac periri sinunt. Cum ergo tantis viciis labor et prussiana moneta et per eam tota patria Boli aurifices et hi qui bonitatem metalli callent eiu8 eramnis frauntur CoUignnt enim ex mixta pecunia antiquam ex qua eliquatum argentum vendnnt, plus semper argenti cum mo- neta mixta ab imperito vulgo recipientes: at postquam antiqui Uli solidi iam penitns euanescant, eliguntur proximo meliores re- licto pecuniarum aceruo deteriori Hinc illa vulgaris et perpetua qnerimonia Aurum argentum, annonam familie mercedem opificnm operam et quicquid in humanis vsibus est solitum transcendere precium sed oscitantes non expendimus onmium rerum charitatem ex vtilitate monete prouenire : Crescunt enim ac decrescunt omnia ad monete conditionem : presertim aurum et argentum, que non ere vel cupro sed auro et argento appreciamus, Kam aurum et argen- tum dicimus esse tanquam basim monete cui incubat eins estimatio. At contendet fortasse aliquis exilem monetam vsibus huma- nis commodiorem esse : nempe subuenientem paupertati hominum, reddentem leui pretio annonani et cetera vite mortalium necessa- ria facilius suppeditantem per bonam autem monetam omnia cha- riora reddi, colonos ac censu annuo oneratos preter solitum gra- uari. Laudabunt hanc sentenciam spe lucri priuati quibus hactenus permissa est cudendi monetam facultas uec fortassis mercatores et opifices quibus nihil propterea perit eam improbabunt quando quidem ad auri valorem merces et res suas vendunt et quo moneta est exilier eo maiori pecuniarum numero eas commutant Verum si communem vtilitatem respicient negare vtique non poterunt prestantem monetam non modo reipublice verum eciam sibi ac omnium hominum ordini salutarem, exiguam vero pemiciosam esse: 2. DIE D£NK8CHBIFTEN ÜBER DIE hONZE. 39 Qiiod cnm nmltis rationibas satis perepicaum sit, eciam ipsa ex- periencia remm magistra, veram esse diseimos: Videmus quippe eas terras potissimuni florere que bonam monetam habent, de- cresccfe antem et perire que deteriore vtnntur: flornit nimiram et prnssia tune quando vna marcha prathenicalis duobas florenis vngaricis emebatnr et quando vt premissum est dne marche pru- thenice et VIII scoti selibra id est marcha argenti puri commu- tabatur Interim vero vilescente in dies magis ac magis moneta decrescit et patria nostra atque hac peste et aliis calamitatibus vsque ad vltimnm pene Ainus perducta est Constat preterea ipsa loca que bona moneta vtuntur artibns et opiiicibus egregiis necnon et rerum affluencia pollere Ac contra vbi vilis moneta in vsn est ignauia desidia ac resupinato ocio tam bonamm artium quam ingeniorum culturam uegligi atque omnium eciam rerum abundantiam interire: Nondum memoriam hominum excessit fru- menta et annonam minori pecuniarum numero in prussia empta fuisse cum adhuc bona moneta vteretur Nunc autem ea vilescente omnium rerum que ad victum et humanum vsum pertinent pre- • cium ascendere experimur Ex quo perspicuum esse postest leuem monetam desidiam magis alere quam paupertati hominum subue- nire Nee magnopere monete exaltatio censuales grauare potent qui se plus solito suo dominio pendere videantur fructus terre pecora et id genus remm suarum maiori eciam pretio sunt vendi- tun Reciprocum enim dandi accipiendique vicissitudinem propor- cionata monete mensura compensabit. Si igitur calamitosam hactenus prussiam monete restauratione lam tandem aliquando restituere placet Gauenda imprimis erit confusio ex varietatc dinersarum ofScinarum in quibus cudenda est proveniens: Multiplicitas enim vniformitatem impeäit maioris- que negocii est plures officinas in officio rectitudinis conseruari quam vnam. "^ Duo igitur ad summum designentur loca vnus in * Bei der zweiten Redaction der Denkschrift sind folgende Sätze weg- 40 I. SCHRIPT£N VON GOPEBNICUS. terris regle maiestatis Altör in ditione principis. In primo cudatar moneta que ex vno latere insignÜB regalibus ex altero terrarum prassle slgnetar In seeunda antem ofücina ex vno latere In- signlls reglls Ex altero vero nnmmismate princlpis slgnetar Vt vtraqae moneta imperio regio sabsit et sae maiestatis mandato in vsn tocins regni slt et accepta Qae res ad anlmorum concilia- tlonem et negociationam eommanionem non param ponderls est habitara. Opere preclam aatem erit qaod he dae monete vnlas sint grani valorls et extimatlonis et vigili cara prlmatum reipablice iaxta ordinationem nunc Instltaendam perpetuo persenerent Et qaod prlnclpes vtrinqae nihil lacri ex monete oassione senclant, sed tantom damtaxat erls addatar et ipsa extlmatlo valorem ex- cedat vt impendioram lactara sarelrl possit et conflandi monetam adimatar oceaslo. Vt item holas nostri temporis confasionem quam commixtls nooe monete cam antiqaa peperit delnceps non incldamas neces- sariam vldetar vt exorta noaa, vetas aboleatar ac prorsns inter- ■ eat et iaxta proportlonem valorls sai in officinls pro noaa com- motetar Alloqain Inanls erit renoaande monete opera, et confaslo posterior fortassls pelor prlore Inficiet enlm denuo antiqaa noae monete dignltatem: mlxta eqaldem reddet sammam a iasto pon- dere deficlentem et nlmlam mnltiplicatam seqaetar que dicta est saperinsMncommodltas Gni sl quis adhue obviandam arbitretur per hoc videllcet vt remanentla vetera nnmmlsmata tantl minorls estl- mentar comparatlone noae monete qnantum eornm valor* deterior est^aat exllior Sed hoc sine magno errore fieri non poterlt Tanta gelassen : Candueeret itaqtte vnum et communetu esse in tota prtissia officinwn monetariam in qua omnis generis nwneta ex vno latere nnmmismate siue in- signiis terrarum prussie signetur ita vt supeme roronam supereminefttem habeat vt ex hoe regnC superioritatem recognoseat Ex altero vero latere ducis prussie insigne pre se /erat Corona regni itiemnbente, Quodlsi renitente principe prussie fieri non posset eo quod proprium offi- einam habere contenderet duo ad sümmmn designentur loea. 2. DIE DENKSCHRIFTTEN ÜBER DIE MÜNZE. 41 enim c(&t nunc tum grossornm et solidorum tum eciam denariorum multiplex diuersitas vt singüla nummismata iuxta conditionem va- loris sni estimari et ab invieem discerni vix possint Quo fit vt inducta monete varietas confnsionem generaret inextricabilem ac negociantibuB et contrahentibuB labores molestias atque alia in- commoda augeret Itaque melius semper erit veterem monetam in reparatione recentis penitus abolere Oportebit enim tantillum dam- num semel equanimiter pati si modo damnum dici possit vnde vberior frnctns et vtilitas magis constans nascitur ac respublica incrementum gumit. 'Monetam vero pruBsianam ip primam illam dignitatem engere difficillimum est et poBt tantum casum forte impossibile, tum que- uiB eins reparatio res sit non parui negocii pro homm tarnen tem- porum conditione commode renovari posse videtur vt saltem ad XX marchas libra argenti redeat hac ratione Pro Bolidis Buman- tur eris libre tres, argenti vero puri libra vna minus vncia media vel qnantum pro expensis detrahendum sit: Confletur massa ex qua marche XX fiant que in emptione valebunt libram vnam; Id est duas marchas argenti : Eadem ratione eciam fieri possint scoti seu grosBi et oboli prout placuerit. De argenti ad aurum comparatione. Snperius dictum est aurum et argentum esse basim in qua residet bonitas monete Et que de moneta argenti exposita sunt possunt etiam pro maiori parte ad auream referri Reliquuro est vt ex transuerso auri et argenti commutandi rationem exponamus Primum igitur inuestigare oportet que Bit ratio appreciationis meri auri ad argentum merum siue purum ut de genere in specie et a simplicibus ad composita descendamus Porro eadem est ratio auri et argenti informium que signatorum in eodem gradu ac rursus eadem ratio auri signati ad informe que argenti signati ad argentum informe sub eodem gradu mixtionis et pondere Puris- 42 I. SCHRIFTEN VON COPEKNICÜ8. Bimum autem anram qnod apad nos signatum reperitnr »ifnt flo- reni vngarici hü namque nimium ha'bent admixtionis et tantam forte quantum oportuerat pro expensis deduci in monetariis vnde rite commutantur pro mero auro sab eodem pondere dignitate sigilli snpplente defectum florenorum : Sequitur ergo eandem esse rationem argenti puri informis ad anmm purum informe et eins- dem argenti ad florenos vngaricos ponderibus nön mutatis At flo- reni vngarici GX ifisti et equalis ponderis per grana videlicet LXXII inplent libram vnam (libram semper intelligo que continet marchas duas ponderis.) Hoc argumento inueuimus communiter apud omnes gentes libram vnam auri puri tantum valere quantum argenti puri libre XII. Inuenimus tamen et XI libras olim pro vna auri, quam ob causam ab antiquo constitutum esse videtur vt aurei vngarici X appendant libre partem vndecimam: quod si snb eo pondere idem precium hodie duraret, expeditam haberemus conformitatem monete polonice et pruthenice secundum expositam rationem : factis enim XX marcis circiter ex libra vna argenti prouenirent ad amvssim pro aureo marche due, loco XL grosso- rum polonicalium Sed postea quam vsu receptum sit vt XII partes argenti sint pro vna auri, dissidet pondus cum pretio vt X aurei vngaricales redimant libram vnam argenti et vndecimam partem libre 8i igitur ex libra argenti et eins vndecima parte fiant marche viginti erunt polona et prussiana monete, recta ratione coequate grossus ad grossum et marche due pruthenice pro aureo vngari- cali Sed precium argenti erit in selibras singulas marche VIII et solidi X aut circiter. Verum si vtique vilitas monete et patrie interitus placeat ac ardua nimis videbitur tantilla restitutio e't adequatio visumque fuerit vt XV grossi polonici maneant pro marcha et pro aureo vngaricali marche due scoti XVI Id quoque iam dictis modis non magno negotio fiet si marche XXIIII ex argenti libra fiant Ita sane contigit nuper quando adhuc marche XII precium essent in singulas selibras argenti et pro tanta pecunia florenus vngaricus 2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 43 commutabatur. Hec graeia exempli et pro manaductione dicta sunt Nam . infiniti sunt modi constitutionis monete nee est possibile ex- plicare omnes sed communis consensns matura deliberatione po- terit hoc vel illud definire pront accommodatissimum videbitur reipublice. Quod si moneta ad florenum vngaricum recte se ha- buerit et erratnm non fuerit facile eciam alii floreni iuxta con- tinenciam anri et argenti ad illorum comparationem taxabuntur. Hec dß monete reparatione dixisse snfficiat vt dumtaxat in- telligatur quibns modis ceciderit dignitas eins et qnomodo reduci possit quod ex supradictis perspicuum esse spero. Epilogus reductionis monete. Circa reparationem et consernationem monete hec consi- deranda videntur. Primum ne absque maturo procerum consilio et vnanimi decreto moneta nouetur. Secundum vt vnus dumtaxat locus ofGcine monetarie si fieri potest deputetur vbi non vnius ciuitatis nomine sed tocius terre cum ipsius insigniis fieret huius sentencie efficaciam moneta polonica demonstrat que propter hoc solum retinet estimationem suam in tanta terrarum amplitudine. Tertium vt in publicatione noue monete interdicatur et aboleatur antiqua. Quartum vt inviolabiliter et immutabiliter perpetuo obser- uetur quod XX marche dumtaxat et non amplius fiant ex libra vna puri argenti: dempta eo quod pro expensis opificii deduci oportet: Ita nempe prussiana moneta proporcionabitur polonice, • vt viginti grosse prussiani simul ac polonici marcham pruthenicam constituant. Qu in tum vt caueatur a nimia monete multitudine. Sextum vt in omni specie sua simul prodeat moneta hoc est vt scoti siue grossi, solidi, et oboli pariter cudantur. De admixtione vero quanta esse debeat: an grosse et solidi 44 I. SCHRIFTEN VON COPBBNICU8. fiant an eciaoi denarii argentei qni fertonem vel marcham mediam aut eciam integram valeant, in placito est eoniin qnonim interest : nisi yt modus sit £t ita decernatur vt in futurum perpetuo maneat. De obolis quoque ratio habenda est. quoniam omnino parum nunc valent Ita vt integra marcha vix supra vnius grossi argen^ tum contineat. Postrema autem difficultas oritur ex contractibus et obliga- tionibus ante et post innonationem monete factis In quibus modum invenire oportet ne contrahentes nimium grauentur. Quemadmo- dum pristinis temporibus factum est vt patet ex bis que in altero latere* huius folii descripta sunt. ^ Auf der Rück&eito des Blattes folgt eine Abschrift des Mfinz-Edictes vom Jahre 1418, welches ia der Warschauer Ausgabe nur in einer polnischen Uebersetzung mitgethcilt ist» ohne dass zugleich angegeben wäre, es sei das Original, wie selbstverständlich in deutscher Sprache geschrieben. Es musste dies hier hervorgehoben werden, weil Unkundige sonst leicht zu irri- gen Schlüssen verleitet werden könnten. Der Anfang dieses Dokumentes lautet: Disee nachgeschrieben Verramung dess gantzen Landes ist awsgangen von Marienburg am Sontag nach aller Heiligen tag 1418, Zum ersten Wes Zinser mit guUem alten gelde gekavtft sein vor III Jaren als vor der Satzung die verramet tcar anno XVI vf Martini die sal mit gut- teni netven gelde bezalt tcerden oder mit des gelds icirde, u. «. tr. c. Uebersetznngen ans dem Griechischen. 1. Die Briefe des Theophylactus Simooatta. Vorbemerkung. Auf den nachstehenden Blättern kommt das interessanteste Zeugniss für die humanistischen Studien von Copernicus zum Abdrucke. Um dem Leser ein selbstständiges Urtheil über den Werth dieser £r8tlingsarbeit des grossen Astronomen zu ermöglichen, ist der griechische Text, wie ihn die von Aldus (Venedig 1499) besorgte Ausgabe der 'EiricoXai Siacpdpcov (piXo(3ov. ^TjtopcDV. aocpictt>v bietet, der lateinischen Ueber- setzung gegenübergestellt. Es wird sich bei der Vergleichung freilich ergeben, dass Copernicus nicht genau nach der Aldina übersetzt hat. Allein abgesehen davon, dass die Aldina der älteste Abdruck des grie- chischen Textes ist und dem Copernicus neben seinem Manuskripte vor- gelegen haben kann, mnss das Manuskript des Copernicus auch an vielen Stellen mit dem Texte der Aldina übereingestimmt haben. Wo diese Uebereinstimmung im Gegensatze zu den uns bekannten Manu- skripten und den spätem Ausgaben besonders hervortritt, wird in den Anmerkungen hervorgehoben; ebenso sind dort d;e wesentlichen Ab- weichungen der Uebersetzung von der Aldina verzeichnet. Für den griechischen Text ist die Orthographie und Interpunktion der Aldina nicht beibehalten. Ganz abgesehen davon, dass beide von 46 I. SCHRIFTEN VON COPEKNICUS. dem heutigen Gebrauche ganz abweichen, finden sich in der Aldina, — wie es bei allen ersten Drucken der Fall ist — viele Fehler. Es sind dies nicht nur Verstösse gegen die Accentregeln und die In- terpunktion, sondern oft stehen einzelne Buchstaben, wie ganze Silben an falscher Stelle; bald sind Worte auseinandergerissen, bald wieder in sinnentstellender Weise zusammengeschoben. — Die Interpunktion ist aus der Ausgabe von Boissonade übemonmien. * Auch die Copernicanische Uebersetzung ist nicht mit diplomati- scher Treue wiedergegeben; vielmehr ist hinsichtlich der Orthographie und Interpunktion in derselben Weise verfahren, wie bei dem Abdrucke aus dem Werke de revolutionibus orbium coelestium. Die Veröffent- lichung der vorliegenden Schrift ist zwar durch Copemicus erfolgt; allein es ist kaum anzunehmen, dass er selbst den Druck überwacht habe. Zudem Iftsst sich bei einem Druckwerke jener Zeit schwer un- terscheiden, ob die Interpunktion, wie die orthographische Behandlung der Sprache, der Eigenart des Schriftstellers angehöre, oder der Will- kflr und Nachlässigkeit des Setzers. In der Copemicanischen Ueber- setzung der Briefe des Theophylactus sind Interpunktion und Ortho- graphie mit der grössten Willkür behandelt. Durch Wiedergabe der sinnentstellenden und verwirrenden Fehler würden aber dem eigent- lichen Zwecke des Abdruckes Hindemisse in den Weg gestellt, deren Beseitigung vorzugsweise Pflicht des Herausgebers zu sein scheint. Diese hellenistische Studie des Copemicus bietet ohnehin dem Verständ- nisse schon hinreichend Schwierigkeiten, so dass ihre Vermehrung recht unnöthig wäre. Wer aus ii^end einem Grunde einen diplomatisch treuen Abdruck einzusehen wünscht, findet denselben in Hipler^s Spicilegium Copemi- canum p. 74 ff. Der Abdmck in der Warschauer Ausgabe ist incorrect, die Herausgeber haben sich mannigfache Aendemngen gestattet ; auf die wichtigsten derselben wird in den Anmerkungen hingewieseh werden. * Theophylacti Simocattae Quaestiones physicas et epistolas ad codd. recensuit versione Kimedonciana et notis instruxit lo. Franc. Boissonade ParisÜB MDCCCXXXV. 1. DIE BRIEFE DES THEOPHTLAGTüS SIMOCATTA. 47 Theophylaeti Scholastld Simocati epistolae morales mrales et amatoriae interpretatione latina. CARMEN Laurentii Corvini, regiae urbis Yratislaviae notarii, quo valedicit PrutenoB describitque, quantum sibi volnptatiB attulerint seqnentes Theophylacti epistolae, et quam dulcis sit a natali solo extorri in patriam reditus. Prnssia, quam stellis fnlgentibus Arcades ursae, Cumque boote vident lucida planstra, vale; Quae cereale solnm, piscosa fluenta sinusque Vitiferos colles et peeudum über habes, Atque ubi Hyperborei perfunderis aequoris aestu, Heliadum lacrimas succina cara legis. Nee propriis contenta, aliis tibi pluris ab oris Per mare, per terras adcumulantur opes. Inter Prutenas Thorun insignior urbes Felici auspicio terque quaterque vale. Tu me, signiferum dum bis sol aureus arcum Circuit, innumera cum bonitate foves. Sit tuus incolumi felix cum plebe senatus, Jucundam yitam civis et omnis agat, ' Cuius pro meritis et pro bonitatis honore Quando abs me nequeat gratia digna dari. Attamen aetemum mihi decantabere, muros Istula dum praeterlabitür amne tuos. Prosequitur te rite nepos Atlantis amico Sidere, perlepidos quod paris alma viros. Quos inter Lucas, magna grayitate verendus. Praesul et antistes religione nitet; 48 I. SCHRIFTEN VON COPEKNICUS. Yarmia cui servit Pratenae portio terrae Magna sub imperio rite beata suo. Huic vir doctus adest, Aeneae ut fidus Achates, Hoc opus ex Graeco in verba Latina trahens, Qui celerem lanae cursam alternosqae meatus Fratris cum profugis tractat et astra globis, Mirandum Omnipotentis opus, rerumque latentes Causas seit miris quaerere principiis. Omitto plerosque alios, nam vector habenis Laxius immissis non remoratur equos. Hunc agitare leves patriae praedulds amore Ingenti coniux iusserat Anna rotas. Propterea Thomn itenimque iterumque valeto, Sitque tuis semper rebus adauctus bonos. Hinc per odorati nemoris pineta, per altos Lucos, per valles, per iuga multa vehor; Oppida perque tuo rex Sigismunde potenti Subiecta imperio regna per ampla feror. Haec spatiosa tribus dimetior arva diebus; Sic propero patrias laetus adire doiuos. Ista molesta licet via sit, sed lectio Graii Sola Simooati perbreve fecit iter, Donec Sarmaticae venio ad confinia terrae, Qnae vagus a nostris separat amnis agris, Amnis arenosus per scirpea saxa volutus Somniferum fractis murmur adauget aqnis. Hie gurgustioli tenuissima tecta subimus Pauperis et fessos rite fovemus equos. Caseolas nobis, qnos nuceafiscina nondnm Plene siccarat, prodiga portat anus. Sed postquam hnmoris nihil haec cerealis haberet. Finitimo arentem gurgite pono sitim. Haurit et Anna cavis argentea ilumina palmis, 1 . DIE BRIEFE DES THBOPHYLACTUS SIMOCATTA. 49 Qua sunt Slesiaeum lambere visa soluiU; Atque ait: biberni rata sum me pocula musti Potasse, asqne adeo est diilcis in ore latex. Quarta ubi lax oritur, miti noB Slesia tractu A6ri8 et coelo dexteriore eapit. Hie coniux dudum optata tellure potita Cum tali patriam voce salutat humum. Salve terra, salus mea, vota et gaudia, quae me Infantem magna sedulitate foves! Suscipe Prutenae redeuntem a limite terrae, Et solita gnatae dexteritate fave, Scilicet extorris memori te semper habebam Pectore, dulce fuit commeminisse tui! Si mihi velifero serviret Prussia portu, Et daret ädductas caemla puppis opes, Si, velut indoctae carus mihi saepe maritus Dixerat, auriferas fnnderet Hermus aquas, Aut mihi Gaucaseis flueret de montibus aurum, Imbre quod eflFuso Colchica regna legunt: Tu mihi, cara parens, es longe optatior, et te Quod pluris faciam vivit in orbe nihil! Haec postquam ediderat, dilectos laeta penates Promisso ad solidaln munere poseit opem. Hinc ego: et o superi, mitissima numina! dixi, Haec tellus quorum sub ditione viget, Diva quoque Hedwigis, cuius sub principe quondam Slesia, nunc coeli regia tota iacet, Efficite, ut salvos Rex omnipotentis olympi Nos servet patrio restituatque lari! Dum loquor, apparent montis nimbosa sequacis Gulmina et in summo turris opaca iugo. "* Mms sequax nennt Corvinns den Zobten, weil er dem Reisenden 11. 4 50 t. SCItRlFTfiK VON COP£RNI0US. Paulatim ostentat se Vratifilavia ceteiB Moenibus ad Phoebes nsque levata globum. Huic gaudente gradu magnae succedimus urbi, Lux ubi in Hesperias prona recessit aquas. Et postquam chari reduces gratantur amici, Posthabitae petimus dulcia tecta domu8, Hie ubi'septenos Olafia piscifer orbes Versat et illisis suave susurrat aquis; Hacc mihi tecta pius multos illaesa per aimos Coniuge cum cara donet habere Deus. Exul in arcteis alius sibi lucra proceUis Quaerat, et ad Calpen fluctnet Herculeani, Naviget ardentis post torrida brachia Caneri. Et loca libratae post sitibunda plagae, Pergat ad insignem stellis radiantibufi aram Spectet.et australis signa sepalta poli, Ignotoque prius iactatuB in aequore nobia Rugosum opposito dueat ab orbe piper, Multaque possideat peregiinis iugera terris, Congreget ut multaa dives et exul opes« Sit mihi lenta domi requies, ardensque camiuus. Atque alimenta meam depoBitura famein. Dulcius est parvo in patria douiinarier arvo Quam eentum externam vertere bobus humum. Utque iSimocati sapientis epistola in auras Prodeat, impressis est patefacta modis. Prima doeet mores, rus altera, tertia amores, Sic opus alterna texitur nsque vice, Unde velut riguo varios de germine flores Virtutum poterit lector habere decus. gleichsam nachfolgt. — Auf dem Zobten stand bis 1543 ein Thurm. V^l. Fiililoner nio- et Bibliographia Silesiaca p, :i52. 2. DIE BR1£P£ DES TH£OPHYLACTü8 SIMÖCATTA. 51 Ad Reverendissimum Dominum Lacam Episcopum Varmiensem Nicolai Coppernici Epistola. Peroptiine videtur mihi^ reyerendisBime domiue ae nostrae patriae pater, morales, rusticanas et amatorias epistolas Tkeo- phylaetnin seolasticum coordinavisse. Hie sane eonsiderans, quod rarietas prae ceteris delectare soleat, quod quidem diversa ingenia diversis rebus oblectentur, siqaideiu aliis graria^ aliis levia, severa aiiis, nounuUis fabnlosa placent, et singali singuliR gaudent: levia gravibus, et lagciva severis ita eommiscnit, nt qnitMine lectnrns in bis, tamquain iu hortttio quodam, ex floeeulonim varietate, quod magis placet, üoUigere possit. In bis vero omnibus tantam utilitatem eonstituit, ut non epistolae , sed leges potius et praeeepta institntionis hu- manae vitae appareant; manifeste brevitatis earum argumento, quas ex diversis auctoribus brevissimas et fecundissimas collegit. De moralibus quidem et rnsticanis non facile qnis forte dubitabit; amatoriae autem etsi laseiviam ex titulo praetendere videantur, attameu, quemadmodum amaritudo pharmaeorum dulcibus a me- dicis Goutemperari solet, ut assumentibus gratior fiat, ita prope- modum et ipsae castigatae sunt, ut non minus moralium nomeu sortiri debuissent. Quae enm ita sint, iniquum putans, quod sdis Graecis legerentur, et Latinis non essent communiores, eas pro virili parte Latino sermone interpretari curavi. Tibi autem reve- rendissime domine, munuseulum hoc dedico, sed benefieentiae tuae minime comparandum, quum omnis huinsmodi ingeuioli mei iabor vel fructus tuus esse merito censeatur, si verum est, sicut utique est, quod etiam Ovidius quondam ad Caesarem Germanicum dixerat : Ingenium yultu statque caditque tuo. 52 I. SCHRIFTEN VON COPKÜNICUS. THEOPHYLACTI Scliolastici Simocati^ Epistolae Murales, Rnrales et Amatoriae. iuterpretatione latina. 1. Moralis. Gritias Plotino. Masicum animal cicada. Aurora lucente ^ cantare ineipit ; sed multo resonantior et secundum sui naturam loqnacior hora uieri- diana percipitnr, utpote solaribus. inebriata radiis. • Teretisat*^ igitur resonans et arborem aram, agrüm theatrum faciens viatori- bns masicam repraesentat. Cantare igitnr nos quoque virtutes tuas urgemur. His siquidem excitamur et admodum incendinms in landationem tuam. Dndum enim in sordida vita morientes ex litteris tuis ad virtutes nos resuscitasti. Ita sini Critias ; Plotinus ^ vel extra corpus philosophatur in terris, vel philosophia incorpo- rata cum hominibus ut homo versatur. 2. Buralis. Dorcon Moschoni. Dux gregis admirabilis mihi aries periit, et gregali ducutu privatum est pecus. Ingens luo malum et puto aliquid succensere ^ Copemicus hat den Namen St^i^xaToc, wie ihn die Aldina und die spä- tem Ausgaben bieten, beibehalten, während sonst nach dem Vorgänge von Fabricius (bibl. Gr. Lib. V, c. 5, p. 281.) die Form Simoeattes (oder Simocatta) die gebräuchliche geworden ist. Die letztere Schreibung stützt sich beson- ders auf Suidas , der an den meisten Stellen , wo er unsers Schriftstellers Erwähnung thut, ihn £t(jLoxdTV]; nennt. Das Nähere hierüber findet man in der Ausgabe des Theophylactus von Boissonade (Paris 1835) p. 166. 1 Copemicus übersetzt r^po; cpav^vro; durch Aurora lucente, indem er hier -^poc mit f^oü; verwechselt. Dass nur ein Versehen die Schuld trägt, er- sehen wir aus dem 71. Briefe , wo dieselben Worte ^po( ;pav£vToc durch »m- minenie vere wiedergegeben werden. 2 Um die Onomatopöie festzuhalten, hat Copemicus den Stamm des Griechischen Wortes TcpcTtCetv zu einer neuen Wortbildung benutzt. Aus eWNr^TAAKTOr FniSTtlAAl. 53 eEO^TAAKTOT iXOAArriKOY TOY SIMüKATOr EIII2T0AAI HeiKAl AFPOIKIKAI ETAiPIKAI. a . He. KPlllAi; nAöTlNQ. '0 TerciE o fiouaixo;, -^po; cpavivro?, Tf|<; (xeXcpSta; aTrapj^eTar ff>Six(OT8po; hk Tot; ao^ia^i xal rr^v ^oaiv XaXCorapo; uipa |xearjfißptoi; YVtt>ptCsTat, axT(vu>v «SoTtsp YjXiaxcov (ieOosrxop^vo^. Tsp8T(Cei r^ouv o fisXcpSo^, P^(^^ "^^ SivSpov icoiou{uvo;^ O^aTpov tov ayP^^^ ^^^ '^^^^ oSttai; TQV ftouaixTjV iirtSafetvoTai. ^Aoai yoov xal 7)futc ti? oa? aps- TQt^ iirei^ofisOa* ex6aXicouai yap irco^ xal Ccoirupoasi irpo^ ey^^M'^^^ '^^ ofjitspa. riaXat "^ap vsxpfoQsvra; r|p,ac rcp puiccoSfii ß(q> ex twv acov '^pa|A}xaTu)v irpog apenrjV it{;o](o>9ac. OStw YSVotjAr^v o Kfvcla^ IlXcoTt- vo;* r^ 3o)[jiato^ ixTo? (ptXoaocpeT b 4irl y^?, >J cptXooocpia ^»jiaTcuOstoa (iat av6pii»ra)v a>^ avOpiro^ avaaTpi^etai. ?'. AFP. AÜPKÖN MOilXÜNl. '0 Taiiap/o^ fcov irpoßaTODV, b OaojxaaTOi; pioi xpio; airoXwXs. xal TToijjtavTixTi^ TiYefi.ovia^ j^r^psuei ra OpepijjLaTa' Kaxov ti ireirovOajisv demselben Grunde hat Bich Cimedoncüis in seiner Uebersetzung ein neues Wort Trinnit gebildet (ihm von Boissonade I. 1. p. 11) als ^verbum inauditum** vor* gehalten.) 3 Die Aldina hat durch eine irrige Interpunktion, indem sie erst hinter nXorrtvo« das Scheidezeichen setzt, den Satz ganz unverständlich gemacht. Copernicus hat mit Recht diese Interpunktion verworfen, obwohl auch durch seine Uebersetzung der Sinn noch nicht klar hervortritt. Cimedoncius sucht durch eine Umschreibung den Gedanken klarer zu machen, indem er freier übersetzt : .,/to, qm Critias eram^ factus sum Plotinus, qui vel extra corpus phUo9oph(Xtur etc,^ Vielleicht hat Boissonade Recht, wenn er meint (1. 1. p. 220), es sei das Wort llX(0Tivoc zu wiederholen und die richtige Lesart also: o&co> Y£vo({Ar)v 6 KpiTlac nXiDTlvo« ' riXtorlvoc fäp etc. ^ UUnam sie st ille ego Critias fiam Ploti- nus! Plotinus enim vel extra corpus philosophatur etc.** 54 I. SCHRIFTEN VON COPEBNICÜS. mihi Pana : noii enim alveariönim prinntiis ipsum lionoravi. Qua- propter ad civitatem pcrgo infestuni placaturug, et civihuB narrabo saevitiani hanc diccns: »propter mellitum Pan mei gregis ducom perdidit.o 3. Amatoria. Theano Earydicae. Naturalis tibi ornatus abscessit et rugarnm imminet revcrentia^ Tu vero ohsignare * vcritatem eonaris superindueto ornatu amatores delttdens^. Obedi tempori vetula; non enim placent in antumno prata floribns. Memorare' et mortis; huie enim appropinqnasti, et ex ea necessitate modestiam exercere cogita. Nam et senec- tutem et iuventutem iniuria affieis. Hane quidem promitteus mentita es, illam vero acquisita adulterasti. 4. Moralis. Evagoras Antipatro. Horus artifex praepositus fuit marinae illuvioni "^j et littoribus marinos acstus refrenabat-^ Erat autem arena quaedam intericeta continenti et man. Non ergo proeessit mare iniuriando terrae vicinae. Sed in sui ipsius furibundum aestum revertens magnum quidem continenti retraxit insnitum. Horus ^^' igitur, o Antipater, 4 Copornicus hat, wenngleich in freierer Uebersetzun^, den Sinn glück- lich wiedergegeben. Cimedoncius übersetzt ,,vic%na rtigis est facieth. Die Gen- fer Ucbcrsetzung „o/f rugas propinqtuU eloquentia.^ 5 CopemicQB hat hier dem nhsiffnare. eine eigenthümllohe Bedeutung untergelegt, die es sonst nicht hat ; irapayapdrreiN hat eher eine dem fßhsignare entgegengesetzte Bedeutung. Cimedonicus gicbt es durch ^'»^ere wieder, die Genfer Uebersotzung durch obscttrare. ß DieAldina hat, wie. die meisten Codices, dutpauXiCouoa, welches Wort jedoch dem Gedanken, den Theophylactus ausdrücken will, nicht entspricht. Copemicus übersetzt dem Sinne entsprechend deUtdetis; Boissonade hat aus einem seiner Manuskripte statt kur^^MW^^a die Lesart opevxxlCoui'x in den Text übernommen. 7 Copemicus hat sich, da wohl kaum anzunehmen ist, dass memorarv durch einen Druckfehler statt memmiUt gesetzt sei, ein Deponens metnorari = memor e99e gebildet. S In der Uebersetzung der Worte «^pou; h OTjfiioupYo; xal Ttj» OaXarritu ^tcTa^aTo xX65arvt liegt ein Verstoss gegen die Griechische Sprache und Gram- «E(MPrAAKTOY EniSTOAAI. 55 fii^wtov. Kai T» [101 8ox« jfaXsirafvaiv tov Oava* oo y^P f*U ^iV*" ßXiov «uTov aicap](at; STt(i7jaa(i£v. Aio Trpo; asro x<>^p«) tov op^t^ov irpe9ßsu90{jLeV0<. Kai toT^ iroXitat? tt^v irrf^yziay oir^^rpo\kaiy ^pri^a;* «Sia fuXtrrouTav o Hav roo iroifivioo ;j.ou tov fiyefiova Sta)A.a32v». t'. et. eEANü ETPIAIKI;!. 0 cpu3ixo; aot xo9^o; irap(|))rT|XS, xol poTiocov d^Y^? >i Süirpiitsta* a»j 82 j^aparretv eirtj^atpsi; ttv aXr^feiav, siriirXaiTep xo^fMi) toü; epa- ata; ^x'fa»)A.t^oo3a. TlctUapj^st XP^^M^» YpaiSiov 00 yap siTrpsi:«!; 01 XstjAotve; iv ;uToirtt>pq> toT; avösai* Ms}ivr|30 xai ÖavaTou* ToiiT(|) -^ap SYSiTviaaa;' xat ^m^poTjvr^v äj avayxr^; aaxstv «ÄtTrjosoa. lyai lfT|pa; aoixal; xai vsoTr^Ta * tt^v jiiv 7ap eitaYYs^ojJ^vTi ois'j^aoaai , to Se xexTTjjievTi ivo6so9a;. 0'. He. EVAroPA>; AMinATPi?. "Opou; 0 or^jjLtoupYo; xat T

otstaSaTo xAuowvi, xai toT^ ai^iaXot; to irsXayiov xe}(aXtvu>Tai pstOpov , xai »^afijio? ti; im fiixpa TjYratpcp xai Hakior^ fiaTai^fAiov 00 yap aoixsTv r) ÖaXarca tt^v ■jfsi'fova YTjV aüYxsx«>pT'i'f'*t' iraXivSpojui oe Trpo? sauto to paiöpov {jtaivojisvov, [la^aXT^v a::siXTj3av t^ X^P^M^ ^<^ s 'Avtji- raatik vor , wie er auffallender in der Copemicanischen Ucberseteung nieht wieder vorkommt ! Den Aecusativ eines doch nicht seiton vorkommenden Wortes hat Copemicus in wunderlicher Weise zu einem Eigennamen 4imge- hildet. Um nun bei diesem Irrthume irgend einen Sinn in den Satz hinein- zulegen, hat er dann femer den Aoristus Medii ^lerdSaTo zu einer Passivform stempeln müssen! 9 Die Aldina liest xeyaXtvoiTat, welcher Lesart Cimedoncius f.,cohibetur'') gefolgt ist; in die übrigen Ausgaben ist jedoch die I^esart ^tyMsont aufge- nommen, nach welcher auch Copemicus Oberaetzt hat. 10 In der Originalausgabe der Copemicanischen Uebersetzung steht Ho- mm, welches auch die Warschauer Ausgabe beibehalten hat. Dass hier ein offenbarer Druckfehler vorliegt, ist an sich unzweifelhaft, wird aber noch durch die Vergleichung mit dem 25. Briefe ausser allen Zweifel gestellt. An beiden Stellen musste Copemicus übrigens, um seinen ^Horu^ in die Constrnktion des Satzes irgendwie hineinzupassen, die Imperativform vo^ao- Hzti ignoriren ; er nahm vofAo^iret als '6. Person Praes. und übersetzte es dann durch das Perfectum ! [Jegeni dicUwii^ und ep. 25 ^%em Udit.^) 56 X I. SCHKIKTEN VON COPBBNICUS. furori tuo legem dictavit, ne manum irae ministram facias. Igitur conphilosophari manibus etiam linguam consummatae virtatis est mons altissimas. Si vero hanc servare non potes, iurgiis ipsum farorem consolare, si canibus latrantibns assimilari voles. Sic enim iratum mare ulterius spama ac procella irae opera non ostendit. 5. Rnralis. Aegirns Platano. Malos amice vicinos Geranos^^ babemus; immortale bellum circa praedinm habent. Neque enim patribus nostris pacisceban- tur, neque post illos bellum nobiscum dissolverunt ; atqni saepe ipsos primitiis messis honoravimns, sed etiam aliqnam agelli partem quasi offenso deo^^ ipsis infestis dedimus. Sed indigna ipsis. ut contigit, dona^3. Quapropter omnes hinc discedimus. Magis enim conducit nobis saxa colere, quam campos et coUes iuhabitare in- festos haben tibus vicinos. 6. Amatoria. Erato Terpsitheae. Pretiosam tibi imaginem pinxisse Callicratem ainnt. Ipsa vero pictura non Terpsitheam significare videtur, sed per veraces Par- rhasii tabulas Lacaenam Helenam : ideoque et arti et naturae praeiudicasti , hanc quidem reprehendens , illam vero decipiens. 1 1 Y^P^ouc hat Copernicas alB Nomen proprium gefasst. Die Lexica der damaligen Zeit führen ^^pavoc mit der Bedeutung gras auf. Der Irrthum deB Uebersetzers ist nur dadurch zu erklären, dass die Manuskripte und die Al- dina die Eigennamen nicht mit grossen Anfangsbuchstaben schreiben ; frei- lich bleibt dann immer noch auffallend, dass Copernicus das Femininum des Artikels (tdc 7ep(ivou;) übersehen hat. 12 Die Lesarten schwanken nur zwischen öp-ydi^a; 9eo>v und i^Aha ds6. Die Uebersetznng des Copernicus ist weder mit der einen noch mit der an- dern in Uebereinstimmung zu bringen. Copernicus scheint ^p^ac (welches hier gleichbedeutend mit ripievo; ist) irgendwie mit ^pyy] in Verbindung gebracht zu haben, indem er die Worte Soitcp äp^aoa Hfn durch j^quasi offenso deo*" Übersetzt. 13 Wenn die Uebersetzung der Worte 'AXX' oux 6iTet Ou)iq>, uirrjpittv x^^P^ "^i^ ^PT^i^ f^^i itoioofie- v(K. To (MV oov ao|MptXo90f eiv täte X^P^^ ^^^ ^<^ ^Xcotrav ivxeXoo^ aperfic opoc axpotatoc' et Se (Jii] raoTTj; xpatelv oioc te eT, oßpeoi tov 6o(iov ^oxa^cDYSiy ei xuolv oXaxTouatv eoixevai ßeßooXrjoat. Outcd yap xat xoE^^cafvooaa bakavca a^pou trepaiiipco xal aaXoo xa xfj^ ^pYr|<; oox 2vSe(xvotai. z. AFP. AirciPOS nAATANß. Kaxa^ -jf^itova^, co 91X0^, ra«; Yepavoo^ xexT7j}ie6a. IloXejiov aOavarov icepl to ytjSiov exoucriv. Oute y«P *oi? icarpaot xot; "»ifieTe- poK iOTreCoavTo, oote tou (ut exetvou^ f|(uv tov ir6Xe{Jiov SieXoaavTo* xatxoi airapxat^ too 6epi3)ioo icoXXaxt^ aoToi^ iTi(jii^3afiev* aXXa xat {jLoTpav Tou '(rfiloa Tiva, coairep op^aSa OecS, mToT; ax^ptoTotc SeSciixa' (iev. 'AXX' oox atS^aifjLa tql Soipa irap' ixe^voi;, tt>^ eoixe. Tot^apouv SiravTe? täv ivTeo6tv aica(pc ^o(%e unverstäDdlich erscheint, so erwäge man zunächst, dass Copemicus durch das Missyerständniss des Wortes ^^pavoc den Sinn des gan- zen Briefes nicht erkennen Iconnte. Uebrigens stimmen die andern Inter- preten in der Auffassung der Stelle nicht ttberein, in welcher wegen ihrer Unklarheit auch die Lesart schwankend ist; statt ^xeKoic, wie die Aldina und H. Stephanus liest, hat ein Theil der Manuskripte, denen Boissonade gefolgt ist, die Lesart ^xe(vat«. H. Stephanus übersetzt: dona hon exorant; non videntur Ulis digna, qtuie exorent ; Cimedoncius : quae dona, ut videtur. nihUmnimts tarnen non proßciunt. Boissonade, der die Stelle weitläuftiger behandelt hat, verwirft beide Ueber- setzuagen und giebt den Gedanken des Theophylactus wieder durch die Ue- bersetzung: j^ed dona nulla, ut videtur, dignantnr reverentia; nullam iis dona reverenüam incidiunt^ 58 I. SOHEIFTEN VON COPERNICÜS. Fallere cnim Pan-hasii tahnlas coegisti. et quae tibi minime ad- sunt, tabulis conimntasti tanqaam natarae oorrigcnn errorcR, et mal tarn eins inertiam ostendens. Ego antem et picturam < * lando, non enim tuae deformitatin esse pictor perhibnit; et naturae sapientiam admiror, pessimac animae pnlchritadinem coq)ori8 non confidentem . 7. Moralls. Sosipater Terpandr.o. Eqnabns lex est et, qnemadmodnm mihi videtur, valde ratio- nabilis. Laudo enim apnd ca» magnam benevolentiam. Sed quae- nam ipsis lex est? Piillnm eqninum si nntriee carentem viderint et longo matrero abesse, quaelibct pnllnm ipsnm fovet. Non enim natnrae suae oblivisenntur et fovent nnanimiter neqniequam aegre ferentes qnasi nepotem habentes atqne germanum. Hanc quidem ipsis intelligentiam natnra tribnit; non enim Solonis lege eoactae snnt. Nune igitnr sermonem ad te convertam. Nepotem tanm fraternum despieis de ianua ad ianuam cireumeuntem, miscrrima veste indntnm. Brntis sane irrationabilior tibi sensns est. Canes alienos nutris; ita enim adulatores, qni apud te sunt^ reetins nominaverim. Fidelissimi enim videntur esse, donec de tuis nu- triantur, o miser. Latrant antem omnino et te erapnlam ctiam nnper eructantes. Adulatorum enim genus memorativum est mali et beneficiornm obliviosissimum. Tandem igitnr nepotem ipsnm fovc, Terpandcr. Sin antem, poenitentiam habebis hostem in- superabilem lacrimis naturae suum exaeuenteni gladium. H. Kuralis. Daphnon Myroni. Quonsque effodies agellum et pluvialem absorbebis aquam, o miscr? An forte etiam fame pueros moos deficerc propter sicci- tatem machinaberis ? Tuns quidem circumstagnat ager, m(Sis autem aquae etiam naturam ignorat. Interrogentur, obsecro, nu- bes, si soli Mironi dimittänt aquas. Vir invidus magnnm malum. H Gopemicus hat hier fpa^t^i mit t^^i^-i] verwechselt. «EO^YAAKTOT EniSTOAAI. 59 TTjV Ua^^aiiot} tijfvy^v TjvaYxaaa;, xoii ra jir^ irpoaovTOt aoi SiairoixiXat ToI; iriva^tv, co^irep t« tt^^ ^03su>^ xaXXcDiriCooaa acpaXjjiaTot xat icoX- Xr^v 3xeiV7|C tyjv atej^viav osixvuooaa. 'K-y«) 5s xat toö Yp«?fi«>? eirai- veti; eifi-r oiJ y^P "^j^ ^^j^ ajiop^ia; aivai ^m^/pacpoc i^veajfeTo' xa\ TTjC cpuaeu)^ tt^v aocpiav TsOaup-axa xaxiaTTj} 't'^Z^ 3«)|iaTo; eiirpeiretav p.7| iri3Teo3aaav. :'. He. iQsinATPOi: TKPnANAPQ. No{i.o; ioxl TOi^ titiroi;^ (S; ^^ l^t' ooxsi» xae ^jika ao^d;* siraivoi -jfap i^iü To nepl Tautat; Xiav fiXdoropYOV. 'AXXa Tic o vo{jlo; aorau; Tt|V i>iio(iaCiov Tmrov oxav svSsa ttjC bp8^a(iivr|< Oeasoivni , xat irdj^ptt» iTou T7|V texouoavy ota ao{ißa(vei tTiV tou YSv^'>iH^'^<>< * öpwsi ti y^^^" xdv ou ^ap TTjC ftaormv eiriXavbavoviat ^uoaco^, xal ic8pi(>aX:cou3ai t6 (j.ovtt>68v xat oüSiv Sooj^epaCvsuoai , u>3icep sy^ova aovej^^ te xat Y^^i"* ata. Kai cpooi; }iev raüTai; outco ^povsiv* ou y^P ^^dXcovo; r^vcxY^^^^ vdfioc. MeToxfttaoaci) rov Xoyov irpoc 98. Tov a88X o&iXaio; ! aXaxTT|9003t öe itavtio? xat as, sti ttj; xpatTcaXri^ tt^c evaYXO? epeuYO- jjLsvöf xoXaxcüv Y«p ^u^i; xat jiVTjjiovixov -po; xaxiav, xal twv aYa- t)Äv 8U8ir{Xr|3Tov. Y)<}*e irote aov aSsXcpiBouv ireptt^aXre, TepicavSps* et 5s jiT|, TTjV irpdvoiav axataYwvtaTov SEst; itoXsjxiov, tot; öaxpooi; TTc ; Tr|V eaoTTc axovrjaaoav jAcij^aipav. r/. AFP. AAONÖN MTPüNI Mejfpt tJvo; inuoXavstc to Y^i^iov, xat to xaTOfißpfj^av Söcop iTit^pocprjOst?, «0 SstXato; ; y^ Ta^a xot jial XifiairTStv too; Tratoa; ota TO xotTaüjrfiov \i.r^xoLy^L ; to aov |iiv y^P TCptXtjivaCsTat Y^i^iov • to 8' 7|}jLST3pov xal '^oatv 7|Y^d7jacv uoaTo;. ' EpwTaoOcuaav itpo; Osäv ai vs- cpiXat 81 {i6v(|> Tcp Aacpvmvt Ä'ftaat to o5cop. *Av7|p iittcpUovo; jasy« 60 I. SCHRIFTEN VON COPERNICIT8. 8i vero vicinum ctiam esse contingat, inexorabile est infortunium et morte vix sopiendum. 9. Amatoria. Enripa Dexicrati. Prima Novembris^^ venire ad nos promisisti et defraudasti paeta Dexicrates. Meus vero langnebat amore animus et lampa- dis instar praeeordia exarserant, emmpebantque quotidie laerimae, et tanm quotidie somniabam adventum et iannarum strepitus semper mihi existimatio praesentiae tuae fnit. Tu vero Dexicrates cnm altera amorem participas et te semper nova deleetant. Nam desidiosomm animi velocissimo fastidio deiiei consneverunt. Est perfidum qnid peeunia^^, desiderium et amor. Tangens et ipse quandoque, passorum enim ininriam calamitates in ipsos iniurian- tes saepe redundant. 1 5 Zu den Worten ivari] iövoc ist ein Scholion erhalten toO dTcptXXCo'j. — Gimedoncius übersetzt wtlrtlich : tMd IX desinentis AfUhesterimUs CopemicuB hat die Griocliische Bezeichnung des Datums nicht beibehalten wollen ; er scheint dieselbe vielmehr nach dem Gebrauche seiner Zeit umge- staltet zu haben. Wenigstens IHsst sich doch kaum annehmen, er habe will- kttriich irgend einen beliebigen Tag gewählt. Ob Copemicus nun das Datum des Theophylactus richtig übertragen hat, wäre an sich gewiss ganz gleichgültig. Allein bei der Stellung des Co- pemicus zur Chronologie erscheint es von Wichtigkeit, hier einige Momente für die Beurtheilung seiner Uebersetzung der Zeitbestimmung ivdx^ ^(vovro; 'Avf^eoTT^ptmvo; anzuführen. ^ Die Reihenfolge, weiche Copemicus den Griechischen Monaten nach Theodorus Gaza gegeben, hat er selbst auf einem Vorsetzblatte* zu dem Lexi- kon des Chrestonius eingezeichnet. Vgl. Meine Mittheilungen aus Schwedi- schen Archiven und Bibliotheken S. 12. Jene eigenhändige Aufzeichnung des Copemicus, welcher zugleich die Bilder des Thierkreises beigefügt sind, lautet Mo'JVf/WOV 8 Bap-prjXwv ■* u G ExiTOfißaiojv MeraYeiTvicov np B0T)0p0IJltWV Maijjiaxrripioiv Ilooeioemv np * ll'javc'l^taiv 11 1.1 iTrr rafHQXiar« * AvfteOTTiplOJV X« FiXa^oßoX(09V Daranter befindet sich mit der ausdrücklichen Bemerkung dass sie „ix BEDOTAAKKU KUMTOWl 61 xaxov* ef Ss xat to ysitcov sivai xsxXrjpwTat, arapafrriTov to oiiorii- jCij^ xai OavaTip [1071; irauoofisvov. 6'. ET. ETPinH AEHIKPATEI. 'EvaTTQ ^ÖfvovTo? 'AvftsonjpiÄvo? eicavi^xsiv Trpo? t^jaoi^ s»:r|YYsiXo>, xat iii^tuaai Toi; 9uv(hr]xac, AsEixpaTe;. 'E(jiot os xai airf^6aXtti67|3av ai fpeve^ tu> sporn, xat SaXou Sixr|V to irapisrspviov sxirscpXoYiarai. 'AicexorraßiCov oe xa6' r^pipav ra oaxpua* xat TrjV ^r^v wvstpoicoXouv iicavoSov. 'ü ds tAv 6up(bv ^cpo; asi fioi ^avtaota ttj^ ^Yj; icapousta; i^eveto. ^u §s, As^ixpars^, (jlsto}(stsusi; £9 irspa tov epcoTa, xat soi TO Sivov ael Tip.iuiTspov * T(^ ^ap Ta}(i3ra> xopcp ai 7u>v pa^ujicov ^u/at SouXaYQo^siaOat etwOaoiv. "AmsTov ti XP^iP^ irobo; xat epa>T3;. BXt,- 6t|3^ xai auTo; icots* tcov y^^P, aöixoopivcuv at 3up.cpopai eitt tou; aoi- xi^aavTa; }ieTaßa(vou9iv. TOV ^eoott>(io'j rj 9031; outo*; aTrrjXpiSoijjtivov roic avbptt>7?o*; oieOsTOy xal ^iXoveixov dcopov toi; utto ^sXtjVt^v a7r8vsip.s, iC ou {li- YiaT« xoxÄ Toi? avOpoiTroi^ ^iTcoaiv; 'Ey«» os wXaTov y^Xcotol täv 3ÄV xaTa](iu> ooYjiaTiov * aoTov yap tov tt^; ^o^so»; sraivov oicotedtv ♦J/OYOü weirofijaai, xai TaoTov itiicov^; rj -^fkawii ' dftXs'j/iac ^ap aiTiov ixsfvY} 6qxsT Ta? irspicpavat; 'v^Xiou exXajjiiJ^st;. AastTsXoK XijiaJrcsi XP^^ 300 To av(l(Moirsiov y^^^> ilwateaTps. 'EvTeofJsv y«P >tai Ti)fv«i Tip Ji(ti) sfoijX^^rjaav, xal iroXst; «^xbÖTj^av, xal aovaXXaYjiaTwv sujjiapsta * ${ 8i 8eT auXXTj38y|V siiretv, Traotj; suxo3]uLta< i9Tep7|To av to irsp^Ysiov Äv- diafTijjjia^ 31 jJtT^ XP^^^^ "^^^ av^p«>icot>; ÄXXtjXwv iirtosai; STSXTijvaTo • ou Y^P ^^ irXfun^p ivauTtXXsTo, oux oSoiiropo; sv377opst>3To', oux apo- T^pa ßoüv ol YS">PY^^^'fs^ 4xixTT|VT0, oo ßaoiXix^; i^y^P-^^'*^ eirpsa- 6806TO 3xr|irrpa^ oox äpxoitc xal Ttpoa^ opoic to inrijxoov ixexoopirjTo, ou 3TpaT7)Yoc iir^^'iii^ii to orpaTeotAa * s{ 8a xal aito^rjTov Xoyov Hi- Xsic (laftsiVy ap8Tf|C xal xaxfac b XP^^^C '^^^ i2v(ac ir8ir{3T8UTai* xal ßaaav(Cetai ecpsoic ^X^^ ^^ autou, xal Tij» K8Xtix(J> K0Ta(M|> ^stIv ifa(iiXXo;* v66oo y^P ap8T7j( xal xaxiac ikv(y6(; Iotiv aXr^OioTaTo^. la . AFP. KAAAllTAXVi KrOAPlSZüNl. T(ov axapTTcov xal aviQ}iip(uv SivSpcov n^v ^uatv b ^i^ixi8a; x^^? icou iv^pigoe* TotaatT^v y^ '^^ xaTaotxriv tou aTsXaocpopijToic i^7|- ist nngewiss. Copernicos hat aus dem Zusammenhange dem Worte eine passende Bedeutung untergelegt; ähnlich Gimedoacius, der rpoocp^pot; durch iuridiris übersetzt. Die Uebersetzung von Boissonade passt gar nicht in den Qedanken ; er sagt in einer Anmerlcung : ^ rox ent illa mna^ mihi erunt rpo^- qpopot; ab t« TTfioa^topa »ritae co tu mod is. «** 64 I. SCHBIFTEN VON COPEBNICIJS. bng. Sed omnivoracis ignis natura iinpetum habuit immodestum, et agri vicini praedium repente consumpsit. Hie vero bipennem abiiciens et ligonem ad civitatem perrexit, causidicum acoepturus patronum^ et Simichidam in ins vocavit. Hoc et ego, Cyparisson, contra te parabo, nisi apibus tuis maudaveris abstinere pratis nieis- et didiceris alienis meatibuB non habere aditum iustum. 12. Amatoria. Melpomene Praximillae^^. In publica via ^<^ conventicula tibicen^i Chrysogona constitnit ; fortasse etiani delectare putat meos amatores et ait meretricula me de ea re valde molestari. Ego autem non magni pendo factum hoc ; examinant enim amatores meos quicunque sunt Chrysogonae mores. Sed esto mihi, obsecro, infallacis responsionis apertissimus nnntitts, et Lacaenae dicito : Maximas tibi gratias Chrysogona hac causa debemus, tua enim deformitate veuustiora ostendunt nostra, quam etiam graculo non apparente corvus praestantibus avibus connumeretur. 13. Moralis. Ariston Niciae. Cupidissimum discendi animal aiunt elephantem et huma- uarum doctrinamm discipulum valde idoneum ; non enim corporis stupenda moles in ipsO; quantum disciplinae omamentum cele- 19 Die Aldina hat, abweichend von den Übrigen Ausgaben statt flpiEi- tA(XX{2 die Lesart npa&fjiiXXt aufgenommen, welche wir auch in der Copemi- canischen Uebereetznng finden. Boissonade weist bei dieser Abweichung der Aldina darauf hin, dass in den griechischen Manuskripten die Volcale t) und t bei ihrem Gleichklange häufig im Auslaute verwechselt sind. An diese Bemerkung Boissonade's sei hier die Notiz geknUpft, dass in derselben Weise auch in der Copemjcanischen Uebersetzung die Endung der Frauen-Namen ganz willkürlich behandelt und bald e bald t gewählt ist, z. B. Chrysi (ep. 10; Ipsipile (ep. 18) Rkodope (ep. 2t) u. a. Ob diese Ungleichheit Schuld des Uebersetzers oder des Druckers ist, lässt sich ebensowenig, wie bei den andern orthographischen Willkürlich- keiteu, bestimmen. Es schien deshalb gerathen , in der vorliegenden Text- BEOPYAAKTOr EniSTOAAl. 65 ftoaTo 6evSpoi(. 'H Se üou ira|JifaYoo icopoc ft>3i^ Tr|V op{i.r|V st}(8v ^xoXaoTov, xal too aYpou ^^itovo^ a^vco. to x^?^^^ aifoiXsasv. '0 5i, TT^v otcpOepav af eU xoii '^v &uccXA.av^ icpo^ ofotu X^P*^ ^i^Topa Xr^tj/o- {ievoi au}i.(iaxov * xal rcp ]Si(iix(8c^ oixacm^piov ao7xexpoT7|tai. Touto xafco^ Kuicapb^cuv^ xara aou 9xeuo>piJ30)iai, e{ |j.iq tat; aal; lieXCrrai; irpoorra^sia; tcov e{xu>v Xsi)jk«>v(ov aicix^o6ai ' xal }iabrioiQ aXXoTp(oi; irdpoi; {i7| xsxTTjaOai icposoSov afiixov. ir. ET. MEAnOMENH nPASlMEAAH. ' Eirt To Aecoxdpiov ta; oiaxpißac tj auXijtpl; XpiiapYovrj iceicoiVjtai • Ttt^a irou xal tipitsiv oiSTai toü; ip.ouc ipaora;. Kai ^Tjalv Tjfxa; to icopvt8iov a^av Suavaa9)rs*sTv iicl tcu icpaY(iaTt. 'Ey«» oe 06 icepl icoXXou ireirotVjf&ai to irpaTrdjiftvov ' too; ^ap ipaora; oicoloi ovts; Tt^f/i^oiioi irpo; fjjia; tä ttj; Xpo^o^ovri^ ßaoavioeiev ij6tj. 'AXXa ifsvou fioi, icpo; feÄv, a'^SüOOüc aicoxp(osci); oacpioTaToc ay^s^o;, xal t^ AaxaiviQ fpa- aov «MsYiTra; aoi "/ipi-ca^ toutoü ^e evsxa, XpuaoYovTp o^eiXojisv * «T^ o^ T^P a{xopcp(a se^ivoTspa 0£ix6T|98Tai Ta Tj^eTspa* lirel xal xoXoiou «p,iQ cpavsvTo; xal xdpa^ toT; euicpsiresiv xaTaXo^taGi^aeTai opviaiv.» i/. He. APIITQN NIKIA. OiXojxaOioTaTov Coiov cpaal tov- iXif avTa xal av6pu>i7s(u>v SiSa^- ftaTcov |j.a6r|TTjV iirtöiEtov. Oi ^ap b too acdpiaTo; o^xo; ÖaofjiaaToc irap' aoTw» o(3ov b ttj; iraidsiac xdsfio; TST^fir^Tai. Kai taoTa piv Ausgabe, ohne alle Rücksicht anf das Original, auch hier eine Gleichmässig- keit festzuhalten. 20 Um- seinen Lesern das Verständniss zu erleichtern , hat Copemicus hier eine freiere Uebersetzung gewählt und die Worte inX tö Aewxöpiov durch ^m via pubiici^ übersetzt. Dadurch hat er dem Gedanken jedoch einen Sinn gegeben, der iu den Worten des Schriftstellers vielleicht nicht liegen soll. Aus einem ähnlichen Grunde verwirft auch Boissonade die Uebersetzung des Cimedoncius „Ad Leoeorium morea iraxif* etc., indem er sich der Genfer Uebersetzung anschliesst : „ übersah, den Sinn des Satzes etwa so verstanden : tum enim bonum sapientiae et prudentiae tibi, quamvis in aenio, aderit. 24 pedetter kann zwar — und vielleicht nicht nur in Verbindung mit Benno nnd ähnlichen Worten — als gleichbedeutend mit vulgaris, humtlis ge- braucht werden ; allein XmnoS6TT)( hat eine noch weiter gehende Bedeutung, die durch pedester nicht ausgedrückt werden kann. eE04>rAAKT0T EniXTOAAl. 67 icgpi6puXXouoiv 'KSwv* h(ii Si too Nix(oo tsbaofiaxoc tcov aXo- 7IÄV Cwv 8}rovTo? Tov Xo^iafiov aXo^wtepov. *Yirapj(a>v ^ap rat; avSpc; oocptoToo, Ttt icarpcpa ixXsXaxrtxa; ^ irspl 8s xu6ou; xal Tcodabrpa; Tr,v TOO ßioü aj(oXT|V xaTavaXcooag ^ xal ^i^^va; irspa; «oy^vetai; tcS Y^vst. El Toivov« ital? axoosiv ' EpjiaYopou iOiXei;, o^i icots Trpog tov exsivoo piov eitavTjXS' a^aftov yap OTcp xav 4; T^jp*? aoofa ts xal 9povTj(Ji? ^*pl> ^aÖa Soxsi xal to) IlXaTfDvt. El 6s täv iraXat xa- xcov Soaavaa/STsT; fisOistavai xal icaloa aaoTov ^Ep^a^opoo xr^purrst;, TU|ji6o>pUyro; laÖi tou irarpcpou Tacpoo yivojisvo;' tj o^ ^ap xaxia la; sxsivoo apsTa; xa6o6p(Csi;. to . AFP. MrPQNIAH2 AAMAAß. To irotjivtov Sicav b ao; iXujiTjVaTO iratc- 1 o xta3o6iov asl irXxj- pfoaa; TOü -/aXaxTo;, iirl tÄ? irXaTavoo; b Xa>itooüTT^; X"*P^^> ^**'' * ^"^■" 6a8a TcoiTjsa;, a{ji«p(}jiv(o; avairiirrcoxs, xal tov aöpootaiTov ßtov aoira- CsTai. EtTa ttjV aupqY« xojiwajisvo; , Äjirep siriBstitviov (pSxjV ttjv 8oAopi(av upo6aXXsTai 9 xal too; ayP^^^^^^^^ uapa^apaTTsi 6s3}jlo6;. Ta 08 bfi\L\LaTa t^os xaxsT^s BiioTrapTai, xal irpb; scpoSeSv Joriv sua- Xtt>Ta. Nal 07| xal too; cvOoo; soaivco; Siaitirpaaxst b os(Xato;^ xal 25 praevaricari hat nicht die Bedeutung von irapaya^arreiv , wird aucli nicht mit dem Accusativ verbunden. — Cimedoncius hat ebenso irrthlimlich napa^apcitrei durch efßngit Übersetzt, was Boissonade in effrif^it oder diffin- git umgewandelt wissen will. 26 Copcrnicus hat ^^i\t.\i.rk in einer Bedeutung genommen, welche in der Schriftsprache wohl kaum vorkommt. Die — von Griechen selbst verfassten — Lexika seiner Zeit geben aber neben pecus auch die Bedeutung nutnmen- tum an und Copemicus hat, vielleicht aus Verzweiflung über den ihm unver- st&ndlichen Satz, zu der selteneren Bedeutung gegriffen. 27 Die Worte t^oc xa%ei9e hat Copemicus nicht verstanden und xaxeTse als eine Beugungsform von %7y6v angesehen. Den Schlusssatz scheint Copemicus gleichfalls gar nicht verstanden zu haben; es ist kaum zu errathen, wie er auf die Ucbersetzuug „et ad circum- venUcnem emptoris ignavus est^ gekommen ist. 28 Den ungewöhnlichen Pluralis ßmos scheint sich Copemicus durch das Griechische to6; ^v9ou; veranlasst gebildet zu haben. 5* 68 I. SCHRIFTEN VON COPEBNICUS. riari non erubescit epalatns heri vindemiam splendide ^^, Caricae enim erant mihi et locustae obsonia. Is autem magnificus invenis carieas plnrimas deToravit, et locustas miror quomodo absorbuerit, faex^<^ quoqne dehiscebat, et quandam eins partem post satieta- tem portare domum neglexit^^ Goncedat mihi residuum agro- rum; magis enim eligendum est longinqua mala tolerare, quam occaltam bestem domi nutrire; 15. Amatoria. Atalanta Corinnae. In palaestra etiam Angiam vidi, Corinna. Id autem specta- eulum neque sermo effabitur, neque pietorum manns imitabuntur. Erat enim iuvenis robustus, erectus, circa pectoralia densus; oeuli eins sicut capreoli; faeies eins non furore rubens neque languidior teneritate, sed virilis et mansuetus simul. Color eins corporis neque feminino albescebat, neque nigredine obscurabatur. Caesaries autem molli quandoque temeritate inundabat, et caeru- leum hora tranqnillitatis repraesentabat mare, quando ad vicinam terram teneris uudis plicatur, missurum tempestatis barbarum fiirorem; malae autem neque multum rubicundae, (muliebre enim hocs neque rursus pallore indeceutcro tristitiam prae se ferebant. At vero nasus valde eleganter erat tornatus, et magnum artificiosae naturae magisterium arguebat. Oleum vero inunctum solis specie radiabat. et splendoris reverberatione tanquam marmoreis radiis palaestram exhilarabat. Suspiria dueebam animo. Corinna, et 29 Die Worte des griechischen Textes eiorioi^^ tön Tpufiav sind von den Interpreten verschieden aafgefaast nnd übersetzt worden. Boissonade nimmt mit dem Verfasser der Genfer Uebersetsung T(>i»7(as als Nomen proprium und übersetzt demznfol^ : hesterno die splendido eonvimo Trygiam deeipiebaitn. Andere wiederum haben Tpufia; als appelUtivam genommen. So übersetzt Cimedoncius: ahsorpto vitw lucuUiUo. Copernictts theilt die letztere Auffassung, hat die Schwierigkeiten aber noch dadurch vermehrt, dass er vindemia in der selbst bei Dichtem selten vorkommenden Bedeut\ing rtViwm gebraucht hat. 30 In der Original-Ausgabe lautet die Stelle 9 ex quoque dehiwebat. Dass hier ein Druckfehler vorliegt, ist ganz unzweifelhaft ; aber dazu kommt noch ein Missverständniss des Textes. eEOI>YAAKT0Y EniSTüAAl. 69 MupmvförjV aSixv ra irXsToTa ex6i6po>xSy xat toc; axptSa; oux olo' oicm^ iEsj^^xS^Tjoev (o oi Tpu^Ca; exejrrjvei), xat (iolpav tiva ^xet jisri xopov ' xofi(Ce96ai oixaSe. 'Aictro (iot Xoiirov t(ov a^piov b KXsivia^* tcov -^ap 310^^ xaxwv atpsTWTSpov eoriv i'^i'/toHai r^ 7coXe(itov oixoi rpe^eiv xpt)irro|j«vov. le'. ET. ATAAANTH KÜPINNH. 'Ev T^ itaXa(9TpG^ TOV Ai^fitÄV reMa^iai , Kopivva • ttjV 8e Öeav ouxe Xoyoc excppaseteVy oüxz C^D^pa^oo X^^P^^ pLifj.T]9aiyxo. ^Hv ^^p b vsavia^ suaOevTiC» op6io;^ xb ireptsxipviov Xaoioc * oi 6e bi)A(jia ouxs bufji

v tou BavcioTotc xaxairXrrqj rtp 9o6(|>, (usirep Or^pioi; itat ^oCepot; evTOYX*- veiv Sox«5v ' xat icspiaxoicsT; t«; rpioSou; xat irpo; t«; sToa; a^op^;, Tou^ Savetota^ Oepaireueiv ^Xi^^optsvo; ^ «o^irap oi vat>TiXXo|i.«vot ev (u- YCtXq) Tip xX.ii8<üvi Xtpivo^ TOY/avstv opr/ovrai. ÄXXa xai xaxcp to xaxov iicivepLeu ' SaveiCofisvoc yap icap' aXAcuv ^ aXXoi^ airo8tS«i>{ to wfkmkay TaoTov ti 7?oi<0v toIc oia ^6ov 6avaToo xaTaxpr|p.viCou3iv iau~ Tou;. ^EmSe TO oavaiCs^Oai itoXu3)(i&8( toI; av6ptt>iroi; e^rl xaxov, xal TT^; pLuOixT); uopa; toi; auTopiaToi; YevvTjjtaoiv im )^aXei:a)T8pov, xav toi; xaO' ottvov ^avTccoiai; suXcr6ou to oavetCesOai' outcu y^P eXeuOipo); Ta; fjXiaxa; axTtva; irpoaCXiij/ei; xal tov uirsp y7|V äipa Xiav irpoar^vcDc avaiivauasia;. ir. AlT. AOq)ÜN ilEAlAAH. MiQ ixoiTo wpa; 0 Asuxiinro;' xaxov y^P 'VjH'^v sTpscpe to /«»ptov 67jp(ov icspt TOV opov Tou XocpiStou. 'E|jLoi xal IStt>9TpaT(p auvsxexpo' T7)T0 8ixa3Tr]piov • 0 8s Asuxnnco; oXa; tÄ; cppeva? 8ti96apTo, xal XP^"" (30üv TO 8ixaaTT|piov OeasaaOai mpi^ZTO • toiootov cpiXo^podov ica6o; xaTstjrs TOV BoottjVov. Tooto xal ^cosTpaTo; iiriYvou;, XP^^H* ""3^ ^^"* xTjV aivTjaaTO, xal tov Xaip.oV toT; 8tt)poi; too Asuxtintoo iTciCoaav. 'H irapO^vo; AtxTj 8iif0apTai, xal XP^^^; toT; av6pa>iroi; to vtx^v TaX.av- TEüSTai' 7) Y*p ioof»^oito; xpbi; airoXcttXa* 8Äpa Y^p JaoXXov Tj to 8t- xatov aSiomaTov. ' beibehalten wollte, (hripiov durch occupationem wiedergegeben zu haben. ~ Aus ähnlichem Grunde sicherlich hatte er im 16. Briefe 07)p(.otc durch ierrore^ übersetzt. 35 Copemicus hat die Form oiicp&apro verkannt, und, indem er dieses fUr ein Tempus des Medium gehalten, den Accusativ ^p^vac als einfaches Objekt angesehen. 72 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS. 18. Amatoria. Erotylu« Hypeipylae. Concitantur etiam palmae amore naturalis et femineas mascnla concupiscit, et plectitur amore masculina coma femineam amplee- tens. Si vero longe femina abest segmenta feminae tollentes mari applicant et quodam commento resuscitant eius amorem. Si igitur venire ad nos oeius non potes, amorem meum consolare per pic- tiiram, et tabnla sive pictura imaginationis tnae praebeat mihi specülationem. Sufficit enim etiam opinione nimium amantes fallere. 19. Moralis. Diogenes Chrysae. Divitiarum te eustodem, non dominum peeuniarum esse dioo; talem enim tibi mores tai sententiam pronantiavemnt. Boni enim alicuins partieeps esse impias non decet animas. Terram igitur defode, et aurum condito miser ; non enim tuae^ sed apud te divitiae esse crednntur. Phrygium Midam aemnlaris sitiens divitias, qui quasi funibus auro strangularis. 20. Ruralis. Chloazon Meconi. Sorba, Meeon, heri dilectae misi. Uia vero tramam abiecit, et a textnra statim surrexit, recipiensque dona porcis distribuit. Et legatum quasi indignum nuntium dimisit. Ego autem lugeo; horribilior enim amor infestat nos indignanfe puella offendens. Caeci sunt et fortuna et cupidines ; hi quidem dolores, illa autem felicitates temere et ut contingit praebens.. 21. Amatoria. Perdiccas Rhodopae. Dissone cantas et contristas, non delectas amatores. Tragoe- diam enim immisces, non Carmen aliquod delectabile auditoribus, et flent amatores contristati. Gastigant enim ipsos cantica tua adversns lasciviam, neque blandam aliquam fecisti melodiam. Parce igitur obsecro nobis eontristatis. Non enim tibicen, sed lamen- eEU^TAAKTOr EniXTOAAl. 73 ir/. ET. EPQTTC.VOS TViniAH. » rai * xat irepixopxooTai b a^pT|V t eporrt, xat t^ *ojatq ttjV £pa>}jL£vr|V irposirXixsrai * ei Se xal 'iro^^)«» to OtjXu tou a^^evo; iirly tJ/Tjva^ ex Tr^i 6>]Xe{a^ apd}ievoi T(}> a^|>evi irepiairrouai, xal oo^^iafiaTi ij/oYa^coYouat TouTOü Tov lp«DTa. Et Totvüv 2i7avr]xeiv Öarrov ou;( ota ts st itpo; fjfjLa;, TzafT^'^opEi |ioi ota CvTa? 90v eivai ?Tj[ai' TotauTT|V IfÄp TTjV xaTaSixr^v ot oot xara aoo irpor^veYxav tpoiroi • d^oiboh yap jxe- ti^jetv Ttvo? tÄ; avo9tou? ou Öejti? ^j/oj^oi;. KaTo'purce totvov Tr|V yv> xat TOV }(pu9ov iteptcppoupet^ TptoaOXte ' oo ^^p ^^^^ aXXa itapa oot b icXoüTo; elvat ireirfoTsoTat. Too Opa^bg y^P^^^'^^'^ "^V ^ä^^oi^ CtjXöi- oa?, Xt[j.coTTtt>v icXoüTel;, ßp6}(ot; «l>(7irep jfpaooT? aitaYXOfAevo?. x. AFP. XAOAZÖN MHKQM. Aj^paoa? Z^^^> MtjXcov, TcaTcoficpa Tf^ icoÖoufiiviQ * r| os tyjv xpo- XT|V aire^pt'j/e xat trj; bToup^ia; eu6u? eSaviaTaro, xat Xa£ou3a tÄ 5tt>pa Toic /oipot; oievetfjLs, xat tov irpeoCiv o>; aicabtov oYYeXov aireitifi^aTo. 'Ey«* Be xXdci) • (po6epb? Y^^P ^'P***^ ^JF''*^ aStxei, aTtpeT^ou; xopT)? ßta- Cojiävo?. To^XüiTTouai Tü)r>j xat ^EpwTs;, oi piv Ta; aA.YTj6ova<; , rj oe TT|V eoSatfioviav e{xrj xat m< ^TO}(e 7rape)(0}iev7|. xa . ET. IIEPAIKKAS PÜAÜHH. Aoet; afiouaci)?^ xat XottcI?, ou Tepitei;, tou; IpaoTa; * TpaY«p8tav Yap avafityvuei;^ ou OeXxnjptov (p8T|V toIc dxououot. Kat 8axpuouatv oi IpaoTal avtoJfievot' aoJcppovac; y«P «utouc avTl XoIy^oiv Ta oa 8t8d- oxouoiv aajAaTa * ou y^^P ^^aY<»>Ybv ttjV [leXcpSiav ireTcotYjaat. v y^P ^ Moootov o6upo)xevQ)v axoo9ai|Aev. x6'. He. ANT12eENH2 nEPlKEAl. '0 OiXiTcicou icat<; 'AXe^avSpo^; im xaT^ süto^fiau oiSap-w; ereTo- rporro, aXX' irfikoaoff&i xa tt^c to/t)? a7j{iaTa [lA^iarai^ socpT^jxiaic oox e{tt>6o>^ SeXsttCssOai. Aidt toi toüto Jv t^ too icoXifioo ^oic^ Oeaoaju- vo( iceicTtt>xoTa Aapeiov, t^ ^XapiuSi tov 2}(6pov irepii^xei^sv, apstr^; xai TüjfTjc ivBstxvojiÄVo? eo^ivstav. 'Evreoöev iXoiSopst tov 'AXiEavSpov to oinjxoov, xal TjV eYxXrjjxa T(p ßaaiXet fj su^iCeia. '0 [ih» oov AXi?av- 8po<;, «Te 6r^ cpiXooocpo^ Äv, i8a8o(xet to tt^; toyr^^, (o; eoixsv, a8rj- Xov 5io xal TcXeioTcov auTcp aY^eXÖ^vroiv 09* 8v eoTojfTjfjwxTwv, e9Yj* (t'^Q Zeo, jjl(?ov Tt toT; aYaÖoi? xal BoaToj^rjjxa». OStcd; £uXa6eiTo Toi; ei( axpov eue^ta^ ifxcppoveoraTa 0 'AXi^avSpo;;. Et (liv ouv '(&iT^ii»aa^ TttT^ TpoicaT? TT^v cpuoiv TQYVor^aag, ij-Tit' oü icoXü ttjV ireTpav o^J^si 5t- SaaxaXov^ xal xffi Yvoiaeco^ S^k; icpsoCuTspa Ta (jLaOrjfiaTa ' e{ 8e to- fXoiTTet; excuv^ ;(aXei7u>Tepa^ t^C icotv/j^ eiciTeu&Q , TcXr^iijieXY^fiaTcov xal Yvcüasco^ sio7cpaTTO|Aevo( 8txa;. xy'. afp. A2TAXYQN MlAÜNl. Tov a^^ov Tou xoivsiou ixxaOape' Ta; ejiac ^ap iXo|i.ijvtt> (ieXirra;. Mt) izapz'/fi, Tcpo; 6e(ov, irpafl^ata av8pt '^&iüf^^. Ou8ev x7|Cpi^Vtt)v indem er 'pdboeco; in ^Yvc^oem« verwandelt. Auch Boissonade billigt diese CoDJectar, ohne sie jedoch in den Text aufzunehmen. Copemicus hat 7vci>ocait£p Tt xaxov ouoavnjtov aicat8pa; ^o6epu>Tspa YevTjaojiat. xs'. He. iJiSIPATPü:^ AHIÜXÜ. Tov adsX irdClei aica- pi]Y^pT|Ta ou3; as 91X0309 ov av8pa äau(tdoai{j.i , iirt T030U70V uTco To^ 7cd6oi>; u7repvix(0(i£vov ; uirvo; y^P '^^^ esrlv o irap' 7])uv irspi6puXXoo|j£VO(; 6dvaTo;, tou (isv 9uviq'6ou; toutou fxaxpoTspo;, irpo; Ss zr|V ]iiXXou3av TjjAepav ßpa^^uTaTo; * im p.ixpdv diro87|}i.(av oi xetKrjXOTs; i3tdX7j3av. Oox iitl iroXu toot * s/si; Xoyov to ^dp^iaxov Nr^TTsvfts;, dE)(0A«5v tc, xaxmv intXT^^E; dirdvTiuv. Oox ix xpetTTovo; iirl to /sTpov irapaYSi ttots 0 orijiioupYo; Ta 7:oir|- (AaTa. ToT; ÖvtjToI; Ta Övr^Ta xaTaX£i»}a)jisv • jis^aXai; y^p xr^Xioiv 4v- ftade to ^asiXtxov Tr^; 'i'^X^i^ xaraoTiCsTat. 'E^üi ttjV -/sveotv r^ tov 78 1. 80HRIPTEN VON COPERNICÜS. enim hie probris vita^^ praestantissimum animi opus afficitur. Equidem nativitatem magis quam mortem deflerem. lila enim flendi principium est, haec autem lacrimarum solutio. Igiiorantia trepidos nos effieit, et mortem cavemus, non quia mala sit, sed quia a mortalibus ignoratur. Nullus enim nobis scientiam eins retulitj hanc protinus aceusas. Non sis igitur Niobae aemulus, ne forte existimeris et tu lapidi humanam tribuisse naturam. 26. Amatoria. Cecropis Dexieratis. Magnetem lapidem ferrum amare aiunt, et tauto magis vivere narrant, quanto magis amato conjungitur. Postquam enim lapis coniuge separatur, continuo moritur, et actione sua destituitur. Huiusmodi sane affectus, Dexicrates, etiam inanimatis rebus in- sunt. Ego autem quid tantopere affectem praesentia tua derelicta, difficilius puto dici^^quam pati. Ita contristem contristantes me, et fiam cupidinis iaculum scintilla^^ marinae spumae aestuosior. 27. Ruralis. Theristron Spironi*''. A4 Aetnam Siciliae montem discedimus, valedicentes Atticae. Nunquam enim infeliciorem vidi terram ad incrementa fruetuum; pro piris myrtos, pro hordeo hederam nobis produxit*^. Proinde primis mihi non cretis seminibns nunquam denuo ingrätae laxabo 43 In den Manuskripten, wie in den Ausgaben, findet sich kein Wort, welches durch vita hätte wiedergegeben werden können; es scheint dieses Wort also nur zur Erklärung hinzugefügt zu sein. Allein es bleibt unklar, welchen Sinn durch diese HinzufUgung Copernicns dem Satze hat unterle- gen wollen. 44 Der Grund, weswegen Copernicus ^pdoai durch das Passivum über- setzt hat, ist nicht ersichtlich; auch ist kanm anzunehmen, dass Copernicus etwa, durch das folgende pati verleitet, dici als Deponens gebraucht habe. 45 d^poMoioc ist in der Uebersetzung von Copernicus ausgefallen. Die Schlussworte des Briefes haben den Interpreten viel zu schaffen ge- macht und ffir ^aXdkTr^;, das man mit ^Xo^ti; in keine Beziehung bringen konnte, sind verschiedene Conjekturen vorgeschlagen. Copernicus hat, die eEO*TA AKTOr Eni2T( I A AI . 79 Oavarov (aoXXov Saxpoaai{Ai* to (jlsv fap Saxpooiv apx^y "^ ^^ "^^v avt(ovTo>v xataXo9ic. ^^voia ir8piSset(; fjp.a; aitep^aCetai, xal Oavatov suXa6ou|j£6a^ oo)( ort xaxov^ akX ort toic av&pmiroic r^^vor^zai. Ou if^P Ti< TiQv YvcDoiv acp^pijTai, toutoo xarrjYopei icpcj^eiporara. Mr ^^^^^o Toivüv Tj N1067Q icpoifjLiXXo; , iva jnj itoo Sofj; xaoTo? Xiftcp tT|V dv- xc'. ET. KEKP0T12 AEEIKPATEI. Tt|V |jLaYvtTiv X(ftov ip^v tou 9iSi)poo ^oorl, xal tooto C^v toro- pooai Ti^v Xt^v, oaov T

}(o>p(CrjTai, icapaorCxa vexpourat xal rf^v iau?^^ ivep- YSiav diuotifterai* toiautai irpo9icd&stai , As&xpats^, xal toT; oiiij^uj^oi^ sYY^vovTai. 'Eyco Se xt av ird&otfjiiy ^iXtaTs, iitl tooootov airoXiptira- vofiivT) T^( 77fi evSrj^ac; otpiai to ^pdaai tou ical^eiv ^(aXsiroitepov. Ootco Xuinj(3ai{it too{ XomQoavtac xal ßiXoc Y&voi{i.r|V tot; epioai * 9inv6i^p afpoStoioc daXdttiQc 9X070; S89tspo;. xC. AFP. eEFlSilPQN XREIPÖNI. *Eicl tiQV AttVTjv to ZixsXtxov opo; a7;aipo)j£V, eJicovtsc /a{psiv t^ Attix"5 • ooiru>itot£ yap ouatoj^eotipav y^j^ ^po; iitiSooiv xapita>v itt>paxap£v ' dvti Tcupwv (xu^^iva;^ dvtl xpi&tov xittov 7){uv d7rsxu7|3S' xal 1) aXo>; Xi{xou )i.oi TtsicXn^pfotai. Aid toi touto tcov Trpiotcov fioi [X1Q ixrpoivTcov oirepfidtcov, oux av aufli; t^ d^vcop^vi xata6dXXoi(ii' ou wörtliche BedeutuBg von ^Xö^ verlassend, den Sinn der Griechischen Worte wiedergegeben, wofern man annehmen darf, daas Copemicus — wie sonst nicht selten wohl in treffender Weise — auch hier den Dativos {„marinae spumath) statt des Ablativus der Vergleichung gesetzt hat. 46 In der Originalausgabe der Copemicanischen Uebersetzung ist der 26. und 27. Brief umgestellt. Diese Umstellung, die sich in keinem Mann- skripte und ebensowenig in einer der Ausgaben vorfindet, ist also nur einem Versehen zuzuschreiben. In der Warschauer Ausgabe, wie selbstverständlich bei Hipler a. a. 0., ist die Copemicauische Reihenfolge beibehalten. 47 Der Satz xal y) SXo>; Xt(jio6 (aoi reirX'^poiTai ist von Copemicus nicht übersetzt. Die vor diesem Satze in der .Mehrzahl der Mannskripte wie Aus- gaben stehenden Worte t) oe oirut) xevV), welche von Copemicus gleichfalls nicht übersetzt sind, fehlen auch in der Aldina. 80 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS. terrae, Non potest rnsticus famem atque militem snstinere hostem^ neque nautae possunt contra ventos ac fultnina bellare. 28. Moralis. Heraclide» Antistheni. Nondum iracundia mihi descendisti, Antisthenes, verum etiam dif&cilis es nobis et snb specie mansuetorum verborum tristitiam abscondis, tanqnam in favilla scintillam ignis condentes. Expurga regiduam cordis tristitiam, id euim nostri sermones iubent; alio- quin mari etiam saevior eris. Sopit enim id ferocitatem et praebet navigantibuB humanum aspeetum, quaudo oleo placant procellis nimiom saeviens. 29. Ruralis. Lachauon Peganoni. Veni ad me cras propter oleum ^^. Introibo enim civitatem conviva futuru8^^\ carissirae, siquidem Nymphis et Pani primitias gregis dedicabo. Auuuuut tandem uobisDii; mulctrae mihi lacte repletae sunt. Oves ubertim pepererunt, tripudiant capellae feli- citate admodum exultantes. Cessavimus contra paupertatem mali- volam bestiam ac difficilem bellare , quae ulceris instar posses- soribus implicatur. Malum est quod valde familiariter se ingerit, seeordiam faciens, contristans, ad tristitiam inexorabile, ad moesti- tiam repentinum, insomne, aerumnas amans, laboriosnm, scelerum inventivum, inglorium, contemptibile. invidia carens; nullus enim vult tali malo obviare, neque si Orestis furore damnatus fuerit. 48 Einige Manuskripte haben statt der Worte rpö; Tol>Xatov die Variante :ip6c To 'jXcov oder Ttp^S toO Xaou. — Sämmtliche Ausgaben haben jedoch die Lesart rpö; TouXaiov aufgenommen, welche auch der Uebersetzung von Coper- nicuB zu Grunde Megt. Die Interpretation dieser Worte ist verschieden aus- gefallen. Einigen ist die Bedeutung ganz unverständlich geblieben und hat Ci- luedoncius sie deshalb auch gar nicht übersetzt. Copernicus hat sich über die Schwierigkeiten der Interpretation einfach dadurch hinweggeholfen . dass er wörtlich übersetzt hat, ohne sich um den Sinn zu kümmern. Seine Ueber- setzung konnte schon deshalb nicht zutreffend sein, weil er r.^6i nicht richtig Übersetzt hat. Die Genfer Uebersetzuug hat sich ähnlich, wie Copernicus, zu helfen gesucht, indem hier die Griechischen Worte ganz wörtlich über- 0EO0TAAKTOT EOISTOAM. 81 Sovarat yemp^o? ^^^ XifAov xal (rrpatioiryjv Ij^eiv TroX^jitov ' oure Si icXoiTT|pe^ oto( xi e{3i itveof^aoiv ajia xal xspauvou avttpiax&o&od. xV. He. HPAKAEIAH2 ANTEeENEI. Ouir«i> jiot TT? opifT; o^^xa;^ 'AvibÖsve;' aXX' eti ^aXeira(vsic ijfuv xal xpoTTTSi? TTV ttvtav 7Cpo3T|V(i)v [»TjiiaTmv TcpoojcijjjLaTt, «Soicep ol iv aiOoATf^ oictvöijpa -nopo; rafiieuovTs;. 'ExxaOaps Xoiicov xr^ xap8(ac TT^v XüWT|V • TOüTo ^Äp Ol Tjjiitspoi Xo^oi icpeoCsuovTai • s? oe jjLT^ , xal ÖaXarnj; airrjviTrspo; lo^ • xatsuvaCet yap ixsiVT] to a^ptov xal irap- ^}(eTai TOI? icXci>T7|p3iv o^l^iv cpiXavOpoKcov , oin;v(xa rcj> iXatcp ^iXo^ppo- voüVTai aifav toI? xufjiaoi yaksizahoiiawi. x6'. AFP. AAXANQN OHrANöNI. '^Hxe jAOi 'irpo? ToSXaiov aoptov • ivor|{i.7^aai^i Y^p tou aoTso; xal SaiTup^v sao^ai, 9(XTaTs. Ntficpat; yap xa! -cp Ilavl Ta? aitapjra; tou TToijiviou ava6rjxai{ii* süvoooai "/ap fjjuv o'{/s iroT» ot Öeot. Ta xi33u6ia irsTrXrjpiöTai jaoi tou ^aXaxTO?' al apvs? eu^ovo)? TSToxaai* irepiaxtpTuiaiv at aqs;, eirl Tale suTu^iai? cojitsp Y^jÖojASvat.* iceirau|jis&a irevia tia^ojisvot SuavouÖSTTTcp 6r^p((p xal ouaxoXcp* SixtjV fXxou? toT? xsxTTjjjievoK; i^iirXixsTat* ^lAoauvr^Öi; ioTi xaxov, [jaöuftoirotov, xaTYjcpe;, icpo? Xumjv airapTf)7op7]Tov , irpo? avtav o£u^[)oicov , aypuTCvov , (piAofji- pifxvov, 47ri|xo;(6ov, xaxuiv ecpsupsTtxov , aSofov , euxaTacppovTjTOv , ave- TttrpOovov • ou 7ap ti? eÖsXei TTjXixouTtp xaxu) auvavTav , ou8' s? ttjV 'üpeoTou jxaviav voosiv xaTaxpÄstT|. 'Pi'^avTS? toivuv tÄ tt^; irsvta? tragen sind : .yveni mihi cras ad oleum''. Boissonade billigt diese Uebersetzung nquae^ si nOYOVOü|jLSva 4v tj o^ Y^^p'^ TTsptirvtYoooa ' xo^l tT|C cpovixr^? Msosta^ ainjvsaTspoo? aicep- YaCiQ Too^ 90VOÜ;. OaiSoxTovov 8xe{v7)v eStSa^xsv a^vcifMov o|xoCoyo; TTiV aJvsrfjv xal täv cxycovcdv tt^v au^}jia}(ov * ou 8s 8ia ttjV toü xaX- Aoo< süitpiitstav [lupCa; 3U{jLCpopa; aitspYaC'^ , Tropvt8tov. Ilauaai 8T^Ta T^v crijv a7rav6po)7c(av xaXoTcrooaa , xal tt^v f^jisTspav sioeCsfav 8ia- •!ra(Cooaa. 4>iXavÖp«)7r6T8pov icap' TjJjiTv 0 toxsto; ttj? afjL6Xtt>33(u;. ''lobt 8s xal Y^v äicl ool jjaXsraivooaav xal raiooxToviai; iroiva; oo {ta- 6o{iooaav sioicpaTTsaOai. Xa . He. Hoo tT|V tcov aotpcov Siaxo9{jL7)9iv avairXarrsTai. Kott TOüTo |A8v Mr^Sixttiv opviwv yfifK tpiXoxaXov oo yip ßaoxatvouoi tiqv ' iaarav eoxoafiCav C(i>Ypac SiSaoxovrec* oo 8s tot( 9oT; ifsC'ig ^oy- Ypa|ApA9i, xal ta; oac aperot^ iYxaXuictei^, xal totk irovooc avsTriSet- xroo^ ea;, njXixaoTri^ (ocpeXsta^ ''if^^ X'^iP^^^^^^ icapopoiv. E2 (tsv oüv ßaoxavta ti; eoriv oji-ac to Xoicoov, a'^iXoaopsT Y^p tcp 7Tj8i({> xal xoiTTjV TOV a^pov TcsTcoirjtai tov f|(xiTSpov. Kai 8axpua>v a^tov soTiv {88tV ivtl Yap ajiiriXcDv toi>< ix^oa; ysoipifoufisv oi taXavs?. ''Orav b irorap^c iHikiQ , aYpsi>o|jisv • otav &6sXiq , XipLU)rTO}j.sv * xal (jis^a Tt {jLOi 8€»pov cpiXoTifjLsTsOai Soxst. Eids rcp 6ipsi Ta^; vs^sXa; {ji7)8a)j.(Dc txsteuofAsv ofxCpov TjJmv a{y/}km<3i -^api^zobai * ourco '^ap aicsp xsxn^txsOa oax av a^iQpr^[izba, noTap.o^ y^P 3icap Y^P ^^ Tpiicooo^ IloOixou Ta piXXovTa oirjYT^ao) jioi xal too iVoYxeio^ oEüTSpov tÄ ßaOoTSpa Te xal aip.ac xaTaXeXowrsv * airiTCTTj p^TEtt>piCo{Jievo; oSo- TaT(p T(p TOo xdpoo Tcrep^* i8paitiT8oaev T^fia«; b itajifxtapo; ^ xal y^- in die damaligen Lexika aufgenommen. Sonach dürfte es woh] zu ent- schuldigen sein, wenn Copernicus ^^p^vTiov mit ('/vauXCav verbunden hat. 86 I. SCHRIFTEN VON COPBRNICüS. me admonniBti: iuramentis ne credideris Galatea, amanti nihil iuramentis promptius est. Amantes enim iuvenes voluptatibus inebriantur, et privantur recto consilio^ et agunt et loquantar, quidqaid iusserint cupidines. Non enim compos habent negotiorum saornm desiderinm. Incredulitas fide secarior est, et ad decep- tionem iuramentum sophista est fide dignissimus. 34. Moralis. Themistocles Chrysippo. Ex quo sapientia etiam in fabulis celebratur, agedum Chry- sippo, narrabo tibi fabulam non inhonestam. Proficiscebantur olim ad lovem aves, et Olympium praeficiebant ** ducem. Con- tristabat enim aves carentia prineipatus, et magno qnodam bono praefectura earebant, propter quod multam habebant confusionem. Innuit igitur Inpiter, et consultum opus fuit, deditque snpplicantibus magnnm donum, regalis videlicet dignitatis postulationem. Man- davit itaque avibus in stagna ao fontes proficisci et sordes suas ablnere, ut principatus approbationem aquis confideret. Erat enim eminentia pulchritudinis apud lovem praeferenda. Lavabantur ergo aves, postea ad lovem denuo revertuntur, et suum qnaeque oinatum ostendebat. Pica vero propriam deformitatem cavens naturae artificium defraudavit, alieno omatu suam exomans inde- centiam^. Sed deprehendit turpitndinem noctua et fictum orna- tum manifestavit ; cognoscens enim propriam pennam ut propriam abstulit et caeteris avibus exemplum dedit, ut quaeque propriam auferret. Et facta est denuo pica pica. Haec fabula, Ghrysippe, yeritatem admodum proclamat magnam nobis sapientiam dissercns. Ita enim mortales nihil hie possidemus proprium. Sed viventes quidem ad modicum tempus, ficto privabimur omatu. Mortui enim privabimur his, quae nostra non sunt. Gontemne igitur divitias 54 Die Uebersetzung von iTCpeoße6ovTo durch praeficiebatd ist ganz iinver- stHndlich. Auch die folgenden Worte „carentia principattt^ dürften ohne den Griechißchen Text schwerlich verstanden werden. 55 Copemicus weicht hier von der Aldina ab, welche die, dem Sinne ÖEO^TAAKTUT EDllTGAAl. 87 Yovev 0 xopo^ aorcp t^< iicifto(i(a{ irpe96uTspo<. ^u 8e (iot icapijvst^ icoXAec * «'^Opxoi; }ii^ irstöou, FoXareia * opxiuv rot; ipcootv oooev e^rtv eu^epi^repov ». 'KpwTtxdiv ^ap oi vioi (uOuovTe^ TjSovcov xat to xaXco^ a^atpouvrai ßouXsossOai, xal tcpaTroi>at xat 96€YYOVTai oaa vojaoÖstou-- oiv ot ^Epcötec • 00 7ap airoxivT^TOv e^otioi täv irpaY{iaTci>v ttjV e^eatv airiaTia iriareüx; eoixev iacpaXearepov, xat itpo; aitatTjv opxo; ao^wTTi; eariv a^io^^peaK* x8'. He. eExMirroKAH:s xprsiniiß. 'Eicet8rj 9ciKppo3uvY) xal icapa t^ )jtuO(p TeTtjir|Tai, a-^t 6T|Ta, Xpuotici^e^ oiafiu6oXoYr]aa))jLat aoi pio6ov oux aaeiivov. 'A^ixovTO 1C0TS icpo( Tov Attt ttt opvea xat '0>.ii}iiciov eitpeaßsuovro fj-yeitova • T|V YOp avap5((a toü; opvt6a< to Xoitouv , xat ^^^^^^ "^^^^^ aY«Öoü, TjYejiOvia?, i^^r^peoov^ xat iroXXf|V 8ia touto ttjV axo3}i(av exe- XDQVTO. 'Eicivei>3£ Toivov o Zeu(^ xal Y^T^vev epYOv to ßot)Xi]{Aa^ xat OQopetTai 6<0pov tou txereoouoi 6at>(iaotov ' ßooiXeoic ^ap "qv aEttofia TO StSojxevov. npoaeTarre 8^Ta toi? opveatv 4iri X({iva< xal irr^Ya? a'f ixi(76ai xal tov iauTwv airoafir^SaaOai ^üttov, xal toT; uSaoi tt^v ßa- savov TTj? -rj^eiiovia? eirtoreuosv * -^v y^P eoirpeireTa irapa t^ Ati to ti- (M]»(uvov. 'EXoooavTo 8f|Ta ot opvi6e<. Eha irpo? tov Ata icaXtv8po- )i009iv eoöu?, xal rfjv eauTou exaoTo? euirpeireiav £vs8£ixvuto. '0 8e xoXoio? TTjV oixetav oe8ttt); afjiopcptav, Tr^v ttj? cp'jaeo); 8T|}iioopYtav evo- Oeojev, aXXoTp(cp x6a{icp tiqv iaoTou xaXAo>iciCa>v euTrpeiceiav. 'AXX' 7)XsYie TTjV ap.op9iav r^ •^koLol, xal tov iitfirXaaTov xosfiov i8e(xvue' TO Yo^P oixeTov eTriYVooaa iTTepov, d)? lotov acp£{X£To , xal toT; aXXoi; opv£ot; &8tooo icapaSfitYiia Sxaorov afatp£Ta6at to loiov. Kai y^T^^'^ aüötc 0 xoXoto; xoXoio?. '0 ;xu6o; ouTo;, Xpuat7nt£, ttqv aX7jO£iav xa6dir£p uTiap cpÖfiYYetai, icoXXt^v 3a>9poouvr|V Tjjitv 8irjY0O}i£vo?. OüTip y*P **^ ^^ avöpioicot oo- oev TÄv T^oe xexnj^Oa T8tov iXXa Ciövt£(; [Afiv Trpo; oXi'yov £7ci- irXa3T(f> seftvovofieOa x6a|ji(p * TeOvr^xoTe? 84 acpf^prifieöa airep oux eoTiv widerstrebende t Lesart eurp^-eiav aufgenommen hat, während Copernicus dirp^icetov übersetEt hat. ' 88 I. SCHRIFTEN VON COPEKNICUS. et corpaB, sed rei immortalis caram habeto animae; haec enim aeterna et immortalis , illa vero mortalia et ad modicam nostra sunt. 35. Ruralis. Myronides MoBchioni. Aratorem bovem Cicaniae ^ concessi ; non enim habebat alte- mm ingo comparem. Promisit autem et ipse Cicanias taurnm snum mihi datumm; bove enim carebam et ego. Nam optimus mihi taurus perierat, dum saeva illa pestis inesset pascuis. Ille antem bonus Cicanias pacta fregit, et, donec intentio eins profi- ceret, amare opiniones ^^ videbatnr. Ego antem tyrannicam illius sentinam-'^^ Ingeo. Non enim*^ a;'atores boves habeo, sed ara- tornm tempus etiamnnm praeteriit. Tribunal igitur adversus Cicaniam armabo, et iudices praeficiam Universum praedium, et deceptionis illius snstinebit sententiam^^; et immodestos admonebo, ut a malitia abstineant, unius hominis destructionem^* modestiae praeceptorem habentes. 36. Ämatoria. Erasmius Lysistrato. Deludunt homines Amores, et snb luna degentes in servi- 56 Die Manuskripto, wie sämmtliche Ausgaben, lesen Tuxav(ac. Die Ab- weichung der Copernicanischen Uebersetzung kann wohl kaum aus einem Schreib- oder Druckfehler entstanden sein, well dieselbe Schreibung des Namens noch dreimal wiederkehrt. 57 Töl h6fycrzoL kann hier nicht heissen : ,^l)vco • oo ^ap apoTT|pa? ßoac xexrr^jjLsOa , b 6e xat- po? Tcov apoTpcov '^St) itoo xal irapq)X'y)xe. Atxaico setzen zu können. ,jQuül sit nunc avrXr^, so lauten seine Worte, non divino, nee correctio prohahüis surcurrit. Ceterutn si graeca latine mihi forent vertenda, non vertissem, ut KimedonciuSt nee ut fwenevensis, sed gi non veritts, saltetn non absurde yjtyrannicum multorum exanllandorum laborum onus.^' 59 In der Original - Ausgabe folgt auf die Worte non enim noch inquit, welches auch die Warschauer Ausgabe übernommen hat, obwohl dasselbe den Satz ganz unverständlich macht Die Vergleichung mit dem Griechischen Texte ergiebt übrigens, dass sich dort kein Wort findet, welches zur £in- schiebung des inquit berechtigen könnte. Es ist dasselbe deshalb in dem vorstehenden Texte weggelassen worden. \ 60 Sententiam — sustinebit eine ungewöhnliche Wortverbindung in engerer Anlehnung an die Griechischen Worte gebildet. Cimedoncius wählt eine uns geläufigere Uebersetzung ^poenas subibif'. 61 Die Original- Ausgabe hat destmctione^ welches die Warschauer Heraus- geber beibehalten haben. Die Vergleichung mit dem Griechischen Texte er- giebt jedoch unzweifelhaft, dass der Buchstabe ;;i am Ende des Wortes durch ein Versehen ausgefallen ist. 9« I. SCHRIFTEN VON COPEKNICUS. tatem redigant paeri alati, ut quid etiam pictoribas credamus. Utinam hostem ipsum viderc liceretl Ita enim iacalantes sagit- tarentur et ipsi Cupidines. Sed hoc ipso majore afßcimar iniuria, quod etiam inimicos ignoramns, quales secnndum naturam sint. HaiuBmodi sane improvisa pasBione impliciti samae. Melanippen a Diodaro ortam plane desidero, neque somnium unquam mulieris contemplatas , sed solum, quae ab aliquo andiverim, placere^*^ eam mirabiliter; et vulneratas sum animo, nullam ab oeulis iniu- riam passus, quam pati consaeverunt ^^^ Lysistrate, Nunc autem facti sunt mihi oculi etiam aures, tanta Gupidinum vis potuit. Sive igitar erynnis sit*^^, sive phantasia quaedam: quod de his dicitur, non scio, neque enim unus ad veritatem fidc dignus testis extat. Doleo tarnen animo, et non amatam^^ amo. Et repentina turbatione praeventum me esse vidco^ amatum illud non fuit, et sola opinio habebat visum essentiam. 37. Moralis. Euriades Cimoni. Promittis mnlta et pauca facis, lingnam habes eminentiorem operibus. Si vero jactantia verborum apud te reputatur, pictores lingua tua sunt potentiores, talia fingentes tabulis, qnalia facerc natura non potest. Si vero gaudere putas auditores promissioni- bns, ad niodicum quidem laetificas, eontristas autem postea tanto gravius ; quoniam etiam optima somnia non tantum laetifieant nos dormientes, quantum evigilantes contristant: spes enim tota cum somno abluitur. Convenientia igitur linguac tuae adhibeto^ ne 02 Für aoeiv findet sich in keinem Manuskripte eine Vüriante. £& ist also nur anzunehmen , dass Copernicus ^oetv mit dvodveiv (aostv, ihih) ver- wechselt habe. 63 Die Lesart der Aldina etdbftetv (die andern Varianten sind tWh oder cto>i)9 raoyetv), welche auch dem Copernicus vorgelegen haben muss, hat ihn zu dem Irrthum 'geführt , in dieser Verbal form eine 3. Person Pluralis zu erblicken. 64 Die Worte der Aldina tT|V Oeoiplav Ifvioxa hat Copernicus nicht über- setzt. Sie sind allerdings etwas unverständlich. Cimedoncius übersetzt : „An igitur insania quaedam sit in hoc ooiumento, ignoravi hactenus."* eEü^TAARTOr EfflXTClAAl. 91 oeXijvijv irotfec uicoirrepoi, ?va xi xal toT? C«Tpa yap aXo^torip ica6si 90(i.iteicXrf (Attt ! MftXav(inn}v AtoBcopoo airoYovov ixxovm^ icoOd, (iiqÜ ovap icote to ^uvatov Oeaaajievo^^ oXXa |mvov oxoooac uico nvo^ ^Seiv aoTYjV öaofiaoTÄ;- xal ßi6XY)|jLai ttjV **'^ '^j^ ^^X op«>|^vr|<; epÄ, xal navixr^; fieTetXij^e- vai jxaviai; Boxo). Kaxetvo aOiaTOv tjv to iro6o6fievov xal Soxt^ok fwvij TÄv iro6oo}ieva)v eijfs ti^v 5icap£iv. XC'. HO. ETPIAAHS KlMßNl. 'ErcaifYeXXTQ TcoXXa, xol Trparrsi? oXiya, xal ttjv YXÄtrav ej^ei; (»^XoTepav t9)(; npaSeoK. 'AXX' e2 (iiv ^7])j^T(ov xoji^tyjc Te6au(iaaTai irapa ool oi Ctt>YpapY00VT8( T0t<; icCva^tv ooa irparreiv t) cpiioi^ oo SuvaTai' si Se xal )^a(p&iv Soxetc uTroa^eaeot too< axouovTa^, (ter oXiyov }i8v eocppaivetc^ avt^^ 8e {jieT oo itoXu /aXeirmrspov^ iirel xal tcuv Ivuicvitov Ta xaX- Xiora oi toool'TOv TjfJia? so^ppatvei xaOeoSovTa^^ ooov iYP'^'lY^P^'^*^ ^^^ TCTjoav* ai y^P ^XiciSe^ [astÄ Toii uitvoo aovavfircavTat. ^»{xcpmva 8i^ r^ Y^^"*^ '^^ TtpaYl**'^^'^ xixTifjao, iva jj.i^ xal f iXoi^; iKty^hrpiQ tJ^euSo- Die Stelle scheint verderbt zu sein. Boissonade fand in Cod. A : ßpivp6v7|? Utrum referat vultu Phrynen illam igndro,^ 65 amatam giebt keinen Sinn. Diese Uebersetzung ist sicherlich dumh Uebereilnng entstanden; Oopemicus hat statt h^m^ri'i gelesen: 'epo>(iiiv7)c. Die Warschauer Herausgeber Übersetzen richtig nach dem Griechischen TextQ nieundzianq, haben jedoch amatam bei CopemicuQ nicht verändert. 92 I. SCHRIFTEN VON COPSRNICUS. amicis odio babearis mendax et inimiciB materiam vituperii praebeaB tanquam veritatis expers. 38. Ruralis. Tettigon Ortygoni. Cur tandem, o miser, vestem detraxisti et perdices emisisti*^^ ? Vinnm tibi malum fait; vino etiam Cyclopis oculum emisse aiunt UlyBsem. Meoqne nisi gallinas coUegeris, tecam praecipitabo me ipsnm; pueram enim Bcelestnm vivere res est difficilis. Si autem filius ante patrem sepalcrum sibi vendieet, intolerabile magis est. 39. Amatoria. Thetis Anaxarcho. Non potes Thetidem simnl et Galateam amare; non enim certant desideria*'. Nam Amor non partitur*«, sed neqne dnplicem indnces amorem. Sicut enim terra dnobus solibns vegetari non potest^ ita nna anima duas flammas amatorias non tolerat. 40. Moralis. Socrates Piatoni. Ininria qnidem nnllus afficitar, sed qaisqne nitro sibi ininriiun infert. Virtntis enim et vitiornm imperatores sumus. Agram tnnm Pbilonides abstraxit; id qnidem extra te est, et animum tnum neqnicquam contristavit. Damnum intulit Philippus et an- nnlum sibi appropriavit; nnllam ipse iniariam passus es. Quod enim possidemns, nostrum non est. Fiiiam tuum abdnxernnt barbari; nihil grave passus es. Non enim aeternum pnerum habnisti; nuper tibi non habend agnatus est, et iterum non est tnns, cnm non sit, sed fuit. Itaque ininriantnr qnidem homines, non fit eis ininria. Et Horaericum illum Gyclopem admiratus snm; 66 Schon die Warschauer Ausgabe hat eniisii mit Recht in enwisti ver- ändert. Der Druckfehler findet vielleicht darin Erklärung, daaa in demselben Briefe kaum zwei Zeilen davon getrennt emüae vorkommt. 67 Copemicus hat — wie auch Cimedoncius {j^eqtte pugnat enim cupido") — die Lesart o6t€ ffl^p fA^ycTac i:6%o^ seiner Uebersetzung zu Grunde gelegt. Boissonade liest ou TCfAayiCeTai („neque euim in frusta scinditur cupido"). eEWTAAKTüT EniSTOAAL 93 fuvoc, xac tot; iyfifol^ uiroftsoiv <|^a»v icopiaeiac akyfizla^ üirap)(a»v a{ieTO](pa(ov ipcorixcov oux avi^^srai. }i'. He. 2QKPATH2 HAATöNl. 'ASixeitai fiev ou&sC«;' aStxouoi Se iravrs^, autofiatcu^ Sxaoroc iauTov aSixo^v apsxrfi y^P ^^^ xax(a^ iopiv auToxparope^. Acpst- XeTo 000 Asa)v(87j(; to -(rfiio^ ' touto täv 4xto? • xal Tr,v afjV ^oxV 0ü84v iXupii^vaTo. 'ECT|}A(o>oe OtXiinco? xal tov SaxTuXiov acpsxspfCe- Tat* oüSsv r|8(x7]aat auTO?* xo y*P ^^ixtt^tov oi^ TjjjisTspov. Tov oov ülov aveiXov ol ßap6apoi • oü irficovÖa? ti Seivov * oi y^P *^~ 8iov TOV icat8a ixixTTjao' IvaYXo? <3oi fjii^ xsxTY][jiv

ecunias sitis. et propter opes finxisti te amare, seutentiam lingua reprehendit, qnae vendit auro voluptates eupienti. 69 Die Uebersetzung der Worte ouS^va fdp ßXdtirretv d5ixo6(jLevo; ItpaOTce ist allerdings etwas schwer verständlich ; sie war aber auch nicht leicht. Wenig- stens ist die Uebersetzung bei Cimedoncius nicht verständlicher: „Homericum cycloplem admiratus sum, qui nullt ex iniuria nocere se dicehat. — Theophy- lactus spielt, wie ganz klar ist, auf den Homerischen Vers an (Od. IX, 408) 'fi f (Xot, outU \u %Te(vei S6Xoi fMt ßC^tpiv. Attch den Schhisssatz hat Copemi- cus besser als sein Nachfolger übersetzt (Cimedoncius : rfit erat ea pasiori elocutio, quae est veritatis affinnatid^) . Boissonade hat den Satz folgendermassen interpretirt : Cyclopem . . . qui quum esset vel esse videretur affecUis iniuria, neminem ipsum laesisse aiebat; et erat pastori negatio veritatis affirmatio. 70 Die Warschauer Herausgeber haben alteiationem nnnothigerweise in recreationem verändert. Copernicus hat sich nach dem Griechischen pteTapoXf^ ein eigenes Wort gebildet. Onü4>rAAKTOY EHIITOAAI. 95 ouS^va Y^P ßXtt'i^TSiv aSixoopbevov &9ap.r|V tov a^pov toutovI, xai n&vatokr^ ^^X**)^ eSoxQov supsiv ' oXXa (lef^oai xaxol; e{ft6e6XT^fjL€6a. IIots ^ap rf|V ipu9i6>2v ej(ci) iroXefitov, irote tac axpiöac» aXXoTs xat ttjV ;(aXaCav T| Se Tca/VTj XofMZivsTat tojk xapicoü? «i^ aicapatnjTo; rupayyo; * xal 10.0^ iSpcora^ b TaXa; toi^ avifioi^ X^P^^^t^*^* OipAi b Su(jrrjVo; ! oiroi Tpa7co>{tai ;v ^Oxav xmv Ysoop^ixcov novcov (iV7]o6(ü(xev , xa xou asxso; aaicaCo|Ji£Oa * oxav xov iroXixixbv xapa;(ov a(»ra3tt>(ji£6a , xa xtj^ ttypoi- x(a( ipco * xal xoo ?cap6vxo( iaxi xo p.rj irapov 8uxu}(8axspov. Mia xuiv XumQpc^v ava8uai{ eoxlv b 6avaxo;, sixs cpooixoc ioxtv, eixe itaXiv au- Oatpsxo^. Üixoi)V d^j^ovri jiot xo (papjxaxov ßBsXuxxsxai. • aicupsiv "/ap xov Öavaxov xou; 8üaxo)(ouvxac iQ^tötov. J16'. ET. OEPIKAHS ASnA21A. E{ Scopa C>JX8U, 00 icoöetc aBcDpoSoxr^xot yop ol ^Epwxs;, xal xou^ in)6ouvxa; xotouxoo; Sioaxoooiv. VX piv ouv &pa;^ xo Sioovai fioiXAov, T xo Xa6siv otxsiox&pov si 8e j^pr^fiaxiov ops^iQ xal 81' si- icop(av xo TToÖeiv avaicircXaaai , xr^v yvüIjatjV tj YX|Aa-- To; \ii\ri YXcorra; sj^etv a^i^[jM>va; 4TCaY7iXA.ovTai. 'Ey«) 5e, xata tov ' OjjLTjpixov 'USuasia, toiv ixstvou ßsXwv oux abOavofxai * a6pavs^ ysp itXT|Tr8iv TO Ywvaixslov ^uXov toü; r^ptoa;, tva ti aoi xat 3o6apu>Tspov arzoffbi-^itaiiai, tov Aio(ji7|dr| jAipLoofiÄVo;. *TXaxTstv SfjTa xat (Ae}j.7jve- vai Tot; süvou^ot? iorlv apjtoBiov ttjc tcov j^sipcüv ^Äp äoTaprjpivot Süvapieco;, aicavra 6ia tt^v y^^^^ttt); icparretv iOiXoooiv. üi 3e cp(Xoi iroXA-i^v zirfitiay xaTTjYopooatv Yjficov iirsiSiq tov WpiarfjV ou iroivai? iQ}i8i6a^6a. Outco -^ap xal ovo; ei XaxTbeiev, oux av StxaaTn^piov auT(o ooYxponjaaifjLSV. Tooto 6i toi xal T(p 2![i.voo; p^XfpSCa; aodp^vo; ' rpha y^P i?oip£vix7|; fiou^oopY^oiC iirKjn^fuov, Kopodov. Ttjv y*P waoTflioa ßs6oi>X7|}tai icpo; tjBovtqv xiveiv av auch hier: „convivium dabimus.'* Boissonade hat aus Cod. B. die Lesart loo {aoi aufgenommen und über- setzt: er(M fds mihi conviva. 76 Wegen der irrthümlichen Auffassung von ^oo(i.at oatTUfAdbv hat Copemi- cuB sich genöthigt gesehen rapiaxcöaarat durch comparanda sunt zu übersetzen. Die Warschauer Herausgeber haben cofnparanda in comp ar ata verändert, was dann freilich mit dem voraufgegangenen cras e7'o conviva nicht harmonirt ; der polnischen Uebersetzung haben sie dio Lesart lao |xoi oaiTUfxwv unterge- legt {^lutro bffdi u mnie hiesiadnikiem^] . 98 I. SCHRIFTEN VON COPBRNICÜS. 45. Amatoria. Leander Pyladi. Yalde nobis insidiantur Amores. Ego qnidem amo, desiderata autem odit. Quid faciam miser, non aequam habent Cnpidines lancem, tristes hominibus ponderant fletus. Si igitur iniquitateui faciunt, dei ininiiiie voceutur ; si auteui appellationem non fallunt, juste aganto et mihi dolores seeundum aequitatem distribnunto. 46. Moralis. Diogenes Aristarcho. Terruit Alexander Macedoniam Bucephalo equitans equo. Nee autem freno minime obedivisse narrant, neque manualibus blandi- mentis demulcitain fuisse. Erat enim inmansuefaetibile animal, et farore equitari non se permittebat, et erat malum quoddam inaeeessibile, et versantibus sibi valde metuendum. Qaando igitur Alexandrum ascensorem sortitus est, saevitiam mansuetudini ad- modnm eommiseebat commutans moerore fremitum et eorreptus videbatur^'. Non enim licebat Alexandro resistere. Eris igitur Aristarche et tu fortunae obediens. Non enim Alexandro, sed fortunae, Bueephalus obediebat. • 47. Ruralis. Poemnion Arnoni. Ovium ubera rupturam mihi minautur et mulctris haud seio quomodo caream. Quapropter da mihi ipse muletras, at ego lae tibi praebeo, pro magnis donis parvas gratias reeepturus. 48. Amatoria. Ghrysogona Terpandro. Non speme obiurgantem simul et arguentem. Amantes enim dulcia qnidem et oblectamenta reeipiunt, plagis autem et eica- trieibus saepe deformantur. Si vero increpationes non toleras, neque rosam vindemiabis spinam cavens. 77 Welche Griechischen Worte CopernicuB mit ,^^ eorreptus videbatur^ hat übersetzen wollen, ist wohl kaum fraglich; es soll doch sicherlich eine freie Uebersetzung der Worte %ai r^v i^eiv otucfpova töv dxöXacov darin ent^ halten sein. Die Warschauer Heransgebcr jedoch haben, eine Verstümmelung in dem Abdrucke der Copemicanischen Uebersetzung annehmend, die Worte «KO^VAAKTur EniXTOAAl. 09 lu. ET. AENAPA02 OTAAAH. Aiav T|}jLiv ot ^'Epmxs; aicej^Öavovxai. 'Ey«« |iiv spw" yj oi tto- .Ooo(Uvr| [11931. Kai tt Spa^aijit av o rploaHkioc; üux iao^poirov l](oi>9iv Ol ^EpcoTs; wXaaTtYY«* avtaa tot; ayOpoxicot; Coyo^raTouat tÄ oaxpoa. El fjiv o^v aSixoust, Oaoi ;j.y] xsxXrjaOwsav * si oe Tr|V rpo3- 7|Yopiav ou ^sudovTai^ op6d»c dixaCexcosav, xai Toic otXYTjdova; e|Aot xaT« 70 oixaiov {jispiCsTcuoav. a;'. He. AierENHs apistapxü. KarszXr^TiS ttjV Maxsooviav 'AXsSavopo;, tio ^o'jxrfiXcp iizf^yrrj- jjtfivo; iTrr«p. Tov os iirrcov j^aXivw [aiopouai }j.T| TrsiÖsaÖai, jit]t2 oe j(sipor)6sai xoXaxsiai; jiaXarrsaÖai. Kai yap anOaaasorov to C^iov xai Tcj) Öufjup To iiTTTo; sivai ä'fTQpijTO, xat xaxov ti ÄTrpdaiTov r^v , xal toT; ivTi)Y5favoüat Xtav ooaavTTjTov. "Ots to(vüv eitiöaTXjV 'AAiJavopov ixXr^- poisaTo^ Tr|V ain^vsiav ot^irsp TcpaoTTjTi suvsxipassv, a)jLei6o}jLevo; t^ xaTTj^et^ TO fpoaYpa* xal fjV iSsTv aco'^pova tov axoXa^rov. Oi y^^P '^Xs^avopcp Öefit; t^v avTifia^eaOai ''Eao to(vuv, 'Api3Tap)^s, xal oo tti? TujfTj; oicTjXoo; • 00 Y^P ^AXs£av8p(|>, aXXa t^ "'ixiD' ^ ßooxicpaXo; lits(OsTo. <. AFP. nüLMNIQN APNQNI. Ta TÄv irpo6aTa>v oo&aTa ui?6 too -(ikaxTO^ \iikk&i jaoi 8ia^- ^i^Y^^^^^^ ^^^ xia3u6((nv , oox olSa ird»^, i^ropr^fieOa. Aio SiSou piv aoToc Ta xi33u6ta * iy^ ^^ ^^^ y^^ irape^ojiai^ (jl&YaXoic Swpoi; fiixpot; a}i8i6o(isvoc ^apiTa^. jiT]'. ET. XPriOrONH TEPnANAPQ. Mi^ {jip.cpoo XoiSopoofiivTjv ts xal (>6piCou3av * oi y^P t^oOouvtsc YXuxsiac xal Tag o6peic irpo^cpepovTai, xal icXt^yoi; oe xal pcoXüi^J^iv icoXXaxi; (opatCovTai. Et 8s 8oaavaaxeT&T; o6piCofASvo; , oo8i ^ooov TpuYi^oeic T7|V axavOav euXa6ou{xevo<. eorr^tus videbatur als Zusatz zu dem Vorhergehenden angesehen und ohne irgend zureichenden Grund den Satz „e/ ridere fuit Umpitra$item intemperan- fem" hinznAlgt. Eine Variante findet sich in keinem der uns bekannten Manaskripte. 7» 100 I. SCHBIFTKN VON COPEÄSriCUS. 49. Moralis. Leonides Periandro. Reveritus est etiam Priaiiium senem Thetidis filius caniciem- que inimiciy et patri filium reddidit mortuntn infelioissimo dono Priainnm prosecutus. Illius qnidem audaciam niiror: huius autem laudo huiiianitatein. Esto mihi tu quoque Aeacides, et cani mi- serere laerimautis filium mihi viventem reddeus. Infelix enin) et ego som ut Priamns. Qaum enim pueri hostis non sis, mitto ad te nnntium, litteras epistolae lacrimis non nigro imprimens. Si vero et tu humanitatem tuam desideras laudari, petita donum praeveniat. Sin autem uec ratio apud te dominatur, sed ftiror et contristatio poUet, paululum quidem laetaberis. Tristaberis autem magis stolidi furoris magnas etiam poenas pensurus. 50. Ruralis. Calamon Spironi. Si rusticus esse voluisti, civilibus tumultibus abstine ; si vero causidicorum fori et tribunalium oceupationem habes, dimitte ligonem calamumque sumens et Chartas, perge malo omine. Non enim ealumniatores et »vivi iudices« assidue clamitantes rusticorum respublica admittit. 51. Amatoria. Rodoclea Hypsipilae. Piraeum hestema nocte perambulabam , amatoremque tnum cum Chrysippa vidi ; luminabatque puer, et nuntia amicitiae anus erat Abrotonum. Quum autem lenam salutasssem, adhortätus est amator tuus, ut in obscuro res gesta lateret. Igitur neque iurauti neque adulanti erede. Est enim utrobique gravis linguae faliacia. 52. Moralis. Soerates Cleoni. Quando Inpi magnam eireumvenerint praedam, tunc post saturitatem philosophantur tauquam abstinentiam agnorum habentes, et feriuos mores quadam humanitate eoinmutant, et eximiam iusti- eEoa»TAAKT«)r EnixroAAi. loi l^H'. He. AEQN1AH2 HEPIANAPÖ. 'H8eaÜT| xat flpiajxov b tt^; OitiSo? irpe36euo|j.svo^ ' xat icoXiiv YÄp iy^OpÄv b -oü llr^Xstt); tq^/ovsto, xat 8(S3i T(j) jcaip? -s6vT|X0Ta Tov TcalSa, BoaTD/earaTcp cpiXoTi)xoo}jLevo(; Soipcp tov nptap.ov. Kat toü jiev TTjV To>vjiT|V TeQau{iaxa^ too 8s tt^v ^iXavOpirtav iinQvsaa. Ftvou ji.01 xal auTb<; AiaxiSrj?, xai TuoXiac fiXerjaov Saxpoa^ tov icai8a fioi Ccbvra 8 Y^P Av ovTa gz iroXejiiov uirip 7;ai8b; i7up£36eu3a(jL£v , 8axpuoi^, oo ji-iXavt, ra ttj(; e7ctoroXr^<; iY^^apaSavie; ypo^P-H^*'^^' '^^^^^' ^^ P^^ 'f^i^ 37;; xat aü (piXavOponrta; spa; iiritsu^asdai^ rpocpÖavsTU) tu SÄpov tTjV aiTTiOiv £1 6s |XT^ XoYO? irapa ool ßaaiXsooi, oXXa Oufio; ts xat Xtiirr^ ra irps36sta xsxXr^pairat, itpo; bXtyov jjlsv sS'^pavOr^aiQ, XütctjÖTjO'j 6s |ist- Covco; acpiXosorpou Oü|ioo [isya^vac xal tac iroiva; stoicparrofisvoc. v'. AFP. KAAAMÜN SinElPüNI. Kl YstopYo; stvai ßsßouXrjoai , täv tcoXitixcov 6opu6(ov a'^iaraao * et 6s pT^Tops; irapa aot xal öixaaxTjpta xal jSrjjxata 7:spi37tou6aaTa, tt^v oixsXXav i'fsU, xaXajxioa xal /apta; apajisvo;, i; xopaxa; x*"P^^ YspovTiov. Ou Y^p 3uxo'favTa; avopa^ xal to ..avops; öixaarat*' ^Osy- YO|16voü; ÄUXVOTspov Yj Tv iroXiTSia «cpoaiSTai. va. Et. POAOKAEIA rM^lUVAH. Tov Ilsipaia /Öse tf^ vuxtI icspiSTroXoiiv xal tov abv £paarr|V [xstÄ TT^; Xp'joimtr^C suipaxa^ xal fistpaxiov 86a8ou}rsi, xal TtpoTtbjirio; r^ ©iXia YP*^^ ^^^iPZ^^ 'AßpoTovov. Ths 6s tt^v rpoaYü>Y^^ TrpoasiTtov svsxsXsiiSTo b ob; dpaoTTj;, iva Tij) oxoTcii to Trparrbfisvov 6taXa6oi. Ouxoov fxrjTS bfiv'JvTt [it]t£ xoXaxeuovTi 7c&i6oi> • y^"*'^^j^ T*P ^o^wfta Ssivbv SOTIV sxfltTspov. v6'. He. VQKPATHV KAEQNl. Thav Ol Xoxoi fJLSYoiXy^; TrspiToj^woi 6r]pa; xal tcm xbp«) cptXöao^r]- ouxsLv, (uonsp 4y*P*'^®^*^ apvcov ej^ouot to rflo^, xal to «Ypiov icpb; 9iXav6pYAAKTor EnirriMAi. 103 ix&iSaoxei rou; Xuxoo;* {leta xwv irpo6aTQiv oovveftovTat ^ xai ^apat- pou9iv, Qt^pt; av auroU T^ Yastrip avaicvsosst&v. 'AXXa oo xat rdiv Xuxa>v Tov tpoirov avatoeorepov xexrrjaai, xat (jloX^vOv icXeovsxtixoiTepov To axoXaxrov ^x^^^^ ^"^^^ ^ XP^^^^ imftpava6XüC{2 to>v awv 6rj3at>pcoVy e»9irep ot fiiOuooi. At^wot y^P) otav xopeodwoi too oivoo^ xat oo^fl- Covrai T^ |ie8^ \i^ihr^z hzlxaov^ * Sia •)[«? ttjV e; axpov £ueE(av icpo^ ttjv evovTtav Stafteatv jj£Taic(irroooi, irept^avouvro^ tot> otvoo tou; otvdcpXuY^^ xat exxatovTo^. 'Äita'jfe tTi? axoXaatou (ieOrj;, axdXaare, tva jiXj upo; T7|V ivavTtav poTrrjV p^Ta^^^; acpaipod{xevo^ tt^; '^^X^i^ ^^^P ^^^ Si8<üX5* Totaoxaic Yap toü^ ax^P^'^"^^^^ iraivau oco^ppoviCexai. v/. AFP. MINOQN PIZQNI. '() itoTajio; XpoaiTnto; too YTi^toü toü r|{ieT8pou fioipav E^uXr^se^ xal Tip ao> oi^pcji irpooexupctfas, fiwpdv ti icotcLv xat i^X(6tov * aXXoTp(ov siraYYsXXsTai. 'AXX' ai (lev oixa3T7|p{oo (pdpTov iirl toT«; cofiotc cpipeiv oox oic; T8 et, 8cwpa iroTafiiuv jir^ icpoaieao • £{ Se täv aXXoTp(cDv sp«;, }jLeT 00 iroXo Saxpdssi; tcdv iSfcov oTepoufievo;. v8'. ET. MHAEIA 1A2ÜN1. OuSev tot; av6pamot< icepioirodSaarov ootco;, oote hk itpooxopioTepov ipcoTix^i; xatt^oTT^xe r/ioEio^, IIoo aot täv oaxpda>v Ta peTOpa a toT; T){jieTipoi^ icoolv iirsxdjjiaivs ; icoo ooi 8tiirn;aav Ta jxopta y^v7| twv XoYwv ixs(va)V, täv ts [)7|fjiaTtt>v to o^eijiivov ts xat xoiP'OtiCi^Xov ; Oijiai sich gedacht haben mag. CimedonciuB überträgt : atuitum quid committens , et cecors in re aliena sibi potestatem facit. Boissonade sieht die Stelle als ver- derbt «n und folgt einem seiner Codices, welcher eine ganz abweichende Lesart bietet: dtXXorptoi; y*P St^p*?»« fo ?pi)»6Tt[jLo^ iraY^iXXcTat. Er tibersetzt die ganze Stelle dann folgendermassen : stultum quid committens et vecors: alienis enim donis liberalitatem praefert. Die Warschauer Herausgeber haben den Text der Copcrcanischen Ueber- Setzung ganz willkürlich geändert, indem sie im Anschlüsse an den Text von Boissonade und die von ihm gegebene Uebersetzung einen Satz ohne Weiteres einschieben. In der Warschauer Ausgabe* lautet die Periode iMim- \\Q\i : »Udtum aliquid fariens et temerarium alienis enim donis liberalita- tem praeferre iniquum perhibetur. 104 I. SCHRIFTEN VON COPERNICÜS. debitores quidem talibus verhis erga creditores usus unquam fuisBe, neque qui 8ub hostinm manihus vulnerihus affliguntur. Vigiliarum assiduitas traneiit, consueta^^ dereliqaisti cantica, adhibuisti^^ infinitos nuntios, pacta, inramenta, quac per lenoeinantes muliereB pepigisti. Ad aliant repente virginem lapgus es, qaemadmodnm donnitantes sine medio ab altera in alteram somnionim materiam transennt. Laudo pictores ; alatos enim Gapidines pingunt, et arte res ipsas transformant, et figmentis veritatem repraesentaut. 55. Moralis. Parmenides Ghrysostheni. Yigilare indesinenter immortalis naturae proprium est; dormire autem mediocriter nostrum est, nt decet, et humanuni. Perdormire autem ultra licitum mortuis potius quam viventibus* congruit. Plurimas, Ghrysosthenes, vitae tuae partes amisisti. Seroper enim dormis, et hie terminum excessisti, nt Ulysses ille Homericns extra orbem terrarum errabnndns Oceano tanquam dormicnte quodam utitur^S qui neque orientem, neque occiduum aspicit solem. 56. Ruralis. Daphnon Aegiro. Ficus tuae ad meum agrum radices expandunt sub tua potestate terminari non volentes, et iurisdictionem tuam excedentes fructus mihi cedunt; nam ad mea transfugerunt opera. Et haec est rnsticis lex, et antiquis legibus obedito, vetule. Si autem con- suetndinibus nostris contradicere vis, tanquam novum te Icgisla- torem et iuvenem rusticorum collegio ciieiemus et nostris finibus proscribemus tanquam alienum. 57. Amatoria. Pyrrhias Philonidi. Si amas, ne accuses dilectae deformitatem ; non potest enim 82 im%i^ hat Copernicus irrthilrolich fUr eine von eXmba abzuleitende Wortform gehalten und deshalb durch consueta übersetzt. 83 TrapdboQ» hat Copernicus durch adhibuisti übersetzt, während es die in dem Zusammenhang allein passende Bedeutung ahiedsti hat; ebenso musste eE(Hl>rAAKT0r FJUSTUAAI. 105 pijp.a9t^ jiTite Tpat>|iaT(av tau täv iroXe{ita>v aXovra x^?^^^- '^ ^^^~ Tovo^ i^fjymia iroipqi^rjxe ' ta icoQtva xataÄeXonrac ^afiata * itapcosoi Ttt^ fjiup(a^ icp8o6s(a;, Ta; (nrovSa;, to\k opxoo;, a^ Sta T«av icpoaa- Yv ianzhio {lot. lipo; iripav acpvoi icap6ivov (oXtaÖ-yjaa;^ moicsp ot xa6£o8ovTe; aiiiaco; a^ itipa; ivuirv(wv oico6e9iv |xeTa6at- vovTs;. 'EicatvÄ Tou; Ctt>Ypctic6 rfjv aT|V e^ooatav Iti tsXsIv oüx iÖiXouaai, xal, to 30v apY^^>' ^^'^ y^T^P**^^^ vojjloi; icstöoo, y®P^^" Tiov. E{ 8e Toi; irap' Tjfiiv eÖsaiv ircit^biY^soHai 6iXet;, v fj(ieTiptt)v opcov e^oaTpaxi'Co^iev co; aXXoTpiov. vC ET. nrPPlA2 iratSo;' ivi^^opa 8e ß(ou itotSe; voefaöoiaav. *0v ^ap etvai icarepa 9091; i8{8aU^ toutov xai itaiSaYCD^etv iixvi olEioickttov^ icsCpot |jLav6avovta ^ew-igoeoc ^^^tv xal oropYTjC oXy^^Sovac. vO'. AFP, KHniA2 KOPIANNQ. ^uvepiOo^ eoo p.ot (Jiearj)ji6p(a^ t; aXoYoi; xal toT^ avftpcoiroi^ oujiirXexso^^ai. '0 Xa^tooc Tac apLir^XooC; "^ xafiirr) ta Xa^^^^ oXXuai. Tt Srjta irepl t£v aoita- Xaxov xal Xi£ai{jii : ^oCepov yap rcp ^ecopYip to xaxov xal SooavraYci)- vtoTov TO troXifjLiov. Aio jjloi 9i>(iiirapaTarrou xal täv icovcüv aovavri- Xa)jL6avoo' xa^co 8^ oz auOi^ Ipifoic a[u(tj;o)jiai. Outod y^P ^^^ ^^ (jLopfirjxec 90(i(Aa;(ouvTs^ aXXr^Xoti;, xal tov (iO}(6ov so^piCovTai^ xal to>v |jieY(oTO)v TTOvoftv i^aicTovTai. r. ET. ANeElA BPlßNL 'Aicavra Tcp y^^^^^^'^ fuXcp 8e8ooXcDTat. Aat8o< b Aioysvtjc ^pqt^ £ttiaTpaTT)c 0 poYtoc. 'H xrfi icspcofputt>(Aivov sirt 3S{ivdT7|Ti, vsavioo^ iTa(pa; ipav. '£7(0 ii xaYX^C«» xal tov •^ikuna ^ipsiv ou Sava|jiatt, oin]v{xa auvamr|Oaifit toi; YspovTiot; • icoXXa *)f*P ^9;; 'A^poSfrij? xatTj- Yopoov iraXaty xat, icpoc tou; ipd>vTa; )jLav(av vosstv au6a(psTov e^aoxov, e(ps9tv axoXasTou fuj^r^c tou; epioTa; opiCojievoi. 'AiravTa ^ ^psiv ao^v ' TO 8e iX7r(Csiv X(av iaxh ifj^povisTspov * icoXXa yap }(povo; xat to}(7| §eSuV7|TQII. go'. He. SaSTPATOS AYSIXTPATQ. 'Eicei8i^ aot troXXa xal 6aop.a9Ta trapaivioavTs; tov nT|VsXoirTj; ISolafUv u; ifap T^; o^c 8iavo(a; if (xoito Sr^ Ta XeyojAsva. 'Ev ToT; vsoCXaoToi; Ta>v SivSpcov 0 tstti^ o/ou^tevo; oipa xaufAaTo; ixeXaSet, xal tt^; iat>TOo apfiov(a; abOavofuvo; iirsTipirsTo. 'Ü hi pkt>p}i7|E icap^v ToT; 6ep(Cooat xal irepl ti^v oXco to; 8taTpi6a; iirsirotrjTo, xal Tot; xoXiroi; tt^; 7^; tiqv iaoToo Tpo^r^v 267|9aoptCav , ota irpofir|- 6i9T8po; o>v b fiopfi-T^E Too T^TriYo;. Ilapcp^i^xet toivuv ix tcdv ßopsfwv b ^Xio;, aiCT|V TO (AeToicmpov, xal b ;(eipL; awTTj- pa; ovTa; iQ9i:aCovTo. Kai b YScopYo; iirl ttjv iauTou aXiav xaT^f eu^e, xal b ftupfiTjE iv toi; Xa-jfdai tt;; y^^ ^®^ '^^^^ icdvou; el^ev i(7T(a9iv iTTiTYjSeiov. 'Ix^Tsue 87; b t^ttiE tov ^tXdicovov }jiupp.>)xa tcov 67|3auppemicani8cheii Ueberaetsang der Satz d^6i '^äp in |AdlTT]v ^iTcXaaCa. 90 Die Worte ii SXmQ TaTc veXoaU i^pXXoc a&XoEiv sind bei Coperaicus nicht ttbenetat. 91 In der Original -Ausgabe steht — ein oflfenbarer Druokfehler — yjad ffrtwum imitanhii^. Unzweifelhaft hat der unversttlmmelte Text r^gresmm imäantur^ gelautet. Copemicns hat — wie dies aus der irrigen Uebersetsung von öSövTiDv durch abeuntium in dem 67. Briefe hervorgeht — auch hier sicherlich 6$o6; mit 6(ö; verwechselt. Nun war er allerdings gezwungen dem dfAelßo'joiv eine andere als die gewöhnliche Bedeutung unterzul^en. Die Warschauer Ausgabe hat die Worte ^ gressum^ unverändert beibe* BEOtDTAAKK JT EHI 2T0A AI. 1 1 1 'ApfAorret - 901 o (io6o(, AoofoTpare* apyo^ fif o>v ibktmtpo^ sl Tou icupioaovTo^, A96(mv t^TVjv SticXaoia. "Altais irfza t^c apj^(ac» tt» ßiXTioTS* Toi Ti]c 9u9S(o; ^ap Sa>pa xat^T^^^^^' TTiXixaotrjV ^oijatjV xal supcooTtav roo ocofiaroc axoopiriTov icaptcov, i^:\,arf^[^.lQ icovcuv a^xsTv }iiQ ßouXo^vo;. £6'. AFP. TETTirüiN nOPOVPIüNl. 'U KopuSmv su8a(|&oiv avTjp xai tt^; tu}(7jc 'f (Xo^, a>; eoixsv. A( afiicsXot talc ßoTpoaiv a}(6ovTai* ai a^potSsc ßpittooot xal Ta>v rpuYcuv- To>v ops^ovrai* ai iXalai t^ 7^ tcpoaveveoxasi xal reo icXrjOsi touc ivs^xa^ivouc xXaoou; ßiaCovrai* oi Xstfioivsc xaTaxofioi* fj oXco; tau vsXoat; ifajitXXoc auXaEtv. 'AXXa xal to ifoyaiov (jlstoi Te»v aXX«»y eof patvei tov avSpa. To9outoi «(ap icalos; auT^, (Stts xat Aavaov nal Aquircov Tal; euTSxvtatc vtx^v. 'I\XXo; jiiv ^op ioriv uKOfAaCto;, oXXo; TT|^ YaXouxsta^ iiraosaro ' ivspoi ik Spicouoi, firjiro) t^; op6r|C ßaotosoK airap^afuvoi * eviot naparpauXiCouai xal tou; oSovra; a[ie(6oo3iv * aXXoi T^? ax(i7|^ iiri6a(vou3i xal to ßouiraiSs; sTvat xsxXTJpmvrai * oopi^-YOc 8(x7]V auXfov -^ T^? i)Xix(a; aoTotc taSi; aovrfTaxTau 2i 64 irap^vsic TO OiTfaTpiov |ii^ icape^Yo^v T

vi, xal ti^v af/yorzla'i ixaxtCec cSoicsp af09iO(>}Asvo( Ti^v Soo^iveiav. OttJ.01 ßs6ouxoX'y]fjLai 0 SefXaioc, xal xoufov eo^ov to (ppovi^jjLa. Tote avOpciiitou avovrjTov -i] saY^veia* icXooToo ^ap irapa icaaiv ouSiv ivSoEoTspov. 6y'. et. XPrSHI HrAAKTnT EniSTOAAI. 113 00 yap C>iX.oTi>icei? iji aitr, ifjL^iXoj^copoüaav rtp AoaiorpaTq) Oeoifisvo;. OiXoveixoTspov 'EpoiTüttv ouSiv. Kai irw; ip^c Tr^V^^'ifT^*? a^Yr^Sovo^ (ptAoaocpco; ave/ofisvoc ; 58. He. SQKPATHS MEAANIOniAH, rüjjLvaaxat fiiv tcaiootpi6ai airapafrTjTot; iraio( " t^^ ooKppoouvTj«; oe 8i8a3xaXoi. 'EireioiQ ^^P ^povTjoeo); ett xal vojjlcdv ol itoTS^? ebiv avsirtSexToi, 'ireiXot; ^(aXiVfbftev xo toutidv axoXaorov too? y*P ^o^^^^? Xo^ok; [ioXXov T^ |j.aaTt£tv ixtapatTOfASV. 'E^cu 8e ttjV ot^v ava(5stav ayaiiat. Oo yo^p xoXaaei; otxacmjp(a)v oot cpo6epal, oüts Xo^o? siar^- 7T|Tixo? ioTiv aiSestpLo;. Twv ira(8tt)v a^ppoveorepav ^v yT^pcf Tr|V 8iavoiav ■ ejret^. I6t tofvuv , e? ßouXoto , . Tcpo; ßapaOpov. **0v ^ap Xoyo? xal jidfoTtYC? aoMppovsTv ou oiSaoxooat, toütov ireCOeiv xax{av avi^eoOai X(av* Ip7c»8e?, xal tou xaOatpeiv rr^yf Auysiou xo^pov lort 8üa3f8piaTepov, r^ xotüXtq to 'ATXavTixov aTtav expocpr^sai iriXa^o«;. fe'. AFP. BOrBAAlQN KIS^TBIÖNI. '0 fopY^ou iraT^ "fjjxa; a8ix£i. SuvopixsoeTai ^op iiricaCojievo? b iraji^tapo;^ xal irpoajfr^jiaTi ftr^pa; wspiirircei ti^v Travoopyiav b xdfxtoTo^;. Oute Y*p Xayw; rpotia irap' TjjjlTv, oüts 8opxa; ivSr^ixoIy oute ßai>6aX(6e;, oüx eXacpoi^ oux aXXo ti täv itpo; Oi^pav Iitinj8e((üv ovrtov. AI jasv Yap etpxtal xal T:d''(ai toi^ Xa^mou^ aitsXaovoüoi, 8i cSv xal oXiaxovrai* 8opxa8ac oe tj xal poo6aXioa? oi ys^tovs; XiovTs?. Kai t( o^ta aoi xa piupta TÄv ÖYjptcov a7rapi6(X7]aai[i.i yivTj, ot<; xal tjjjlsu ouXXip.a)TTO}Aev ; av8p(a ^ap Tjfiac, a^p(a 6s too<; Örjpac xoXaCsxai. 'E'iret8i^ ouv a'^'/iarzla ooi 97 Die Aldina liest dvuopia ; Copernicus hat jedoch die Lesart der spätem Ausgaben dvzvopla seiner Uebersetzung zu Grunde gelegt und durch xgnavia wiedergegeben. Das diesem Worte entgegengesetzte d^pia hat er dann durch sagadtas übersetzt. Welchen Sinn er der ganzen Stelle untergelegt, muss freilich dahin gestellt bleiben. Auch im Griechischen ist die Stelle übrigens nicht recht klar ausgedrückt. Die Worte divavopia und dft7]pia sind jedenfalls nur durch Umschreibung wieder- zugeben. Cimedoncius übersetzt: »quod enim nulli htmiines hie sunt, nobis; quod nullae ferae, feris rualo es f. Die Genfer Uebersetzung interpretirt : „wo* en\m quod non sumus [viri], hestiae rero, quod nou fei'ae sunt, pumuntur, ü. ■ 8 114 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS. Cissibie, affinitas tibi sit ad iniuriantem, admoneto eodalem^^ et quibuscunque potes verbis corrige. Scire enim te volo, canibus ipsum laceratura iri, si iu agris meis de cetero yersabitnr. lam enim lycisca cum catulis agellum meum eustodit, humanam desi- derans adipem comprehendere. 66. Amatoria. Pitho Hippolyto. Palchritadinem, non castitatem, amplectuntur amatores. Non enim eontinere doeent Cnpidines, sed pulcfaritudine corporis im- modestum oculum inescant^^. Si igitur propter mores Rhodocleam amas, volnptatibus tuis Amores non dominantur; modestas enim cogitationes iacnlum Veneris non attingit. 67. Moralis. Eratosthenes Aesehini. Inramenta tanquam olera devoras et abeuntium^^^ strepitns expeditus tibi videtur esse, et accusatoribus contradicis, o pessime : lingua quidem iaravit, mens autem non inravit. Yidesne, qnod incastigata lingua maiorem supplicii poenam exspectat? In quibus sermonibus peccavimus, operibus poenam sustinebimus. Linguam vero modestam habeto: iurare etiam ad veritatem cavens. an » forte levis tibi res iusiurandum videtar, immo quocunque pondere importabilias est. Hinc etiam Tantalus punitus est. Namqne de numinibus immodestam habebat linguam. 68. Ruralis. Seutlio Corianno. Apprehendi tandem pessimam vulpeculam et variis eam nexibus noxiam eustodio, et dignum puto, Corianne, ut omnes rustici in publicum vocentur, et de hoste palam triumphem. Et publice poenam luat pro multiplicibus iniuriis .unam passura punitionem. 98 Durch ein weitgehendes MissverstÜndniss, dessen Quellen wohl kaum zu ermittein sein dürften, hat Copernicus die Worte eIot^you rh oufi^^pov durch ^mofieio (oder vielleicht admoveto ?) sodaUm" Übersetzt. — Die Warschauer Ausgabe hat diese Worte in ad modum sodalem verändert! 99 Die Origiiial-Ausgabe liest nicht inescant, sondern invMtant, unzweifel- haft ein Druckfehler. Abgesehen davon, dass nicht erhellt, was inveaUttU BEOcMWAKTOT EniSTOAAI. 1 1 5 icpo^ Tov aStxoovra^ Kioo66i&y sioTj^ou to aup^spov, xat aco^poviorepov TOüTcüv Ol aa 3£ SiSaTxercoaav Xo^oi. ^Ia6i *[ap auTov xoat oirapaEojJisvov, s{ 4v Toi^ SfioT; «YpoT? to Xoiirov 8v8>jjiraeiev • tjoti ^ap xal Tj Oi^Xeia xottiv 3UV roTc tsxvoi; icept'fpoupel (loo to y^^^^o^ av6ptt»:tv7|^ opYcooa 5;'. ET. OEieQ innOATTß. E'jirpsTTsiavy oux r6o^ os^vov, oi TroOoovTec (aoiXXov ajicaCovTai* ou yip ao>'fpovsiv oi "EpoiTs; siraYYiXXovrat, aXXa xaAXst 9u)[iaTo; ocpi^aXfiov axoXaoTov 3sXsaCou3iv. Ei to(vov oia toüc Tpoirou; t^; PoSoxXsia? sp^?, Tu)v att)v 7J0OVWV ou ßaotX.8üOi>aiv Epa>ts^* cpiXoaocpoüVToj -^'ap AoYwjiOü fJsXo; a^ppooiatov oo)^ SirrsTai. Sr. HÖ. EPAT02:eENH2 Al^XINH. 'Eoöisi; Tou; opxou; «>; Xdtjfava, xai xtutto«; oSovtcov etvai ooi Soxsl TO 7:paTTO|JL3vov • xal toT^ s^xa^ouatv avTicpÖsYYii, irafiirdvTjps, „n YAcoaa ojxiojto)^ , r os 9prjV avo)[jL0T0?**, oüx sioco; a;(aXivü)Tov yXcöTTav [isi'Cova too icX>)^[jLsXiQpiaTO( eiairparro- ji8vr|V TTjV xoXaaiv, a ^ap Xoyot; ajtapTavofxsv av, spyGi? ttjV TifjL(i>ptav ü^s^ofiev. TtjV Y^^Trav ö^ra acicppova xexTrjOO, op-voeiv xal Tcpoc aA7]6siav soXa6ou}jL£vo; * aSapi; ti y^P XP^^P*^ ^ opxo; eivai Soxei^ xal iravTo; aj^Öoüj; irci öuaT£pov. 'EvtsüOsv xal TavraXo? ixoXaCsTo* irepl Tflt 6aTa "(ap It/Jb, ttjV Y^<«>TTav axdXaoTov. Sr/. AFP. SETIAIQN KOPIANNQ. EtXov 0^8 iroTS TTV xaxtoTYjv aXu>^8xa • xal Xaßcov 7:01x1X01; SeojioT? ^Tspicppoupco TT^v Trajxp.Capov 9 xal a^o) IttI ttjV XscocpdpoVy Kopiavvs, xal too; i'^ipoinou^ aüYxaXeoajwvo; airavTa;, n^v luoXifjLiov 6pia^6sdatt> • xal 8-y](i09ia Sixa; irapi^stai^ avTl iroXXwv oSixTifiaTcov [x(av ixpi^ou^a xdXasiv. bedeuten soll und woher es abzuleiten sei, geben die Lexika des 15. Jahr- hunderts die richtige Bedeutung von ^XedCo» an. 100 Durch dieselbe Verwechselung von 6ho6^ und 6M;, wie sie bereits zum 62. Briefe angemerkt ist , hat sich Copemicus verleiten lassen 6h6^ws durch abeurUium wiederzugeben; er hat sich von bU^ ein Zeitwort mit der Bedeu- tung ,^ehen'' gebildet. 8* 116 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS. 69. Amatoria. Calliope Laidi. Crobylo et cicada Gorgias oraatur lanugine nondum obum- bratus ; et pulchritudine antecellit et dementiae ^^^ illecebras venu- state sua nobis proponit. Ego autem senectutem et morbum et tristitiam imprimam tabulis , et ante ianuas perfidi ipsius ponam ; haec enim habebit aliquando puchritudiDi ^^^ adversantia. 70. Moralis. Plato Axiocho. Freuis atque flagellis equos dirigimus^ et navigamus aliquando velis navem pandentes, et aliquando ancoris refrenantes sustinemus. Ita guberaandam esse linguam, Axioche, modo qnidem verbis armandam, modo autem silentio sopiendam. 71. Ruralis. Rhodon Cyparisso. Lucanos iterum adesse aiunt. Falcem abiiciens lanceam et mucronem fabricabo, et martialem exercebo artem ; non enim sinit nos quiescere daemon. Aestas mihi hieme rigentior est. Quid enim est bello horridius? Flebam immineute vere. Adeo pullulat ager floribus. adeo redolet myrtis agellus, tarn oniate frondeseit pla- tanus, et virent ubique segetes; omnia mihi annonam festinant. Sed iniuria nos hostes afüciunt; magis enim apud eos gladius quam aratrum desideratur. 72. Amatoria. Sosipater Telesillae. Nisi venereis voluptatibus satietatem natura immiscuisset, subditus fuisset maseulus feminiuo sexui, Telesilla. Ne igitur glorieris meretricula, Veneris mihi fax refriguit; non enim im- mortales enpidinis iacula dolores inferunt. 101 Neben der Lesart der Aldina dvo(ac sind zu dieser Stelle noch 2 Va- rianten dvta« und veovia;. Copernicus ist der Aldina gefolgt und hat die Stelle richtig interpretirt. Schon Boissonade, indem er die Ucbersetzung von Cimedoncius „escam doloritf^ tadelt, sagt, es könne den Worten des Theophy- lactus oiXeap dvo(a; rpooTittrjOtv kein anderer Sinn unterbelegt werden als .^seam stoliditatin protendit' i. e. „esram ^ qua nos stoUdas decipiat,^' BEOrAAKTOr EniSTOAAl. 117 ih\ ET. KAAAlOnH AAlAl. Kpu>6uX((> xai TsrcLYt o FopYia? aefivuvetat, [xtjitoi toI^ ^ouXoi^ xaTa;xtaaa; to irpo^toTcov, xal ßpavOoetai T

A&i, xat SeXeap avotac icpooTtOr^atv r^fj-tv tt^v euTcpeireiav. 'Kyü> Se YTjpa? xat vdaov xal Xiimjv TüivaEiv £Y}ropa£ojiai , xat irpo täv 6upu>v ava07jaop.ai too aYVoipLOVoc« Tabra y^P s5si icote xf^; aTTpeireta^ ta avTtira>xa. o'. He. riAATQN AHIÜXQ. Hvtaii xat jiaoTiYi Tou^ t7ncoi>c lOovojiev, xat vaoTiXXo(ie6a titj jjiv TOt; taxt'ot^ TTjV vaov exTreraaavTe; , ictj Se rat; a^xopat^ j^aXivojaavxe^ xaÖoppLt'Cofiev. Dur«) xüßepv/jTeov tt^v Y^*»>.rcav , 'ASto/e , inj |i.£v tot? Ao^ot; o7cA.iCovT£c, TTj OS awüTT^^ xaT£üvaCovTc;, oa . AI P. POAÖN KVIIAPlvvQ. Toüc Aeuxovoü^ STtisvat iraXiv ^aai* xat, to Speiravov aicoppt^a^, XoY}(T|V xat oapei>T7)pa j^aXxeooojiat, xat tt^v svoaXiov rej^vr^v aox7^(3at{xt. Oüx sa Yttp r^ps|x£tv o 8ai[Jta)v r^fia^. 'Ejjloi tou j^etjAiuvo; to Öepo; im xpücüSsoTEpov ti ^ap too TroXejxou y^voit av cppixuioeoTepov ; Hpo^ 'favsvTo;, ioaxpuaa. 'Ü; xojia tot; avöeaiv o aYpo;! «)^ aucLosc ev tat; »Aüppivat; to Y'^i^iov ! w; xospita xo[xd>aa t) iiXatavoc ! )rXoaCet to Xr/tov! SicavTa jioi Trpo; eusTTiptav lireiYSTat. AXX' aoixouaiv fjjia; oi TtoXepLiof apoTpoü Yo^p aoToT; fj fia^atpa itoÖsivoTspa. 06'. ET. ÜÜIIATPOÜ TEAEÜIAAH. El [iTQ Tai«; a'^pooiatOK; Tjöovat^ tov aTepitTj xopov tj cpiioi^ svejiiUv, £ooi>XaY«>YeiTO to ajipev T(p '^mavu.z.its^ cpiJXcp, TeXeoiXXa. My; toivuv ji£Ya 'fpov£i, Tiopviöiöv. ü TT); AcppoSiTr^? [aoi Ttopao; aiHßOaXwTai • oo Yttp aÖavaTou; Ta; aXYr^öova; tÄ tcov 'EpwTwv ßiXrj irape/eTai. 102 Hier hat Copernicus mit Recht die Lesart der Aldina aTipeTreia« ver- lassen, da der entgegengesetzte Begriff eurperela; erwartet wird, eu und a werden bekanntlich in den Manuskripten sehr ähnlich geschrieben und des- halb auch in den Ausgaben des Thcophylactus nicht selten verwechselt. 118 I. SC^HRIFTEN VON rOPERNIClTB. 73. Moralis. Proclus Archimedi. Ridendura aiunt polypodum morem. Devorant enim capillamen- ta 8ua, et tanquam opportuna ohsonia membra eorum ^^^ infelieia. Devorant igitur miseri partinm suanim commoditatem et epulari carnibus suis videntnr. Anne^ Xanthippe, omnibas polypus esse videris? eqnidem id puto manifestissimum. Ininria enim afficis nimis inhnmaniter patrem timm, neque naturam reveritus, neque nltionem nt barathrnm cavens. Sed siquidem poeniteas, oblivioneni peccatorum malorum habebis intercessorem. Si vero avaram erinnym ^^ irrevoeabili furore sortitus es, aequa lance numen tibi compensabit, et pueros habebis paternae malitiae veras imagines ac simnlaera. Ita enim viperae partus maternae crudelitati succedunt, praegnantem ac enntrientem ntenim dilaniantes. 74. Ruralis. Elaphon Dorconi. Fertilis ad incrementa pecndum fimus est; ideoque da mihi pecudum tuarnm fimum, et recipies ipse mercedem fertilitatis sorba et olera, et amicitiam tnam clarioribus remunerabo gratiis. 75. Amatoria. Aristoxenus Polyxenae. Amatoriis voluptatibus nihil infirmins. Perfida sunt labiorum tuonun oscnla; incomplantatam ^^^ enim desiderium velocius mar- cescit. Ego deinceps continentiam , qnae apud mnltos insuavis est, acceptabo ; finnior enim perhibetur. Et donationibus nuptias emam ; fidem enim meretricariam emere difßcillimum est. 103 Dass Copernicus ^orum^ auf capillamenta bezogen habe, ist kaum glaublich. Es ist vielmehr nur anzunehmen , dass eorum durch einen lapsus calami in den Text gekommen sei. — In der nächstfolgenden Zeile übersetzt Copernicus richtig t&v dauT&v fioplcDv durch „partium suarum^* 104 Copernicus Übersetzt im engen Anschluss an die Griechischen Worte T^v ftXd^puoov 'EpiwOv r^varam erimnim"^, wobei allerdings das verstümmelte eEü4)YAAKTüT EIII2:TüA AI. 1 1 9 oy'. hb. IIPOKAOS APXIMHAEI. Tou^ :toXoiro8a^ cpaoiv iOopta; tuYjfavovxa; toü^ eaütcuv xatsaÖieiv 7:Ä.oxd{xoi>^, oi{;ov msirep akrflü}<; ejjLTcapaaxsüov xa sautcuv 6ü3Tu/eaTaTa juXr^. 'KTTtÄvtai yoüv ot raXave? twv eaoTcuv ^opiiov ta xatpia, xal oatTüjiovs; täv töituv sapxcuv avaSstxvüVTat. ^Apa ^e, EavÖiTnre, ou itoXüTcou? TTjV Y>'">P'^i^ sivai ToT? oXoi^ 6ox£u; eY«> jiiv oi|j.ai touto aacpearatov * aöixeu Y^P ^^^^9 aTravÖpeoTroTaTov, tov oov Tratepa , jit^ts TT^v cpiiaiv aiöoü[jL6vo?, \ir^T& tiqv dixt^v o»; ßdpaöpov suAa6ou[i£vo^. Waa ' ei fj.ev fietaYvoiTj^, ap.vr][jLOva täv Traptpj^r^xüTtov xaxcov Sfei? tt^v llpo- voiav • £t 8s TT^v cptXo/puaov 'Epivvuv a^jLeraxtvriTov ird6o^ xexXrjpcuaai, TT^v isoppoirov TrXaTCiYYOt "fo Osiov oot TaXavteueTai , xal TraToa^; efet; tcarpixT); xaxia; sixovac aXr/Jst; xat ivSdXjiaTa. Out«) y*P '^«'i *^d TTj? ejrtSvT)^ xur^fiaia [iTjTpixrjV avoaioTrjta otaBij^erat, tijv xoocpopov xai TiÖT^vTjV YÄ^fspa 8iapp7)YvuovTa. oo'. APP. EAAcDßN AOPKßNI. rovi[xo; Tcpo? etixapiriav b täv 6pe{j.[i.dT(ov ov66^ xaösarrixsv. Oixoüv 8(8ou (JLOi Tcov au>v 6pefi.^Tu)v tiqv xdirpov, xal Xrj^T; xauTo; fxtoBou; euerr^pia; d)(pd8a< xal Xa^ava, xal to oov (piAoTijiov XcrfiTcporepau oe'. ET. API2TüSEN0i: IlOATHENH. Eiaipixmv Y)oov(ov oi8ev aoOeveotepov • airiara ta täv omv ^etXewv «piXTjiiaTa. 'A'faTeoTO? y^^P ^oÖo; Öättov {j.apaiV8Tai. VEyco Tr|V owfpo- oüVTjV XoiTTOv, avTjOovov oooav irapa toI; itoXXoI; , [i.aXXov itpooSeJofiat " TO Y^P oraöspov eiraYYe^^STai • xal irpoixtcov tov y^^I^ov ovr^aofiat. 7rpiaa6ai Y^p ^iotiv eTaipixr^v xaXeTrwTaTov. „erimnim'' in der richtigen Schreibart herzustellen war. Allein die Warschauer Herausgeber sind viel weiter gegangen und haben die Worte des Copemicus in „ataritiae critnen*^ verändert. 1 05 incomplantatnm hat Copemicus dem griechischen dtpuTeuTo; nachgebil- det. Gimedoncius umschreibt: „amory qui radices non egit»^' 120 T. SCHKIPTBN VON COPERNICÜB. 76. Moralis. Diogenes Sotioni. Modica haec gloriuneula, somnium esse sapientibus videtur, et fabulosis fictionibns monstruosius et vilius, inconstans, levipen- dens, ludum sonans et vento le>ius. Haec quidem absentia contristat, adveniens autem magis contristavit. Cito enim amatores suos decepit *<^*^. Non te circumveniat fortunae tumor; deludit enim homines, sicut vult. Yana sunt enim vanorum hominom ne- gotia. 77. Ruralis. Bucolion Myronidae. Nepos tiius male fecit, Myronides! riibea lacerna*"' armenta terrnit, et optimam praecipitavit iuvencam. Coaetanei autem eins calamitatem haue ludibrio habebaut. Puero duabus pedicis^*^^ ulterius non indulgeto; iuvenes, etiamsi conipiantnr, immodesti sunt ; et) si indulseris, imteodestissimi ^"^. 78. Ämatoria. Pericles Calliopae. Virginalibus voluptatibus operam dare valde ae nimis diffieile est. Ego autem animo segnis'*^^ quid faciamf inexorabilis enim Cupido iaculum impulit. Ipsa mihi et Cupidini causam iudices, et da mihi decretum humanitatis; invident enim Amores, amare quidem suggerentes, comprehendere autem denegantes. 106 Den Satz xa( jt^h fi\ta^on {Acx^^papLCi welcher in keinem Manu- skripte fehlt, hat Copernicus nicht übersetzt. 107 Die Warschauer Ausgabe hat ohne Grund das richtige „Uteerna-' (p^iyei. in .jUtnceola'' verändert. 108 Copernicus übersetzt yoivixoiv durch „pedicis"', welches Wort die War- schauer Herausgeber willkürlich in .,choenicis" verändern. Pedica hat im klassi- schen Latein zwar nur die Bedeutung von ^ Fessel^, .,Schli'ngt^, sowohl in wört- lichem, als in figürlichem Sinne, im spätem Latein jedoch kommt es, wie Ducange angiebt, auch als ^nodus agri^ [piece de terre) vor. Dagegen führt Ducange keine Stelle an, worin „pedica^- ein Getreidemaass bezeichne. Es muBS „/»edtco^ jedoch diese Bedeutung im mittelalterlichen Latein gehabt haben, weil Chrestonius. dessen Lexikon Copernicus, wie oben erwähnt ist, besessen hat, yoivt^ übersetzt mit ^emodium" und den Zusatz beifügt ^pedicae genus^ eEOOTAAKTOY EniSTOAAI. 121 oc'. He. AlOrENHv 2QTIQN1. To (xixpov TOOTo Sojapiov uicap evuirviov etvai toi; eo cppovoooiy etvai 80X81, xat täv TceirXaafievcüv {loOcov TepaTcoSeorspov eott xat ^-<öv Ttt TÄv av6pa)iitt>v TSTux^jxe icpa^H-^'^*' oC AFP. BOrKOAlÖN MTPQNIAH. '() 30<; ly^ovo; uicepfxa^a, iMupcuvtSr^. 'Kpuflpcp paxei ra ßouxoXta öieTapaSe , xat tt^v oajxa^.rjV tYjV TtoftetvTjV xaTexp7j(xvtaev • oi Öe fjXi- xKOTai Tr^v ai)|i(popav £7rs7rotT|VTo raiYvtov. Mr^ Ttape/oo oooiv xoivixoiv Tq> TcaiSt irepaiTepcü * oi ^^ap vsoi xat a'fpiYiuvTs; axoAaoToi, xat Tp'j- (pÄvTe; eiatv axpaTeoTepoi. or/. KT. IIKPIKAHÜ KAAAIOIIH. riapöevtxwv r^oovfov STttTso^aaÖat a^av saxt O'jo/spe; xat Xiav eym 82 pa6i>[jio; ttjv ^J^uxT'* '^^'^ '^^' 8paaai[it av ; ioufxßaTo; yap 0 Epco; £iciics^iTa)v to ßsXo;. Aütt] |ioi 8txaCe xat TcpT^pcon, xat oiooo jioi ^J^Yfov cptXavf^pooTTtac ' |3aoxaivouoi -'äp ot "Eptoxs;, to »jlsv 7ro6etv Trapexojievoi, to 84 tüxsIv a'faipoujjtsvot. 109 Der Unterschied, den Theophylactus in die Worte ocppi^doi und Tpu^dw hineinlegt, ist von Copernicus nicht verstanden (ebensowenig von Cimedon- cius: pueri et quum turgent a ciho, Hunt immodesti ; et qnum hixuriantur, adhuc immodestiores.) Für Copernicus gicbt die entschuldigende Erklärung die Dürftigkeit des von ihm gebrauchten Lexikon. Chrestonius führt bei Tpu^dc» nur die Bedeutung .4elicior^' an. — Wie Copernicus übrigens zu der von ihm gewählten Ueber- setzung gekommen ist, kann nicht bestimmt werden. 110 Copernicus hat das xai vor t( opdoaifAi weggelassen und die letzteren Worte in unmittelbare Verbindung mit dem vorhergehenden Satze gebracht. Es scheint dies aber von Copernicus unabsichtlich geschehen zu sein ; wenig- stens finden wir in keinem Manuskripte das xat weggelassen, und alle Aus- gaben trennen durch Interpunktion die beiden Sätze. 122 I. ßCHRIFTEN VON COPERNICrS. 79. Moralin. Isoerates Dionysio. Apparitores et sceptrigeri, et praecones, et alti88imorum thronornm exstructioues philosophiae sunt tenebrae ; et haec magna virtutum separatio produxit*^^ Numne commutasti fortuna na- tttram? habes utiqne saceum pclliceum; mortalem euim habes ab exordio consistentiam. Quid enini haec parva gloriimcula usqae adeo luteo utri adhaesit ( Magna dementia repletus es, o infelix, et naturalem perdidisti cognitionem! Ita sublimes fortunae mohili- tates deserere te coögerunt veterem speculationem, et per modestam insaniam aberrare. Olim tibi eximia humilitas fuit, nunc auteni vilis et terrenus fortunae mons altissimus. Ita falsa fclicitate abstine et fugientem fortnnam fuge. Feriidam enim praeveniens poenitentiam non lues repente irruentem. 80. Ruralis. Cromylon Ampeloni. Non est aliquid miserius rusticis. Tyrranide afficimur etiam ventorum miseri. Perdit nos auster, spicas mihi inanes fecit, vites devastavit, et acinos corrapit; et in ius vocare adversarium ipsum non possum. Ideoque falcem et seculam destituam. scutum, ga- leam et ensem acceptnrus. et miles ero. et artem permutans sortem fraudabo. 81. Amatoria. Leander Calicomo. Si quid hominibns auro carius est, ostende, quomodo maiori- bas donis fruitio comparetur; sin autem^*^, redde quanto ocius mihi gratias. Non enim Danaes pulchritudinem habes neque tu*^^ in Der Anfang des 79. Briefes ist dadurch, dass Copemicus Wort für Wort übersetzt hatte, schwerHillig geworden; der zweite Theil des ersten Satzes ist aber kaum verständlich , selbst wenn man den Griechischen Text zur Hülfe nimmt. Es scheint das Manuskript des Copemicus beim Drucke eine arge Verstümmelung erfahren zu haben. Denn selbst wenn man anneh- men wollte, dass Copemicus produxit als intransitivum angesehen hätte, bleibt haec nicht zu erklären. Uebrigens muss zugegeben werden, dass ohne freiere Uebersetzung der Sinn der auch im Griechischen verkünstelt klingenden Worte kaum wieder- zugeben ist. Cimedoncius übersetzt: Praecursores et praecones et eedium BEOOTAAKTOT EOISTOAAI. 123 06'. He. IVOKPATHV AlONVyiQ. npoiro{jL7roi xat paSSouj^ot xal xr^poxe; xat Opovoiv ü'}ir|AoTaTa)v eictTSOQi; 'fiXoao'fia; eorlv aj(X»>;, xat oiaipeTixmaTo; ite tt^v oüTcaoiv • it otjToi TO xevov TouTo xat xou^pov oo^aptov im ToaouTov tov ittjXivov a^xov ötecpii^Tjae; ^lsr(akri^ avota; evscpoprjOrj;, «o Süa'njvs, xat tt;; ^tiaew; TT^v YVtt>3iv a ^*'^ '"1^ ococppovo; ExeivT^c j^avta; airavajfwpetv Ttapeoxeoaaav. ^Hv aot iraXat jistapaiov to j^a[AaiC>jAov * vov 8e xat yßa\i.a\o^ xat KspiYeiov b rr^; "^^Z^^^ ^P^^ ixpoTato?. t)axoüv TTj; '{/eoSoo? euSaipLOVta^ otptoraao, xat ttjV SpaireTiv Tü5(rjV opaireieoe* irpocp6avu)v y*P '^j^ ÄY^^f^^^®» a^pvo) tt^v {ieTa6oXrjV ou Soa^oprjget; irpooiciicTOusav. IT. AFP. KPrMTAQN AMIIEAÖM. Oux satt Tt Yß«>PT«>v a6Xto>Tepov. Topavvoujieöa xat toU avefjtoi^ ot TctXavec * aTroXXuoiv b voxo; r,ji.a? • too? aara/ua; etitT^Xou? jioi «iretpYttaaTo * tiqv a|jL«eXov eXufiiQvaTo xat ra? ^a^a? Siecpftope • xai itpb(; 8txaaTi^piov SXxeiv ou)^ oto? xi eJjii tov XomjoavTa. Aib xat to öpeitavov xal rr^v afxfiTjv oiKo^ofiai^ aarzlha xat xpavo^ xat ({fo; apafxevog^ xat oTpaxwoTTj? YevT^oofxat, xat, tt^v t^^vt^v a]ui^a^, ttjv tüzt]v ao^iaofiat. ica. ET. AEANAP02 KAAAIKOMQ. E{ [ii'f TOI ToT^ av6pQ)icoic XP^^^^ Tt(ii(i>Tepov. SiBaoxe, xat p^iCooi 8copoi< apLeC^fiai rjQv airoXauoiv et hk [ir^, 8tSou |jm)i Oarrov Ta«; aUissimarum adeptio philoaophiam obseurant et itnprimis pollent ad separandam aemovendamque virtidem, 112 9in auiem gebraucht Copernicus mit Vorliebe für sin autem minus (vgl. ep. 7). 113 neque tu haben die Warschauer Herausgeber mit Unrecht weggelassen. So wenig es an dieser Stelle erwartet wurde, so ist doch nicht anzunehmen, dass es von Copernicus aus Versehen hinzugefügt sei: Copernicus übersetzt hier, wie an manchen andern Stellen, im engsten Anschluss an den Griechischen Text, welcher in der Aldina, wie in allen übrigen Ausgaben bis auf Boisso- nade hinter xdiXXo; — allerdings stürend — die Worte outc 06 einschaltet. 124 I. SCHRIFTEN VON COPERNICÜS. yenustiorem , neqae love ego ditior sura, qui aiiro virginitatem emo '*♦. 82. Moralis. SocratCB Alcfbiadi. Etiam profecto ludi poetici orani sapientia pleni sunt. Socios Ulyssis aure8 cera obturavisse aiunt *'•'*, qiiando navihus ad lascivas Sirenas ferebantur, Ulyssem vero vinculis alligatum fuisse. tan- qnam in carcere quodam ineffugibili. Introducnntur hie arcana philosophiae ; Sirenas enim existimo pro inhonestis voluptatibns iinxisse poesim. Et Homerum vehementer admiror eomparantem rebus veritatemj qui auditni nostro veritatcm, eeu poculum. neetare dnlcins, commiseuit. tanquani vinuni potentissimum aqua eontem- perando. Ita enim neque figmentis decipinuir, neque inconiprehen- sibili inquisitione inebriamur. Quai)roptcr ccra quidem imperitiam, vinculo autcm philosophiam declaravit. Hinc solum Ulyssem dulcissimi cantus auditio delectavit, et aiFcctum eius vincula inter- eeperunt. Vitiorum enim considcratio philosophica virtufe est, voluptatum antem refrenatio victoriosus philosophiae trophaeus sie . Quum igitur, Antimache, Ulyssis errori praesens vita simnletur» et marinis turbationibus miser homo eircumnatet, et nos 8irena- rum voluptatum resonantiac negotiantur, et ventorum instar modo huc modo illuc instent illeeebrae: Penelopes coniugium imitabimur, indissolubile quoddam ac divinum virtutum vincnlum philosophiam exercentes. 83. Ruralis. Anthinus Ampelino. Vindemia iam instat, et uva dulcis plena est. Custodi igitur viam publicam peroptime, et Cretensem canem cooperatorem adhibeto; viatoris enim manus incontinentes sunt, et ad iniu- riandnm rusticanis sudoribus promptissimae. 114 In der Original- Ausgabe schliesst der Brief mit etno, welches die Warscliauer Herausgeber als lapsus calami angesehen und in cmam verän- dert haben. J15 Die Atdina wie alle Manuskripte lesen gleichmässig ^T^aiv 6 toD ftEOrAAKTi>r EniSTOAAl. 125 ^aptra^. Oo ^ap AavaT); ex^i^ to xoXXo; outs 3u ae^AVOTspov. outi Aio; t^iü irX>ou3itt>T8poc^ XP^^M^ '^J^ icap6evtav a»vot>}ievoc. 7r6'. He. iQKPATHv AAKIBIAAH. Kai Ta TT^; uotijoeo)^ iratifvia Traar^^ au^i^Xsa ao^ta; xaÖeaTT|Xe. Krjpcp Too; 'üooaoico; etaCpouc otaCoaat ri cora (pT^alv b tou MiXrjTo«;, OTS tat; oXxaoi irpo? Ta<; axoXa3roi>; ^eipr^va; avr^Yovto, xov 3e Aaiprou Ss3[xoi; airsipYaaaoOai (o; 2v sipxTT) 3i>3cpaxT

Xiav tov 'Diir^pov auYxptvovra TOI? 7:pi^\iaLoi ttjV aXrjÖsiav xat xuxsuiva vexTapo; Trpojr^veaTspov Tal; axoaig TijAÄv avafit'EavTa, oiaicep üocop to '{/süoo? oTv

rtt> yoip oute toT; ^Xasfxaaiv airaToijXeOa, oSts rj ouaecpixT<|) täv ovtcdv xaTaXTj»^ei tov vouv fieOuoxofjisOa. Aio xrjpcp jASv TTjV aT:eip{av, Beafxcp oe ttjv 9iXo3ocp(av ior^Xcoosv. 'EvTsoÖev '05o3o£a jiovov TÄv t)Tcepxuxvtu)v {jLsXmv axooovxa TspaTSoeTai xal ToT; SsajjLoT? TT^v Icpeatv oiaxoircsaOat. H [isv yo^p täv xaxd)v aa^rp veia y 7) (piXosorpoc apeTr^ ' t) 8e tcdv tjSovcov ava^ü^pr^cric, 91X099'^ ta? iva^üiviov Tpoiraiov. 'EiretSi^ to(vi>v, 'AvTCfia^e, t^? 'Ooüaaia)? TrXavr^; b irapcov ß(o; eJxoviajJia, xal t^ ÖaXarqß täv 6opu6u>v b S6{Xaio? avOpoMTO? itEpivTi/eTai, xal asipr^vadov "}j|Aa; TjSoväv TrepwroXooatv r^yr^- {iaTa, xal, irvsojiaTtov oixtjV, ttots |jiv svOivSs, aXXoÖsv 6i tcots irspt- xpaTOüoiv sEabta, tov OYjvsXoTnj; 'jAo^oya }j.i[X7)9tt>fjLe6a) a^^r^xTov Ttva TÄv apETÄv xal ÖsTov Ssajibv, ti^v cptXooocpiav, aaxrJaavTs;. tty'. afp. ANeiNÜS AMHEAINQ. '0 Tpo^T^To? rßri irpoxixü^s, xal b ßoTpü? yXsoxoo? irsirXrpwTat. rispKppoupsi Youv rfjV Xecofopov xaXXioTa^ xal t7)v KpTJaoav xuva auvs- ptöov xexTTjao. 'Ü6(toi> yap x^9^^ axoXajTot xal YSwpYixoi? topÄTa? aSixsiv SToijxoTaTat. M^Xt^to;, während Copernicus ainnt Übersetzt. Es ist deshalb nur anzunehmen, dass Copernicus die sehr späte Bezeichnung des Homer als MeXtioiycn-^ nicht kannte. Hiezu kommt noch, dass, wie bereits erwähnt, die Aldina die Eigen- namen nicht mit grossen Anfangsbuchstaben schreibt. 126 I. SCHRIFTEN VON COPERNTCUS. 84. Amatoria. Chrysippa Sosipatro. Amatoriis retibas nnmne^^^ captas es, Sosipater, Anthusatn amans? Prudentis oculi Signum est pucllam amarc pulchram. Non ingeinisee pulchritudine \ictus; maiorem enim laborum frui- tioneiu habebis amatoriarum lacrimarum blandimentuin. Voluptati enim dementia permixta est, et delectant eontristando Cupidines; variis enim passionibas Veneris cestus intextus est. 85. Moralis. Plato Dionysio. Si tristitia vis teneri^^^, perambula monumenta, et passionis habebis pharmacum. Et maximas hominmn felicitates äspice pulveris taudem acquirentes levitatem^^'*. ImpreBBum Craooviae in domo domini loannis Haller anno salutis nostrac MDIX. 116 Der offenbare Druckfehler der Original- Ausgabe „numine" durfte im Texte nicht beibehalten werden. Die Warschauer Ausgabe verändert nunUne in das freilich richtigere nonne, welches aber kaum von einem Setzer in numine verändert worden wäre. 117 Die Uebersetzung des Satzes et XuTngc 'et^^Xeic xpatciv, wie sie Coperni- cus gegeben , ist weder w^ortgetren , noch giebt sie den Sinn wieder , ' den Theophylactus ausdrücken wollte. Cimedoncius tibersetzt richtig : „St moero- rem vis vincenf". 118 Den Sinn des Schlusssatzes hat Copemicus wohl richtig wiederge- geben; er hat aber nicht dem Wortlaute des griechischen Textes gemäss übersetzt. Dass er xövea>; von t6 (p6orj(jia abhängig gedacht hat, dürfte schon anstössig sein ; noch weniger zulässig ist , dass repait^po in der Bedeutung von „tandetnr gebraucht ist. Diese Irrthümer sind jedoch sehr entschuldbar. Zunächst was die irrige Uebersetzung von irepatT^po» betrifft, so war dies Wort in den WOrterbttchem des 15. Jahrhunderts zwar mit der richtigen Bedeutung „ulieriw^ verzeichnet; auch hatte Copemicus selbst in dem eKOOrAAKTOV EniXTOAAl. 127 it8'. ET. XPTSinnH SÖBnATPQ. I 'EpcoTixoTc SixTuoic ou^ iccXciK; iLioolnaxpe y t^c 'Av6ooa7j( iptuv. povi{ifov ocpOaX[x[jLevo^ • f&sCCova yap täv ttovojv Tr|V aTroXauaiv SEsi;. 'F^poiTixov oaxpuov itpooTjvi?' "rjOovg y^p ** ~^i> avofa; xsxipasTai, xat TSpirooat XüTcoovTs; of ^Epoire; * iroixtXoi? y*P ^«^saiv b t^? 'A'^poB^TTi? xeoTo? 4YX2y(apaxTai. ici'. He. nAATQN A10NT2IQ. E{ Xüinrj^ iOiXeic xparetv, ^epiiroXsi too^ ra^ooc, xat tou naOou; S^k; to fap,uaxov, iral ta^ p^^^^'^^ *^^ avOpci>iro>v suöatfiovta; iiro^si TTspaiTipco xovstt)^ xexry)|jLivoo; to ^ujTjjjia. 4. Briefe rcparrlpai durch „ulterins" wiedergegeben. Allein da in denselben Wörtertflichem xöni; nur mit ^u/riV übersetzt wird, so glaubte Copernicns sich selbstständig helfen zu müssen, und er gab dem r.tpairi^m eine fremd* artige Bedeutung. Dazu kommt^ noch , dass die Lexika seiner Zeit 96oT]ua gar nicht aufführen, Copemicus also bei der Interpretation dieses Wortes gleichfalls auf sich allein angewiesen war. Auch den spätem Interpreten hat die Erklärung von cp6oT)(iui Schwierig- keiten gemacht. Cimedoncius u. A. fassen es wie Copemicus auf; Cimedoncius Übersetzt : ^JSt maxima» n&minum foriutias ulterius citieretn videbis esse nihil". Nun geben aber die neuem Lexikographen dem Worte ^uoTjfM in Über- tragenem Sinne nur die Bedeutung „Aufgeblasenheit" ,,Stolz'', während an dieser Stelle gerade der entgegengesetzte Begriff verlangt wird. Es hatte deshalb bereits Casanbonus gelegentlich (ad Pers. 6,41) bemerkt, dass hier die Negation hinzugefügt werden müsse, und Boissonade hat, ohne in den Manuskripten einen Anhalt zu haben, auch wirklich o6 vor irepaiT^poj in den Text des Theophylactus aufgenommen. 128 I. SCHRIFTEN VOS COPERNICUS. 2. Der Brief des Lysis an Hipparch. Vorbemerkung. Die nachstehend abgedruckte lateinische Uebersetznng des Briefes von Lysis an Hipparch ist in dem Original-ManuBkripte des Werkes de revoliitionihns orbium caelestinm anfgefanden und durch die Thomer Säcular- Ausgabe (p. 35. 36) zuerst veröffentlicht worden. Copernicus hatte, wie in den l^rolegomena der Thomer Säcular- Aiisgabe nachgewiesen ist, sein Werk bei der ersten Redaction nicht in sechs, sondern in acht Bücher zu theilen beabsichtigt. Danach nmfasste das erste Buch nur die ersten 11 Capitel, hatte aber noch einen besondern Schluss. In diesem hebt Copernicus hervor, dass bereits einige griechische Philosophen die Bewegung der Erde gelehrt hätten. Er nennt unter ihnen — und dadurch hat dieser, später weggestrichene, Schluss noch ein besonderes Interesse gewonnen — auch den Aristarchos von Samos, dessen Nichterwähnung in dem Widmungsbriefe an Papst Paul III bisher mit Recht aufgefallen war. Dass mit den Pythagoräern — wenn Philolaus oder ein Anderer die jährliche Bewegung der Erde wirklich gelehrt haben — diese Lelire untergegangen sei , dttrfe uns nicht Wunder nehmen, da es bei den Pythagoräern Gesetz gewesen sei, ihre Lehren nur mündlich und nur den Eingeweihten zu ttberliefem. Einen Beleg dafür gebe der Brief des Lysis au Hipparch. 2. DER BKIBP DES LY8IS AN HIPPARCH. 129 Mit der Uebersetzang dieses Briefes schloss in der ursprtinglichen Redaction das erste Bnch des Werkes de revolationibus orbiam cae- lestium, indem Copeniieas die Trigonometrie dem zweiten Buche überwies. Die Einleitnngsworte , welche Copernicus seiner Uebersetzung des Briefes von Lysis voranfschickt, lauten : Etsi /ateamur SoUs Lunaeque ctirstam tn itnmohiUtate quoque terrae de- momtrari posse , m caeien's vero errantihus minus congruit, Credibile est hisce stnuUbusque causis Phüolaum mohilitatem terrae sensisse, quod etiam nonnulii Artstarcktan Samium ferunt in eadem finsse sententia, nan illa ra- ttone moti: quam allegat reprobatque Aristoteles. Sed cum talia sint: qiiae nisi acri ingenio et diligentia diutuma comprehendi non possent : latuisse ttmc plerumque philosophos et fuisse admodum paucos : qui eo tempore sidereo- rum motuum calluerint ratimiem, a Piatone mm taretttr. At si Philolao vel cuvois Pythagorico inteUecta fuerint : verisimile tarnen est ad posteros non profudisse. Erat enim Pythagoreonum observatio noti tradere Uhris: nee pandere omnibtis arcana phihsopMae Sed amicomm duntaxat et propni- qtwrum fidei committere ac per manus tradere, Ctntis rei monttmentuni ex- stat Lysidis ad Hipparchum epistola: qtuim preciosam apud se habuerint pMlosopAiam placuit huc inserere : atque huic primo Ubro per ipsam im- ponere finem , Est ergo exempbtm epistolae , quod e G raeco vertimus hoc modo: Lysis Hippareho salutem, Post excesstwi etc. Das griechische Original des dem Lysis untergeschobenen Briefes lag dem Copernicus in demselben Buche vor, aus welchem er die Briefe des Theophylactus Simocatta übersetzt hat. In den bei Aldus Manntius 1499 herausgegebenen *> Epistolae diuersontm pMlosophorum. oratorum. Rhe- torum sex et viginti« etc. findet sich der Brief des Lysis abgedruckt r VI und Vn. — Ein Exemplar dieser Briefsammlnng befand sich noch im Jahre 1598, wie aus einem Visitations-Recess jenes Jahres hervor- geht, in der Bibliothek des Frauenburger Domstiftes. (Vgl. Hipler Analecta Warmiensia S. 61). Wohin dieses Buch später gekommen ist, hat seither noch nicht ermittelt werden können. u. 9 130 I. SCHRIFTEN VON COPEKNICUS. Ausser dem Griechischen Texte besass Copernicus auch die latei- nische Uebersetzung von dem Briefe des Lysis, welche der Kardinal Bessarion auf Fol. 2 der Schrift in cahimniatorem PlaUmis libri IV, ver- öffentlicht hatte. Copernicus hatte dieses Werk mit den beiden andern gleichzeitig erschienenen Schriften Bessarions (»correctio Uhrorum Phümü de legtbusd^ und i^de naätra et arte adverstu Trapezuntium^i^ einem Folianten emfügen lassen, welcher ausserdem des loannes lovianns Pontanus opera^ die cpatvofjieva des Aratus und die ocpoipa des Proclus umfasste Dieses Buch, welches mit dem eigenhändigen Namenszuge von Copernicus ge- ziert ist, befindet sich gegenwärtig auf der Bibliothek za Upsala (Catal. Upsal. Y. I 1. 17) , wohin es mit den andern Bttchem gekommen ist, welche Gustav Adolph aus dem Ermlande hatte wegführen lassen. Für die Uebersetzung des Briefes von Lysis hat Copernicus die Uebersetzung seines Vorgängers in einer weitgehenden Weise benutzt. Bessarion halte den griechischen Text nicht wörtlich übersetzt, sondern zum Theil recht frei wiedergegeben. Dennoch lehnte sich Copernicus fast ganz an die Uebersetzung des Bessarion an, indem er sogar be- sondere lateinische Wendungen mitunter beibehielt. An andern Stellen hat Copernicus nur die Reihenfolge der Worte geändert, oder eine ganz unwesentliche Vertauschnng gleichbedeutender Worte vorgenommen, z. B. quasi — tatiqtiam, cum — postguam, nee — neque, sie — ita. Trotz dieser Abhängigkeit ist die Uebersetzung des Copernicus als eine selbstständige Arbeit zu betrachten, aiis welcher ungeachtet mancher Irrthttmer eigenes Verständniss des Griechischen hervortritt. Einiges ist doch in anderer Weise übersetzt als von Bessarion, manches einfacher und natürlicher wiedergegeben. Auch finden sich mehrere Stellen des griechischen Textes bei Copernicus in das Lateinische übertragen, welche Bessarion ganz ausgelassen hatte. In den Anmerkungen sollen die wesentlichsten Abweichungen der Copei*nicanischen Uebersetzung von der des Bessarion hervorgehoben, andererseits wiederum diejenigen Stellen bezeichnet werden , wo die Uebereinstimmung am stärksten hervortritt. Dagegen schien es nicht noth wendig alle Abweichungen vom Griechischen Texte aufzuführen, durch dessen Gegenüberstellung Jedem ein eigenes Urtheil ermög- licht ist. 2. DER BRIEF DES LYSIS AN HIPPARCH. 131 Dass der Brief des Lysis in der editio priuceps nicht zu lesen ist, haben nicht etwa die Herausgeber Verschuldet. Vielmehr ist die Weg- lassnng desselben durch die von dem Verfasser selbst geänderte Oe- konomie des Buches erfolgt. Als Copemicus nämlich, seinen ursprüng- lichen Plan ändernd , dem ersten Buche noch die jetzigen Kapitel 12 — 14 nebst dem Verzeichnisse der Sehnen hinzufügte, kürzte er den Text an vielen Stellen; Manches strich er ganz fort. In Folge dieser Umgestaltung ist auch der Brief des Lysis weggefallen. Der nachfolgende Abdruck der Copernicanischeu Uebersetzung ist ein diplomatisch treuer Abdruck des Manuskripts mit Beibehaltung der Interpunktion wie Orthographie ; nur die Abbreviaturen sind aufgelöst. Der griechische Text ist gleichfalls mit Beibehaltung der Interpunktion genau nach der Aldina abgedruckt. 9* 132 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS. LYSIS HIPPARCHO SALUTEM. Post excessum Pytbagorae: numquam mihi persuasissem fu- turum ut societas discipulonim eius disiungeretur. Postquam antem praeter spem, tamquam naufragio facto ^ alius alio delati disiecti- que sumus, pium tarnen est diuinorum illius praeceptorum me- minisse: neque communicare philosophiae bona iis, qui neque^ animi purifactionem somniaverunt. Non enim decet ea porrigere Omnibus: quae tantis laboribus sumus consecuti. Quemadmodum neque Eleusiniarum dearum arcana prophanis hominibus licet pa- tefacere: peraeque enim iniqui ac impii haberentur^ utrique ista facientes. Operae precium est autem recensere: quantum tempo- ris Gonsumserimus in abstergendis maculis: quae pectoribus no- stris inhaerebant : donec quinquc labentibus annis, ^ praeceptorum illius facti sumus capaces. Quemadmodum enim pictores^ post expurgationem astrinxerunt ® acrimonia quadam vestimentorum tincturam:^ ut inabluibilem imbibant colorem et qui postea non 1 CopernicuB übersetzt nach dem Vorgange von Bessarion ganz frei ohne AnschlnsB an den griechischen Text *. (ii:6 vaoc [t.tfd'Kai (poprlSot l> ^P'i^fACf) iceXayei Xu9e(9ac- 2 Copemicus gebraucht neque in der seltenen Bedeutung = M«—^utv ojiiXr|Ttt)v d<; tov e[iaoTou bu|xov ißa^opiav. sirst §£ irap' dXTtiSa? «SairEp Ätto vao; jisy^^*^ ^optiÖo? £v £p7(i(p ireXaYst Xoftsioai; , aXXo; aXXoas cpopeufievoi 8te3TrapT|[i£v , oaiov x^pi |i.vaoÖai TÄv TT|VOü ösifüv xat oe{j.v(i>v irapaY^eXfAttTcov \i.rfik xoiva iroisTa&ai ra ao'^iac arfaboL tou J^^TjO ovap Ta<; ^u^^^ xsxattapfievoi; " oo ifap OejjLi^ opsyeiv ToT^ aTuavTÄai ta [iaxol to^oütcüv aY«>vu)v Tropiottevta • ou8s ifap ßepaXot^ tÄ Toiv iXeooiviatv fteatv fiaarr^pia 8tr|YeT3ftat xat {aorr^xa Si aSixoi xai aasßie? ajicporspot ot raüta irpa^avTe;. xaXov 8e ava- Xo^tCs^ftai 030V XP^^^^ [Aaxoc Sia^aY^P-^'S ixjjLerpr^aavTe;, airoppDirroiJLevoi oirfXou? Tou? Iv ToT? oraftsatv tjjiäv iyxexoXapipLevou^ * Sw; irevre 8teX- ftovTtttv ix^cüv, ^Y^vofjLe&a 8EXTixot TÄv TT^vou Xo^cDv. xa&aTcep yip of ßav io&lobai xaXcov xa^aÖmv. oi yap xißSi^Xoo? iveiropeiJeTo Xo^oo;. ou8e Tcaya? au itoXXol täv oocpioTÄv Ta><; vev 18 xal dvftpa)iriva)V TcpayixaTwv -^v iTricap-cov. oi 8e, irpoa3(T|xa iroiTjaccfievoi tav tt^voü 8i8aaxaX(av, uoXXa xal 8etva 8pÄVTt oaifTjveu- ovre^ 06 xaia xoajiov, oü8' o)? eTo^e to)? via>;. roiYapoov j^aXsirouc T8 xal TcpoaXeT;; aTtepifaCovrai toü; dxoüovta;' ^y^^P^^^'^*' T*P ^^^^^ TSTapaYjjiivoi; TS xal ftoXspot? &£a>pi^[iaTa xal Xo^ou? iXeuftipoü; xa&dicep ^ap ei Tt? eh cppiap ßafto ßopßopoo irX7jpe<; ^Y/ea? xaOapov xal 8iei8e<; uScDp, Tov TS ßopßopov iTttpa^s xal To o8(i)p iQv. itoxval ifap xal ßoiöstai Xo;(fiat irepl Ta; cppsvac xo^l tiqv xap6(av äjiitscpüxavTi twv jaiq xaÖapo)^ opYtaaftivTCüv Tcav to ajjLspov xal irp^ov xal XoYicixov äTutaxidiCoüoat Tcpocpav^jisv auErj&iv. i^^*'^*^®^'^^*^'^*' ^^ tcp Sdasi toot(|> iravToiat xaxoTTjTS^ £xßoaxo[jLSvai xal xcoXoouaat xal [jL7j8apia>^ lü>aai irpoxuipat TOV Xo^ov. 6vo{j.QE^aip.i 84 irpÄTov dirsXOwv aoTcov tÄ? \i.axipa^y axpaoir^v TS xal 7rXsovs£(rjV. ä(xcp(i> 84 ttoXoyovoi 7usxoi>aai rfi-q -jfdp Tiva; T^v 'i^xaaav iTridüjjifai, [atqts [jiaTspcDV jitqts OoYaTipwv airoa- Xsa&at. xal 81^ icapscuadfievai vofiov xal icaT^pa xal iroXiv xal Tupavvov so erhellt auch ads der Vergleichung mit dem griechischen Texte, dass Co> pernicuB oyoXotCovxe; mit vctcantes übersetzt habe — Bessarion hat die Worte TTOT ouSev xpi\yoos oyoXdiCovTe; gar nicht übersetzt. . 10 Bessarion hat die Worte des griechischen Textes icoXXd xal 0£ivd ^pdivTi weggelassen. Copemicus übersetzt irrthUmlich multa et magna faciunt; mit oeivd kann hier schwerlich etwas Lobendes bezeichnet werden. 11 Copemicus hat — es ist die einzige Stelle, wo er aus dem griechi- schen Texte Worte weglässt — die allerdings etwas schwer verständlichen Worte 7rpo9avt)fi.ev a6^0£v nach dem Vorgänge von Bessarion nicht übersetzt. 12 Copemicus übersetzt itavioiat xaxöxt^xec durch mnnia viciorum gener a^ indem er mit Recht Bessarions schwülstige Uebersetzung verwirft ,jsubeunt hanc 8ylvam permultae ac variae helua vicioruin." 13 Die irrthümliche Uebersetzung von dtOesfjioi durch inceetus hat wohl Bessarions Vorgang verschuldet. Dieser übersetzt: IncontinenHa enimßlias parit illiciias nuptias , ebrietiUes, stupra etc . 4 136 - I. SCHRIFTEN VON COPERNICÜS. et praeeipicium impellunt. Jam enim lihido quosdam usque adeo inflammauit , nt neque matribas neque pignoribus *^ abstinuerint : quoB etiam contra leges : patriam : civitatem : et tyrannos iaduxit : iniecitqae laqneos : nt vinctos ad extremnm usque supplicium co^'gerit. ^^ Ex anaricia autem genita sunt rapinae : parricidia : sacrilegia : veneficia : atque aliae id genus sorores. Oportet igitur huiusce silvae latebras: in quibus affectus ist! versantur: igne ferro: et omni conatu excidere. Cumque ingenuam rationem bis affectibus liberatam intellexerimus : tunc optimam frugem ; et fru- ctuosam illi inseremus. ^^ Haec tu quidem Hipparche non paruo studio didiceras. Med parum o bone vir servasti, siculo luxu degustato, cuius gratia nihil postponere debuisses. Aiunt etiam plerique te publice philosophari : quod vetuit Pythagoras : qui Damae filiae suae commentariolos testamento relinquens manda- uit: ne cuiquam eos extra familiam traderet. • Quos cum magna pecunia vendere posset, noluit. Sed paupertatem et iussa patris aestimauit auro cariora. >? Aiunt etiam : quod Dama moriens Vi- taliae filiae suae idem reliquerit fidei commissum. Nos autem vi- rilis sexus inofficiosi sumus in praeceptorem : sed transgressores professionis nostrae. Si igitur te emendaueris gratum habeo. Sin minus mortuus es mihi. 14 In der Uebertragung von duYaxipac folgt Copemicus auffallenderweise der gekünstelten Uebersetzung von Bessarion. 15 Die Thorner Ausgabe druckt irrthümlich impulitque laqueos et eoegit. 1 6 Den Satz xa( ^uoapievov aurtp 7:apa5i$6(Aev hat Copemicus ganz frei übersetzt und namentlich im letzten Theile Manches hinzugefügt, wovon im griechischen Texte Nichts zu finden ist. Auch hiezu hat Bessarion den AnstosB gegeben, welcher noch viel weiter gehend folgendermassen übersetzt : Cumque huiusmodi cuUu roHoneni ab eiu9 affecÜhut liberatam inteUexerimue : j ATSiAos nreAroPEioY EnisioAH. 137 exireptaYaYouoat Toi? a^xÄva«;, «>; aly^aktüToo^ Itzi tov eo^atov oX&Öpov fjLSTa pta<; aYouoat xati'iaoav. Ta? 84 7cXeovs5ta(; äxTtecpoxavTt apitaYat TS xal iraTpoxTov(ai UpoouXtai. cpapp.ax6iai. xal oaa tootcov aSsXcpdi. 8et tt)V TOYS TrpaTov tÄc 5Xa<; toi? ivStaiT^Tat TaoTa tÄ Tcaftrj, Tcopl xat aiSapq) xal Ttaat«; [Ar^j^avaT? ixxaöapavTa, xal poaafisvov tov XolftajjLov sXsuftepov T(üv ToaoüTCüv iraftswv , Torr^vtxa tpoTsoovTa Tt j^pr^aTov aoT(p 7rapa8i8d|isv. *Airsp Sixa&s; jisv "linrap^fs fisTa oTuoüSa«;, oüx iTK^pTjaa; S* fo YsvvaTs, Ysooajisvo? ^ixsXtxai; iroXoTsXsia?, a<; oo xp^jV tu ysosaOai osüTspov. AsYOVTi 8i itoXXof os xal 8a}JLoatQ^ (piXooocpsv. oTrsp cnzaliioae HüftaYopa? • o; y* AajioT Ta aoTou {>0YaTpl Ta uirojivajiaTa TtapaxaTatts- jjLsvo^ iicsaxa^s [ir^Ssvl twv Ixto; Ta; oJx(a? 7rapa8t8oji.6v. 5 6s, 8ova^va TcoXXÄv 3(pTjp,aTo>v a7co86(3Bat tü)? Xoyo>?> oim i^ookrfir^ ' irsvtav 88 xal Ta; Tü> iraTpo; ^Tciaxatj^ia; IvojaiCs j^pooooü Ttp.tu>T6pa; Ijxsv. OavTl 06 -oTt xal AafjLtt) {>va9xotaa BiäTaXiHabeo plures quam XX epistolas Tidemanni Oisii ad Capemicum huius argumentin — sagt Broscius selbst in einer Randbemerkung zu seinem, gegenwärtig auf der Krakauer Sternwarte aufbewahrten Exemplar des Copemicani- schen Werkes de revolutionibus orbium caelestium. Eine grössere Zahl von Briefen des Copernicus hatte Broscius später In , seinem Besitze , wahrscheinlich als Beute von seinem Ent- 140 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS. deckungdzuge nach den Frauenburger Bibliotheken. Ein Zeitgenosse, Simon Starowolski , erwähnt dies in seiner »vita Copernici :« ;»EIogia ac vitae centum Poloniae scriptorum 1627 p. 157 ff.) w ui manifestum est ex litteris rariis (quas habet Cla- risstmw vir lo. Broscius Philosophiae et Mediciiiae Doctor Ordinaruts- que in Alma Unirersitate Crac. Astrologiae Professor) manu ipsius Co- pernici ad Lucam avunculum aliosque exaratis . . . .a .... Copemictis familiäres hahuit Tidemannum Culmensem, lo. Dantis- cum Varmiettsem Episcapos, Vapovium Cantornn Cracoviensem , ad quem svripsit Epistolam de motu Octavae spherae, Nicolaum de Srhadel\ Marti- num de llkus, Mathematicos Cracovienses, olim condisciptdos suos, cum qui- bus conferebat de ecclipsibus et earum observationibus, ut palet ex Epis to- ll s manu illius ipsius scriptis, quas habet in Academia Cracoviensi lo. Broscius, Broscius hatte, wie er selbst ausdrücklich mittheilt, die Absicht, alle Briefe des Copernicus, die in seinen Besitz gekommen waren, durch den Druck zu veröffentlichen. Leider ist sein Vorhaben jedoch nicht zur Ausfahrung gekommen. Veröffentlicht ist durch ihn nur jeuer Brief 6iese*s an Rheticus, worin Letzterer aufgefordert wird, gegen Osiander's Impietät in Betreff der untergeschobenen Vorrede zu dem Werke de revolutionibus einzuschreiten. Wohin die Briefe des Copemicus, welche Broscius besessen hatte^ nach dessen Tode gekommen sind, wissen wir nicht. Auf den grossen Polnischen Bibliotheken sind sie bis jetzt vergeblich gesucht worden. — ' Den literarischen Reliquien von Copernicus hat man in den letzten Decennien mit besonderm Eifer an verschiedenen Orten nachgespürt. Es ist jedoch bis jetzt nur gelungen, im Ganzen 16 Briefe des grossen Mannes dem Staube der Archive zu entziehen. Der erste Brief des Copernicus, welcher der Oeffentlichkeit über- geben wurde, w^r ein kurzes Schreiben an den Herzog Albrecht von Preussen d. d. 21. Juni 1541. (in den Beiträgen zur Kunde Preussens II, 266). Ausser diesem Briefe besitzt das Königsberger Archiv noch ein zweites kürzeres Schreiben an den Herzog Albrecht d. d. 15. Juni 1541. — Diese beiden Briefe sind in deutscher Sprache geschrieben ; alle übrigen in lateinischer Sprache. ^ BRIEFE. 141 Von den lateinischen Briefen des Oopernicus wurde zuerst ver- öffentlicht (in Grelles Journal 1845 Bd. XXIX^Heft 2j ein Schreiben an den Bischof . Dantiscus d. d. 27. Juni 1541 , welches durch den Fürst- bischof Krasickl an die Königliche Bibliothek zu Berlin gekommen ist. Vier Briefe des Copernicus sind dadurch gerettet^ dass sie, den Plünderungen der Frauenburger Archive durch Freundeshand glücklich entgangen, als Kriegsbeute nach Schweden geführt worden waren. Bei seinen Kriegen mit Sigismund III hatte Gustav Adolph nämlich ausser den Ermländischen Bibliotheken auch viele Manuskripte aus dem bi- schöflichen und dem Kapitels-Archive nach Schweden schaffen lassen. — Von dort wurde ein Theil dieser Archivalien auf Ansuchen der preussi- schen Regierung im Jahre 1798 zurückgeschickt und dem Königsberger Archive übergeben. Unter denselben befanden sich auch zwei Briefe des Copernicus (an das Domkapitel d. d. 2. October 1518 und an den Domherrn Felix Reich) . Diese Spuren weiter zu verfolgen wurde im Jahre 1852 die Universitätsbibliothek zu Upsala einer Durchmusterung unterworfen, und hier fanden sich noch zwei weitere Briefe vor, an den Bischof Mauritius Ferber d. d. 29. Februar 1524 und an den Bi- schof Dantiscus d. d. 25. April 1538. Diese beiden Briefe sind abge- druckt in meinen »Mittheilungen aus Schwedischen Archiven und Biblio- thekena S. 9 und 10. Den reichsten Zuwachs an Gopemicanischen Reliquien brachte die Warschauer Ausgabe der Werke des Copernicus. Hier wurden zunächst ftlnf bis dahin ganz unbekannte Briefe des Copernicus an Dantiscus publicirt, geschrieben in den Jahren 1533 (11. April), 1538 (17. März und 2. December) und 1539 11. Jan. und 11. März. Leider vermeiden die Warschauer Herausgeber geflissentlich jede Quellenangabe, und auch anderweitig ist nicht bekannt geworden, wo diese Briefe aufge- funden sind, und wo sie gegenwärtig aufbewahrt werden. Der Kurier Warszawski (1853 p. 863) berichtete nur, dass im Jahre 1853 die Originale von 12 copemicanischen Briefen für die erw. Edition nach Warschau geliehen waren. Vielleicht sind die Schriftstücke, welche neben den bis dahin anderweitig bekannten Briefen in der Warschauer Ausgabe der Werke von Copernicus abgedruckt sind, aus der Zer- streuung gerettete Rest« der Briefsnmmlung, welche Broscius eipst be- 142 I. SCHEIPTEN VON COPEBNICUS. sessen. Ausser den fünf bis 1853 ganz unbekannten Briefen gab die Warschauer Ausgabe den Originaltext zweier Briefe des Copernicus an Dantiscus d. d. 8 Juni 1536 und 9. August 1537, deren Inhalt bereits durch eine polnische Uebersetzung von Niemcewicz (Zbiör pami^iköw historycznich etc. IV, 24) bekannt geworden war. — Diese beiden Briefe befanden sich nach dem Zeugnisse von Niemcewicz früher im Sibyllentempel zu Pulawy; wo sie gegenwärtig aufbewahrt werden, ist unbekannt. Endlich findet man in der Warschauer Ausgabe das wichtige Gutachten, welches Copernicus in Form eines Briefes an Wapowski d. d. 3. Juni 1524 über eine Abhandlung des Nürnberger Gelehrten loh. Werner »de motu octavae sphaeraea geschrieben hatte. Leider ist auch von diesem Schriftstücke nicht bekannt, woher es ab- gedruckt ist. Nach dem Jahre 1854 sind noch zwei Briefe des Copernicus an Dantiscus (d. d. 3. März und 28. September 1539) in der Czartoryski- schen Bibliothek zu Paris durch den Grafen Alexander Przezdziecki im Jahre 1856 aufgefunden und durch Dominik Szulc in der Bibliotheka Warszawska 1857 IV, 782. 783) veröffentlicht worden. Zum Schluss der Vorbemerkung sei hier noch beiläufig erwähnt, dass die Briefe, die wir von Copernicus besitzen, mit einer Gemme ge- siegelt sind, welche den Apollo mit der Lyra zeigt ; an einzelnen Brie- fen ist das Siegel recht gut erhalten. In dem nachfolgenden Abdrucke sind diejenigen Briefe, fiir welche das Original seibat hat benutzt werden können, diplomatisch treu wie- dergegeben; nur die Abkürzungen «ind aufgelöst. Diejenigen Briefe, welche wir nur durch die Warschauer Ausgabe kennen, mussten selbst- verständlich in der Form, wie sie dort veröffentlicht sind, abgedruckt werden; die Warschauer Herausgeber haben weder Orthographie noch Interpunktion der Originale beibehalten. BBIEFE. 143 1. An das erm ländische Domkapitel d. d. Mehlsack 22. Ociober 1518. Nach dem Original im Staatsarchive zu Königsberg. V Venerabiles et observandi domini maiores honorandi. Intellexi jam eadem heri a domino Reuerendissimo que digni- tates vestre de hospicio parando scribunt et sunt fere procurata ad utrumque siue piscarius siue carnarius contigerit dies. Im- * pulerunt me literae p. Greussingi qno citius ex allenstein solnerem et reeeptus mecum inde burgrabius in heilsberg pleniorem aceepit informationem quo minus ille de iustitia denegata queri potent. Commisit etiam mihi dominus Reuerendissimus commouere digni- tates' vestras circa dandum domino Magistro responsnm si litere non essent emisse, ut addatur in exemplari quod paternitas sua transmisit clausula baec (dass dy heiige gerechtikeit nicht vor- hindert wordej quo magis peruersa illorum interpretatio et cauil- losa praecludatur. Nouitates etiam aceepit paternitas sua quod Moscouita suscepit cum Rege perpetuam pacem quibus conditio- nibus constet expectat paternitas sua in horam intelligere. Sic igitur tota confidentia vicinorum iam corruit. Commendo me dignitatibus vestris. Ex melsac XXII Octobris 1518. Hinc etiam quam primum potero me absolvam. N. Co4^j)nic. VeneralibtM et spectabüilms Dominis prelatis canonicis et Capitulo ecclesie Varmiensuf , dominis et maiorilms suis plurimum ohseruandis. 144 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS. 2. An den Bischof Mauritius Ferber d. d. Frauenburg 29. Februar 1524. Nach dem Original in der Universitätsbibliothek zu Upsala. Reuerendissime in Christo pater et domine domine gratiose. Cum olim tempore belli Venerabilis dominus hinricus Snel- lenberg a domino Renoldo Velstet de pecuniis mihi debitis marcas centum recepisset et non longe post soluisset ex iis marcas XC : remansit mihi in marcas X obligatus, quas ad frequentem repe- titionem haetenus consequi non possum, sed remittens me semper ad proximam proventuum distributionem soluere promisit. Cum igitur transactis aliquot mensibus contigisset ut me presente Venerabilis dominus administrator quandam pecunie partem ad- numerasset illi, requisivi eum ut ex ea mihi tunc fecisset solutio- nem secundum promissa offerens me quitaturum nunc illum manu propria. Tunc itenim noua exceptione me fraudauit, coögitque ut prius chirographum eins a Kinaldo Yeltstete recuperarem. Nunc adveniente heri Venerabili domino administratore et corpora prebendarum distribuente requisivi illum cum chirographo suo nee sie profeci. Dicente illo quod plane volet [sie] habere pecuniam suam a domino administratori [su'] et si quid mihi debeat, hoc per \iam iuris et iudicis officium peterem. postquam ergo video aliter fieri non posse atque pro dilatione odium pro gratificatione ludibria retribui, coactus sequi consilium eius, quo me distrahere cogitat vel defraudare si posset recurro ad Reuerendissimam d. vestram et rogo et supplico — dignetur mihi decernere arrestum fructuum sui beneficii donec mihi satisfiat vel quomodolibet aliter prouidere sua benignitate ut quod meum est consequi possem. Servitia mea cum omni promptitudine R. d. vestre devoveo quam BRIEFE. 145 divina dementia longevam conservet in omni prosperitate et felici gubernatione. Ex Frauenburg, feria 2 post oculi. Anno domini MDXXIIII. E. R. D. V. Nie. Copperni€. Reverefulissimo in Christo patri et domino domi?w Matirifio, dei ffratia Episeopo Varmiensiy domino »uo pluHmum oh- seiniando atqtie gratioso. 3. An den Domherrn Wapowski zu Krakau d. d. »ex Varmia«* 3. Juni 1524. Nach dem Abdrucke in Copemiei opera ed. Varsav. p. 575 sqq. Reverendo Domino Bernhardo Wapowski, Cantori et Canonico Ecclesiae Cracovieusis et S. R. Maiestatis Poloniae Secretario. Cum pridem ad me mitteres, optime Bernharde, Johauuis Werneri'^'^ Nurembergensis editum de motu octavae sphaerae opus- * Warmia, der lateinische Name für Er ml and, wird hSufig auch flir den Bischofssitz Frauenburg gebraucht. ** Johannes Werner, geb. 1468 zu Nürnberg, lebte, nachdem er 149U — I49:i auf der Universität zu Rom sich ausgebildet hatte, als Geistlicher in seiner Vaterstadt bis zu seinem im Jahre 1528 erfolgten Tode. Apelt (Reform der Sternkunde S. (50) rühmt ihn als guten Rimmelsbeobachter und vorzüglichen Geometer, der auch eine tiefere Einsicht in die höhere Geometrie besessen. Dasjenige Werk Wemer's, über welches Copemicus in dem Briefe an Wa- powski seine Ansicht ausspricht, erschien im Jahre 1522 zu Nürnberg unter dem Titel: Libellus super viginti duobus elementis conicis. Comentarius in nndecim modos conficiendi opus problematis quod cubi duplicatio dicitur. Dionysiodori problema, quo data sphaera piano snb data ratione secatur. De motu octavae sphaerae tractatus dno ut et summaria enarratio the- oricae motus octavae sphaerae. 146 I. SCHRIFTEN VON COPEftNlCÜS. culnm, qnod a multis laudari dncebas: petiit ex me Venerabili- tas tua, ut ei nostram quoque sententiam de illo signilScaremus. Quod certo tanto libentius feeissem, quanto honestius et revera a me quoque commendari potuisset, nisi quod Studium hominis et eonatum laudarem, et quod admonuit Aristoteles, non solum iis, qui bene locuti sunt, gratificandum esse philosophis, sed etiam non reete locutis, quandoquidem non parum saepe contulit etiam devia notasse viam reetam sequi volentibus. Caeterum ad modieum utilis est reprehensio^ confertque parum, quia et impudentis in- genii est^ momum potius agere velle, quam poStam. Proinde etiam vereor, ne mihi succenseat aliquis, si alium reprehendam, quamdiu ipse non profero meliora. Itaque volebam illa ut sunt, dimittere eurae aliorum, atque sit Venerabilitatis tuae ut libenter nostra acciperet in summa responsum fuisse. Verum eum anim- advertam, aliud esse mordere et lacessere quemquam, aliud eastigare et revoeare errantem, quemadmodum vieissim laudare aliud est, quam adulari et agere parasitum: non invenio^ cur desiderio tuo obsequi non deberem, aut quod harum rerum studio et diligentiae, qua praecipue poUes, derogare viderer. Ac perinde ne etiam temere videar reprehendere hominem, eonabor quam aptissime ostendere, in quibus ille de motu sphaerae fixarum stellarukn erraverit, neque conveniat eins traditio, quod forsitan ad certiorem eins rei capessendam rationem non parum etiam eonducat. Primnm igitnr fefellit eum supputatio temporum, quod existi- maverit annum secundum Antonini Pii, quo Cl. Ptolemaeus ob- servata a se fixa sidera in ordinem constitnit, fuisse a nativitate Christi anno centesimo quinquagesimo, cum fuerit secundum veri- tatem annus 139. Ptolemaeus enim lib. III Magnae Constructionis cap. I obseryatum autumni aequinoctium ab Alexandri Magni morte anno 463 ait fuisse Antonini anno tertio. A morte vero Alex- andri ad Christi nativitatem numerantur anni pariles Aegyptii 323 et 130 dies. Nam a principio regni Nabonassari ad Christi nati- I ÖRIEFÜ. 147 vitatem supputant annoB pariles 747 et dies 130. De quo nou Video dubitare neque auetorem hunc, ut apparet prop. 22, iiisi quod additur dies unus secandum canones AlphonsinoS; idque ideo, qnod Ptotemaeus incipit a meridie primi diei (Calendis, non pridie Cal.) primi mensis Thot apud Aegyptios, annos Nabonassarios et Alexandri Magni, Alplionsus autem a meridie Ultimi diei prae- cedentis, quemadmodum nos a meridie Ultimi diei mensis Decem- bris annos Christi supputamus. A Nabonassaro autem ad excessum Alexandri Magni Ptolemaens eodem lib. cap. 8 numerat annos 424. Cui astipulatur Censorinus de die natali ad C. Cornelium scribens, anetoritate M. Varronis. Relinquntur ergo ex annis 747 et 130 diebus 323 anni et 130 dies, videlicet ab Alexandri morte ad Christi natiyitatem, atque hinc ad Ptolemaei observationem iam dictam anni pariles 139 dies 303. Ergo observatum a Pto- lemaeo aequinoctium hoc autumni eonstat fuisse a nativitate Domini annorum parilium 140, nona die mensis Athyr; Romano- rum yero annomm 130, id est die 25 septembris Antonini tertio. Rnrsus idem Ptolemaeus libro V Magnae Constructionis cap. 3 in observatione solis et lunae, anno secnndo Antonini, suppntat annos Nabonassarios 885 et 203 dies. Fuissent ergo a Christi nativitate anni transacti pariles 138 et 73 dies. Exinde, post dies fortassis 54, 14 nempe Pharmuti, nono quo Ptolemtfeus sidus Basiliscnm observavit, erat a nativitate Christi Romanorum annus 139, 22 dies Februarii. Atque hie Antonini annus secundus, quem putat auctor iste 150 fuisse; fefellit igitur ipsum supra II annos. Adhue autem si quis dubitet et his non contentus cupiat etiam huius rei capere experimentum, meminisse debet, tempus esse numemm sive mensuram motus coeli secundum prius et posterius, hinc etenim anni, menses, dies et horae nobis constant. Mensura autem et mensnm vicissim se habent, relativa sunt enim. Porro canones Ptolemaei cum essent adhuc ex recenter a se ob- servatis conditi, credibile non est, errorem aliquem ab his sensu perceptibilem vel discrepantiam eos coutinere, quominus suis 10* 148 1. SCHRIFTEN VON COPEttNiCUS. principiis, quibus incumbunt, non congruerent. Qnae cum ita sint, si loca solis et lunae circa Basiliscum, organis astrolabicis inventa a Ptolemaeo anno secundo Antonini, 9 diebus Pharmuthi mensis, 5 horis et dimidia a meridie transactis, per tabulas ipsius inquirendo numeret, non inveniet ea post annos Christi 1 19, sed post 138 annos, 88 dies et horas 572? qnae sunt Nabonassari 885 anni et horae h^j^, Ita iam error iste manifestus est, qui illins inquisitionem de motu octavae sphaerae plerumque infecrt, ubi temponim facit mentionem. Alius error non minor praecedeute est in ipsa eins hypothesi, in qua existimat, 400 annis ante Ro- lemaeum, aequali tantummodo motu non errantia sidera fuisse mutata ; quae ut apertiora magisque perspicua fiant, quae inferius dicentur, animadvertenda puto. Scientia stellarum est ex eorum numero, quae praepostere cognoscuntur a nobis quam secundum naturam. Quemadmodum verbi gratia : prius natura novit, viciniores esse terrae planetas, quam fixa sidera; deinde, quod sequitur, ut minus vibrantes ap- pareant nobis, est contraria; antea visi sunt non scintillare, et exinde cognitum propinquiores esse terrae. Ita pariformiter prius deprehensum est a nobis inaequales videri stellarum motus, postea epicyclos esse excentricos aliosve circulos, quibus ita ferantur, ratiocinamur. Atque ideo dictum id esse velim, quod oportuerit priscos illos philosophos primum loca stellarum instrumentorum artificio notare cum temporum intervallis et ea tanquam manu- ductione quadam , ne infinita quaestio de motu coeli remaneret, rationem aliquam de eis certam percunctari, quam tunc visi sunt invenisse, quoniam consideratis visis, quae stellarum locis asti- pulatione quadam omnibus conveniret. Ita etiam de motu octavae sphaerae se habet, quem prisci mathematici ob nimiam eins tar- ditatem nobis ad plenum tradere non potuerunt, sed vestigia eorum sequenda sunt investigare cum volentibus et eorum considera- tionibus tanquam testameuto relictis iuhaerendum. Quod si seusui inhaerens putaverit illis non credendum in hoc, certe huic clausa BK1£F£. 149 est ianua haius artiB, et ante ostium recabans aegrotantiam somnia de motu octavae sphaerae somniabit, et merito, utpote qui per eornm calumniam existimaverit suae hallucinationi sub- veniendnm. Constat antem illos summa diligentia et solerti in- genio illa omnia observasse, qui multa et praeclara inventa et admiratione digna nobis reliquerunt. Qnamobrem persuadere mihi haudquaquam posBum, in accipiendis stellarum locis eos errasse vel in quarta, vel in quinta, sive etiam sexta parte uniu» gradus, ut hie auetor existimat, de quo postea latins. lUnd quoque praetermittendum non est, in omni motu sidereo, cui diversitas inest, totam revolutionem ante omnia desiderari, in qua intelligatur omnes motus apparentes diiFerentius pertransivisse. Diversitas nempe apparens in motu est, quae impedit, ut per partes tota revolutio et aequalitas motus metiri possit. Sed sieut in inquisitione cursus lunaris Rolemaeus et ante eum Hipparchns Rhodius magna ingenii sagacitate consideraverunt, oportere esse quatuor momenta in revolutione diversitatis , opposita sibi per diametros utputa extremae velocitatis et tarditatis, ae utrobique per transversum amborum aequalitatum mediantium, quadrifariam secantia eirculum, fitque, ut in primo quadrante velocissimus de- crescat motus, in altero diminuatur medius, ac rursum crescat tardissimus in tertio quadrante, aequalis in quarto. Qua industria seire potuerunt ex observatis inspectisque lunae motibus, in qua circuli portione quolibet tempore verteretur, ac proinde cum simiiis motus rediisset, intellexerunt iam factam inaequalitatis circuitionem, quam hoc latius Ptolemaeus lib. IV Magnae Constructionis expli- eavit. Quod etiam in inquisitione motus octavae sphaerae erat observandum. Sed nimia eins ut dixi tarditas, quae in annorum millibus nondum in se reversus inaequalitatis motus satis constat, non sinit id statim absolvere, quae multas hominum aetates ex- cedit; possibile est tamen, coniectura rationabili ad id perveniri posse^ adiutos etiam nunc aliquibus observationibus post Ptole- maeum adauctis, quae in eandem congruerint rationem. Nam 150 I. SCHRIFFEN VON COPERNICUS. qiiae doterminata «unt, infinitam rationem habere non possunt, qnoniam, si per tria puncta non secundnm lineam reetam (ut tres lunae eolipßes, tres Acronyehii) data cireumferentia dncatur, non licebit aliam superinducere , quae maior vel minor fuerlt priuB transmiBsa. Sed de his alias, ut revertar ad id, unde digressus snm. Videndum igitur nobis nunc est, an recte se habeat, quod dicit auctor. Non errantia Bidera 400 ante Ptolemaeum annis, aequali solummodo motu fnisse mutata. Porro, ne verborum signi- iicatione fallamur, aeqnalem accipio motum , quem et mediocrem dicere solemus: quod sit inter tardissimum et concitatissimum medius [arithmetica medietate). Ne circumveniat nos, quod in coroHario primo fleptimae propositioniB dicit : tardiorem esse motum fixarum siderum, nbi penes suam hypothesin aequalem ponit, caeterum velociorem, proinde ac si nunquam futurus sit tardior. Jn quibus haud scio an sibi ipsi constet multo tardiorem postea adducens. .Ässumit autem aequalitatis argumentum ex uniformi- tate, qua fixa sidera tantisper a primis Btellarum fixarum obser^ vatoribuB AriBtarcho et Timochare usque ad Ptolemaeum, ac per aequalia temporuro intervalla, utpote per singulos annorum cen- tenarioR, Bingulos proxime graduB pertransierunt. Ut apud Ptole- maeum satis apparet repetitum ab auctore prop. 7. Sed hie tantuB mathematicuB existens non advertit, quod nullatenuB esse potest, ut circa momenta aequalitatis, hoc est sectiones circulorum eclipsae 1 0mae sphaerae et trepidationis, ut ille notat, uniformior appareat stellarum motus quam alibi, quoniam contrarium eins sequi necesse sit, ut tunc maxime varius appareat, minime vero quando velocissimus vel tardissimus est motus apparens. Quod vel e Bua ipsins hypothesi et constructione debebat animadvertere, et tabulis inde contextis praesertim ultimo canone, quem ad revo- lutionem totius aequalitatis sive trepidationis exemplificavit , ubi a ducentis annis ante nativitatem Christi, secundum praecedentem supputationem, in primo annorum ceutenario reperitur motus ap- BRIEFE. 151 parens scrupnl. primornm 49 duntaxat unius gradus. In altero eentenario scrupula prima 57. Deinde ab ipsa nativitate Christi per primum annornm eeutenarinm transmutatae fuiBsent stellae gradus 1 et decima fere et paulo minus sextante unius gradus se invicem excedant motus sub aequalibus tempomm spatiis. Qttod si coniungas ducentorum annorum utrobique motnm, deficiet in primo intervallo a duobus gradibus plus quam quinta parte unius. In secundo autem superaddet prope unius quadrantem; sieque rursus sub aequalibus temporibus excedet motus sequens praecedentem in dimidio gradu ex parte quinta decima fere^ cum antea centesimo quoque anno singulos pertransivisse gradus Stellas fixas Ptolemaeo credens detulisset. E contrario vero eadem lege assumptorum a se circulorum in velocissimo motu octavae sphaerae contingit, ut in 400 annis vix unius scrupuli differentia in motu apparente reperiatur, quem yidere licet ab anno Christi 600 usque ad 1000 in eodem canone. Similiter et in tardissimo, ut a 2000 annis in subsequentes 400. Et ratio diversitatis est^ quia^ ut dictum est superius> ' in uno hemicyclo trepidationis a summa vide- licet tarditate ad summam velocitatem accrescit semper aliquid motu apparenti^ ac in altero semicirculo, qui a summa velodtate ad tarditatem summam computatns^ contrario decrescit motus, qui antea. creverat ; fitque summa augmentatio et diminutio (irpooracpT)- psai^)' in punctis aequalitatis e diametro oppositis (sicut in sole). Adeo ut in motu apparente non sit opus reperire piotus aequales in duobus continuis temporum spatiis aequalibus, quorum alter altero maior sit aut minor, nisi circa velocitatis et tarditatis ex- tremitates, ubi duntaxat nitro citroque aequales circumferentias pertranseunt temporis aequalitate, atque incipientes vel desinentes augeri vel minui, mutua tunc compensatione sese coSquant. NuUa ergo ratione convenit medium fuisse motum eum, qui in 400 annis ante Ptolemaeum, sed tardissimum potius, cum etiam non videam, cur alium divinemus tardiorem, de qua nuUam coniecturam habere hactenns potuimus, cum ante Timocharem nuUa stellarum fixarum 152 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS. annotatio facta sit, ({nae ad nos usqne perveniBset, sed neqae ad Ptolemaeum (res miBerrima, astronomicas observationes, qnas noa habemus. incipcre a Timocharide, qai annis 30 po8t Alexandram vixit . Cumqnc velociBsimus etiam motns iam praeterierit , con- Bequens est, in altero a Ptolemaeo semicirculo iam non esse^ in qao dinünuitar motas, cuins etiam non modica pars praeterierit. Itaquc mirum videri non debet, quod non potuerit hisce suis as- Kumptionihus propius accedere ad ea, quae sunt ab antiquis anno- tata, pntaveritque eos errasse in quarta vel quinta parte unius ^raduB» sive etiamnum dimidia et amplins^ cum tarnen in nulla parte PtolemaeuB maiorem videtur adhibaisse diligentiam, quam ut nobis non errantium Stellaram motum sine vitio traderet, atten- dens, quod non nisi modica eius particula sibi fuisBet concesBa, qua Universum illum circuitum coniecturus esset, ubi error quan- tumlibet insenBibilis intervenicns , in tota illa vastitate insignis nimium poterat evenire. Ideoque Timochari Alexandrino Aristar- cbum adiunxisse videtur coaetaneum et Menclao Romano Agrippam Bithynicum^ ut sie etiam in tanta locomm distantia illis consen- tientibus certissima haberet et indubitata testimonia, quominus cre- dibile Bit, eos vel Ptolemaeum in tanto errasse, qui multa alia et difficiliora ad extremum, ut aiunt, unguem deprehendcre po- tnerunt. Nullo demum loco ine*)tior est quam in 22. propositione et praesertim corollario eiusdcm, dum opus hoc suum common- dare volens, taxat Timocharem circa duas Stellas, ntputa Aristam Virginis et eam, quae ex tribus in fronte Scorpii borealior est; quoniam supputatio sua in illo deficiat, in hac autem abundet. ubi nimis pueriliter hallucinatnr. Cum non sit eadem utriusque stellae distantia inter Timocharem et l^lemaeum consideratarum, nempe gradus -V/-^ sub aequali fere temporis dififerentia, atque numerus supputationis illius proinde idem proxime, nihilo tamen magis advertit, quod gradus 4 scrupula addita loco stellae, quam reperit Timocharis in secundo gradu, merito non posset supplere 6 gradus et scrupul. 20, ubi Ptolemacus ipsam invenit, et e con- BRIEFE. 1 53 verHo. Idem numerus elevatns ex 26 grad. et 40 scrupuliB, Aristae secundum Ptolemaeum usque ad gradum 22 7^ redire ut par est non potait, sed residebat in 22 gr. 32 scrnp. Ita' existimabat illis defecisse calcolum, quanto hie abundasset, tanquani observa- tionibus haee ineidisset diversitaS; vel quasi ex Athenis in Thebas et a Thebis in Athenas eadem f ia non sit. Alioquin, si utrobique vel addidisset vel subduxisset nnmerum, ut paritas rationis postu- labat, invenisset utrumque eodem modo se habere. Adde etiam quod revera non erant inter Timocharem et Rolemaeum anni 443, sed 432 solum, ut a prineipio declaravi; proinde, breviori tem- pore minorem esse numerum oportet, ut non solum in scrupulis 13, sed in triente unius gradus, ab observato stellarum motu dissi- debit. Ita errorem hunc suum imposuit Timochari, vix evadente Ptolemaeo. At dum existimat, illorum adnotationibus non fidendum, quod aliud restat, quam ut suis quoque observationibus minus credatur ? Et haee de mDtscripta Strasshourg Mensis Junii 1839 p. Antonio Makowski. [Vtl. D. V. 7. 2. in 4*^ ja. Die Strassburger Abschrift stimmte — wie wir aus der Makowski- schen Kopie ersehen — im Ganzen mit dem Wiener Manuskripte überein ; vermuthlich ist das letztere also gleichfalls von dem Prager Exemplare Hayek's kopirt. Eine genaue Kollation ergab die vollständige lieber- * Curtze hat seiner Ausgabe des Wapowski-Briefes erläuternde Anmer- kungen beigegeben, von welchen einige der wichtigsten aufgenommen werden sollen; sie sind mit [C] gekennzeichnet. Dagegen wird sich nur selten Ver- anlassung finden, auf die varia lectio der beiden codiceSf mit welcher Curtze seine Textes -Recension in kritisch -philologischer Weise begründet, näher einzugehen. Die vielen IrrthUmer bez. Schreibfehler der beiden Abschreiber sind durch Curtze verbessert und ebenso die von den Warschauer Heraus- gebern in den Text übernommenen Rand-Glossen entfernt worden. 172 I. SCHBIFTEN VON COPPERNICUS. einstimmang bis auf einen Schreibfehler: wo die Wiener Handschrift (Cnrtze S. 29. Z. 17) vaequalttatisfi liest, hat die Strassbnrger Ab- schrift die irrthttmliche Variante »inaequalitaiian. Ausserdem bietet letztere die richtige Namens-Form i^Coppernicusa, während in dem Wiener Manuskripte die Verstflmmelnng »Copp^mictuo, erscheint. £pistola Coppernici contra Wernerum. * Reverendo Domino Bernardo Wapowski** Cantori et Canonico Ecclesiae Cracoviensis et S. R. Majestatis Polonicae Secretario NicolauB Coppernicus. Cum pridem ad me mittereB, optima Bernharde, lohannis Wemeri Nurembergensis editum de motu octavae sphaerae opus- * Das Gutachten, welches Coppernicus über die Präcessions - Theorie seines Zeitgenossen Joh. Werner abgegeben, ist im I. Bande, Thl. 2, S. 220 ff. eingehend behandelt. Dort sind auch die erforderlichen Notizen aus dem Leben Werner's beigebracht. ** Der ^ame Wapowski's erscheint in der Berliner und Wiener Hand- schrift in den Versttlmmelungen »Vapusky« und »Vapoushy«. Nähere Angaben über die Lebens-VerhSltnisse von Wapowski sind Bd. I, Thl. 2, S. 221 zusammengestellt. Nach neueren Untersuchungen ist er jedoch nicht, wie auch Hipler (Spie. Copem. p. 172) und ebenso Karli^ki (^ywot Kopemika p. 12) annahmen, identisch mit «Bemardus de Mnyschevo«, welcher nach dem Promotions-Buche der Universität Krakau im J. 1493 baccalaureos und 1495 magister wird. Er ist vielmehr ein jüngerer Studien-Genosse von Coppernicus, in der Universitäts- Matrikel im J. 1493 als »Bemardus Stanislai de Badochonycze dioecesis Cracoviensis« inskribirt. Die Heraus- DAS SENDSCHREIBEN VON COPPERNICUS AN B. WAPOWSKI ETC. 173 cnlum. quod a mnltis landari dicebas, petiit ex me Yenerabilitas toa, ut ei meam quoque sententiam de illo slgnificarem. Quod certe tanto libentius feeissem, qnanto honestias et re yera a me qnoqne commendari potnisset, nisi quod Studium hominis et cona- tum laudarem, et quod admonuit Aristoteles : i^Non solutn iis, qui ^bene locuti sunt, ffratf/icanaum esse phüosophis^ sed etiam non recte Tilocutis, quandoquidem non purum saepe contulit etiam devia notasse ntiam rectam sequi volentibus.a Ceterum ad modicum utilis est re- prehensio coufertque parum, qnia et impudentis ingenii est, Mo- mum potius agere velle quam poätam. Proinde etiam vereor, ne mihi succenseat aliquis, si alium reprehendam, quamdiu ipse Don profero meliora. Itaque volebam illa, ut sunt, dimittere curae aliorum, ätque sie Venerabilitati tuae, ut libenter nostra aeciperet, in summa responsurus fuissem. Verum cum animadvertam, aliud esse mordere et lacessere quemquam, aliud castigare et revocare errantem, quemadmodum vicissim landare aliud est quam adulari et agere parasitum, non invenio, cur desiderio tuo obsequi non deberero, aut quod harum rerum studio et diligentia, qua prae- cipua polles, derogare viderer. Ac proinde, ne etiam temere yidear reprehendere hominem, conabor quam apertissime ostendere, in quibus ille de motu sphaerae stellarum fixarum erraverit, neque oonveniat eins traditio, quod forsitan ad certiorem eins rei capes- sendam rationem non parum etiam conducat. Primum igitur fefellit ipsum supputatio temporum^, quod exi- stimaverit annum secundum Antonini Pii Augusti, quo Cl. Ptolo- geber der »Scriptores rerum Polonicaruma , in deren zweitem (1874 erschie- nenen) Bande die »pars postenorn (1480 — 1535) der •Chronicorum Birnardi Vapoviit» abgedruckt ist geben über Bernhard Wapowski und seine Familien^ Verhältnisse quellenmässige Mittheilungen. Danach lagen die Familien- GUter Wapowce, Radochonce und Dynöw in Galizien ; an letzterem Orte befanden sich die Familien-Gräber. * Die Auseinandersetzung, gegen welche Coppemicus sich an dieser Stelle wendet, findet sich in der Proposttio 111 der Wemer'schen Abhandlung ^de octava aphaerati. 174 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜS. maens observata a Be iixa sidera in ordinem constituit, fuisse a nativitate Christi anno centesimo quinquagesimo, cum fuerit se-* eundum veritatem annus CXXXIX. Ptolomaeus enim libro tertio Magnae Constructionis capite primo observatnm autnmni aeqni- noctiam ab Alexandri Magni morte anno CCCCLXIII ait fuisse Antonini anno III. A morte vero Alexandri ad Christi nativitatem numerantur anni pariles Aegyptii CCCXXIII et CXXX dies. Nam a prineipio regni Nabonassarii ad Christi nativitatem supputant annos pariles DCCXLVII et dies CXXX, de quo non video dubi- tare neque autorem hunc, ut apparet propositione XXII. nisi quod additur dies unus seeundum Canones Alfonsinos. Idque ideo, quod Ptolomaeus incipit a meridie primi diei primi mensis Thot apud Aegyptios annos Nabonassarios et Alexandri Magni, Alfonsus autem a meridie ultimi diei anni praecedentis, quemadmodum nos a meri- die Ultimi diei mensis Decembris annos Christi supputamus. A Nabo- nassaro autem ad excessum Alexandri Magni Ptolomaeus eodem libro capite oetavo numerat annos CCCCXXIIII pariles. Cui asti- pulatur Censorinus de die natali ad C. Cerilium* scribens, autoritate M. Varronis. Relinquuntur ergo ex annis DCCXLVII et CXXX diebus CCCXXIII anni et CXXX dies, videlicet ab Alexandri morte ad Christi nativitatem, atque hinc ad Ptolomaei observationem iam dictam anni pariles CXXXIX et dies CCCIII. Ergo observatum a Ptolomaeo aequinoctium hoc autumni constat fuisse a nativitate Domini annorum parilium CXL, nona die mensis Athyr; Romano- rum vero annorum CXXXIX, die XXV septembris, Antonini tertio. Rursus idem Ptolomaeus libro quinto Magnae Constructionis, capite tertio in observatione Solls et Lunae anno secundo Antonini * Der Adressat des Briefes de die natali von Censorinus heisst nach neuem Angaben Caerellm. In den bis zu des Coppernicus Zeiten erschie- nenen Ausgaben ist stets CerilUus gedruckt; Coppernicus konnte also auch nur diese Form gebrauchen, wie sie in dem Wiener Manuskripte wirklich sich findet. Die Warschauer Herausgeber haben ans der Berliner Handschrift die Namensform »Comeliumi übeniommen. DAS SENDSCHREIBEN VON COPPEBNICÜS AN B. WA1*0WSKI ETC. 175 snppntat annos NabonassarioB DCGCLXXXV et GGIII dies. Fni»- sent ergo a Christi nativitate anni transacti pariles C XXXVIII et LXXIÜ dies. Exinde post dies XIV, nempe Pharmuti Dono, quo Ptolomaeus Leonis Basilicum * observavit, erat a nativitate Christi Romanoram annus CXXXIX, XXII dies Februarii, atque hie An- tonini annus seeundus, quem putat autor iste CL fuisse. Fefellit igitur ipsum supra annos XI. Adhuc antem si quis dubitet et his non contentus cupiat etiam huius rei eapere experimentum, meminisse debet tempus esse nu- merum sive mensuram motus caeli secundum prius et posterius. Hinc etenim anni, menses, dies et horae nobis constant. Mensura autem et mensum vicissim se habent, relativa enim sunt. Porro Canones Ptolomaei cum essent adhuc ex recenter a se observatis conditi, credibile non 6st errorem aliquem ab his sensu percepti- bilem vel discrepantiam aliquam eos continere, quo minus suis principiis, quibus incumbunt, non congruerent. Quae cum ita sint) si loca Solis et Lunae circa Basiliscum organis astrolabicis inventa a Ptolomaeo anno secundo Antonini novem diebus Phar- muti mensis quinque horis et dimidia a meridie transactis per tabulas ipsius inquirendo numeret, non inveniet ea post annos Christi CXLIX, sed post CXXXVIII annos, LXXXVIII dies et horas quinque et dimidiam, qui sunt Nabonassarii DCCCLXXXV anni, dies CCXVUI et horae quinque et dimidia. Ita iam error iste manifestus est, qui illius inquisitionem de motu octavae sphaerae plerumque infecit, ubi temporum facit mentionem. Alius error non minor praecedenti est in ipsa eins hypothesi, in qua existimat CCCC annis ante Ptolomaeum aequali tantum- modo motu non errantia sidera mutata fuisse*"*. Quae ut apertius * Der für die Warecbauer Ausgabe gewonnene Abschreiber des Ber- liner Manuskripts hat das Zeichen des Löwen Q , welches ebenso die Wiener Handschrift zeigt, nicht verstanden und dafür »sidua« substitnirt. iC.) ** Alius error. Die Stelle, auf welche Coppernicus anspielt, findet sich in Werner's Propositio VI. und lautet: Si itaque ßxorum siderum motus 176 I. SCHRIFTEN VON C0PPERNICÜ8. [appareant, utque] *, quae inferins dicentur, mägiB perspicua fiant, animadvertendum puto, scientiam stellaram ex eoram esse nu- mero, quae praepostere cognoscuntur a nobis, quam aecundum naturam. Qaemadmodum , verbi gratia, prius natura novit vici- niores esBe terrae planetas quam fixa sidera, deinde qnod sequitur, nt minus vibrantes appareant. Nobis e contrario antea visi sunt non scintillare et exinde cognitnm propinquiores esse terrae. Ita pari- formiter prius deprehensum est a nobis inaeqaales videri stellarum motus, postea epicyclia esse, eccentricos aliosve circulos, quibus ita ferantur, ratiocinamur. Atque ideo dictum id esse velim, quod oportuerit priscos illos philosophos primum loca stellarum instru- mentornm artificio notare cum temporum intervallis et ea tamquam manuductione quadam, ne infinita quaestio de motu caeli rema- neret, rationem aliquam de eis certam percunctari, quam tum visi sunt invenisse, quando consideratis visisque omnibus stellarum locis astipulatione quadam omnibus conveniret. Ita etiam de motu octavae sphaerae se habet, quem prisci mathematici ob nimiam eins tarditatem nobis ad plenum tradere non potuerunt. Sed ve- stigia eorum sequenda sunt investigare cum volentibus et eorum observationibus'^'^ tamquam testamento relictis inhaerendum. Quod per quadringentos annos in singitlis annorum centenarios singtdos perfecerint gradta, conaequena itaque est eundem ßxorum stderum moium ante Ptolemaeum per qiuidringentos annos fere uniformem et aequalem exsiitisse, * Die von der Parenthese umschlossenen Worte sind Konjektur Curtze's, der sich zu derselben genöthigt sah, um den Satz verständlich zu machen und wenigstens nichts Neues und dem Sinne Widersprechendes hineinzu- tragen. Die Handschriften bieten übereinstimmend Unverständliches. Deshalb haben sie gleichfalls eine Aenderung vorgenommen, durch welche sie jedoch mehr geschadet als genützt haben. Sie haben nämlich die zusammengehörigen Sätze zerrissen, indem feie hinter »pu^o« einen Punkt setzten und sogar einen Absatz folgen Hessen. (Vgl. oben S. 148.) ^'^ Die Berliner Handschrift, und ihr folgend die Warschauer Ausgabe liest ^onsider€^ionibus^\ die Wiener Handschrift dagegen bietet das in den Text aufgenommene i^servationibua^. Letzteres ist unbedingt vorzuziehn; den Beobachtungen der Alten — meint Coppemicus unzweifelhaft — sollen wir vertrauen ; auf ihre sonstigen Betrachtungen kommt es nicht an 1 DAS SENDSCHREIBEN VON COPPERNICUS AN B. WAPOWSKI. 177 si secns aliquis putarit Ulis non credendam, in hoc certe haic clausa est ianoa haiuB artis, et ante ostium recubans aegrotantium somnia de motu octavae sphaerae somniabit, et merito, utpote qui per illorum calumniam existimayerit suae hallucinationi sub- veniendum. Constat autem illos summa diligentia et solerti in- genio illa omnia observasse, qui multa et praeclara inventa et admiratione digna nobis reliquerunt. Quamobrem persuadere mihi haudquaquam possim in accipiendis stellarum locis eos errasse yel in quarta yel quinta sive etiam sexta parte unius gradus, ut hie autor existimat, de quo postea latius. lUud quoque praetermittendum non est in omni motu sidereo, cui diversitas inest, totam revolutionem ante omnia desiderari, in qua intelligatur omnes motus apparentis differentias pertransiyisse. Diversitas enim apparens in motu est, quae impedit, ut per partes tota rcYolutio et aequalitas motus metiri non possif*. Sed sicut in inquisitione cnrsus Lunaris Ptolomaeus et ante cum Hipparchus Rhodius magna ingenii sagacitate considerarunt, oportet esse quatuor momenta in reyolutione diversitatis opposita sibi inyicem per diametros, utputa extremae velocitatis et tarditatis, ac utro- bique per transversum amborum aequalitatum mediantium quadri- fariam secantia circulum, fitque, ut in primo quadrante yelocis- simus decrescat motus, in altero diminuatur medius, ac rursum crescat tardissimus in tertio quadrante, aequalis in quarto. Qua industria scire potuerunt ex obseryatis inspectisque Lunae motibus, in qua circuli portione quolibet tempore verteretur, ac proinde, cum similis motus rediisset, intellexerunt iam factam inaequali- * Zu dem angezeichneten Satze des Textes hat die Berliner Handschrift die zutreffende Rand-Glosse »Copemicus fol. 89. Medius aequaUsque motus eo eertiortlnts redditur nunieris, quo magis fuerä ah aequalitaiis differentiis sepa- ratus,* Auf Blatt 89 der editio princeps des Coppernicus findet sich das XYIII. Ka- pitel des dritten Buches mit der Ueberschrift : »De examinatione motus aequalis secundum kmgitudinem», und in diesem wird das auseinandergesetzt, was die Randnote ausspricht. II. 12 178 I. SCHRIFFEN VON COPPERNICÜS. tatis circnitionem, quemadmodum hoc latius Magnae ConBtructioms libro quarto Ptolomaeus explicavit. Quod etiam in inquiBitione motas octayae sphaerae erat observandum. Sed nimia eius, ut dixi, tarditas, qua in annorum millibns nondum in sese reversus inaeqnalitatis motas satis conetat, non sinit id statim absolvere; quae mnltas hominum aetates excedit. Possibile tarnen est con- iectura rationabili ad id perveniri posse adiutos etiam nunc ali- quibus obseryationibus post Ptolomaeum adauctis, quae in eandem congruerint rationem. Nam quae determinata sunt, infinitam ra- tionem habere non possunt, quemadmodum^ si per tria puncta non secundum lineam rectam * data circumferentia ducatur, non licebit aliam superinducere , quae maior vel minor fuerit prius trans- missae. Sed de bis alias, ut revertar ad id, unde digressus sum. Yidendum igitur nobis nunc est, an recte se habeat, quod dicit auctor, non errantia sidera CGCG ante Ptolomaeum annis aequali solummodo motu fuisse mutata. Porro, ne verborum significatione fallamur, aequalem accipio motum, quem et medio- crem dicere solemus, quod sit inter tardissimum et concitatissimum medius*"^. Ne circumveniat nos, quod in corroUario primo septimae propositionis dicit » tardiorem esse motum fixorum siderum « , ubi penes suam hypothesin aequalem ponit, ceterum velociorem, perinde ac si numquam futurus sit tardior. In quibus haud scio, an sibi ipsi constet, multo tardiorem postea adducens. Assumit autem aequali- tatis argumentum ex uniformitate, qua fixa sidera tantisper a primis Stellarum fixarum observatoribus, Aristarcho et Timochare, usque ad Ptolomaeum ac per aequalia temporum intervalla, utputa per singulos annorum centenarios, singulos proxime gradus pertransi- * Auf die Worte ^lineam rectarrm lägst die Warschauer Ausgabe eine Randglosse der Berliner Handschrift folgen, ohne sie als solche zu be* zeichnen »ut tres lunae ecclipsesj tres acronychii», ** Auch hier hat, nach dem Schlussworte des Satzes, die Warschauer Ausgabe die Randglosse der Berliner Handschrift »Arithmetica medietate« in den Text aufgenommen. DAS 8ENDSCHBEIBEN VON COPPERNICUS AN B. WAPOWSKI. 179 eront, ut apud Rolomaeum satis apparet repetitum ab autore pro- positione septima. Sed hie tantus mathematicus existens non animadvertit , qaod nullatenns esse potest, ut circa momenta aequalitatis , hoc est sectiones circulorum eclipticae decimae Bpha^rae et trepidationis , ut ille vocat. uniformior appareat stel- larum motus quam alibi. quando eontrarium eiu8 sequi necesse Bit, ut tnnc maxime varius appareat, minime vero, quando velo- cissimus vel tardissimus est motus apparens. Quod vel e sua ipsiuB hypothesi et constructione debebat animadvertere et tabulis exinde confectis, praesertim ultimo Canone, quem ad revolutionem totius aequalitatis sive trepidationis exemplificavit, ubi a ducentis annis ante nativitatem Christi secundum praecedentem supputatio- nem in primo annorum centenario reperitur motus apparens scru- pulorum primorum XLIX dnmtaxat unius gradus; in altero cen- tenario scrupulorum primorum LYU. Deinde ab ipsa nativitate Christi per primum annorum centenarium transmutatae fnissent stellae gradu I et decima fere parte unius: in secundo gradu I et quarta fere, ut paulo minus sextante unius gradus se invicem excedant motus sub aequalibus temporum spatiis. Quod si con- iungas ducentorum annorum utrobique motum. deficiet in primo intervallo a duobus gradibus plus quam quinta pars unius, in secundo autem superaddet prope unius quadrantem. sicque rursus sub aequalibus temporibus excedet motus sequens praecedentem in dimidio gradu et parte quintadecima fere, cum antea centesimo quoque anno singulos pertransivisse gradus Stellas fixas Ptolomaeo credens detulisset. £ contrario vero eadem lege assumptorum a se circulorum in velocissimo motu octavae sphaerae contingit, ut in CCCC annis yix unius scrupuli differentia in motu apparente reperiatur, quemadmodum videre licet ab annis Christi DC us- que ad M in eodem Canone. Similiter et in tardissimo, ut a II. MLX annis "^ in subsequentes CCCC. Et ratio diversitatis est, * Durch einen offenbaren Schreibfehler hat die Warschauer Ausgabe 12* 180 I. SCHRIFTEN VON COPPEENICÜS. quia, nt dictum est superius, in uno heinicyclio trepidationis, a summa videlicet tarditate ad summam velocitatem accrescit semper aliquid motui apparenti, ac in altero semicirculo, qui a summa yelocitate ad tarditatem summam computatus, continue decrescit motus, qui antea creverat, fitque summa augmentatio et dimi- nutio* in punctis aequalitatis e diametro oppositis'*'', adeo ut in motu apparente non sit reperire motus aequales in duobus con- tinuis temporum spatiis aequalibus, quorum alter alteri maior Sit aut minor, nisi circa yelocitatis et tarditatis extremitates, ubi dum- taxat nitro citroque aequales circumferentias pertranseunt temporis aequalitate atque incipientes vel desinentes augeri yel minui mutua tunc sese compensatione coaequant. Nulla ergo ratione convenit medium fuisse motum eum, qui in CCCG annis ante Ptolomaeum, sed tardissimum potius, cum etiam non videam; cur alium divine- mus tardiorem, de quo nullam coniecturam hactenus habere potui- mus, cum ante Timocharem nulla stellarum fixarum annotatio facta sit, quae ad nos usque pervenisset, sedneque ad Ptolomaeum**"^. Cumque velocissimus etiam motus iam praeterierit, consequens est in altero a Ptolomaeo semicirculo iam nos esse, in quo diminuitur motus, cuius etiam non modica pars praeterierit. Itaque mirum videri non debet, quod non potuerit hisce suis assumptionibus propius accedere ad ea, quae sunt ab antiquis »2000« für »2060» annis gesetzt. Wenn die Handschriften nicht deutlich 2u60 geben würden, dürfte schon der Einblick in die Tafel Wemer's zeigen, dass diese Zahl die einzig richtige ist. * Nach dem Worte »deminutio^ schiebt die Berliner Handschrift die Glosse ein »itpoot^acpaipesu«, welches Wort die Warschauer Herausgeber, in »7:poaTa(p7]p£ai(« verändert, in den Text aufgenommen haben. ** Hinter »oppositia^ schiebt die Berliuer Handschrift die Glosse »;«ü; in 0« ein, welche dann von den Warschauer Herausgebern in den Text übernommen ist als »sicut in Sole*. (C.) *** Hinter »Ptnlomaeuma hat die Berliner Handschrift eine längere Glosse, welche von dem Berliner Abschreiber der Warschauer Ausgabe ohne Wei- teres in den Text aufgeuommen ist » Res miseiritnOf astrouomicas ohservaiiones, quaa nos habemuSf incipere a Timocharide ^ qui annis 3ü post Älexandrum vixU,« DAS SENDSCHREIBEN VON COPPERNICDS AN B. WAPOWSKI. 181 annotata, putareritque illos errasse in quarta vel quinta parte nnius gradus, sive etiamnum dimidia et amplius, cum tarnen in nuUa parte Ptolomaeus maiorem videtnr adhibuisBe diligentiam, quam nt nobis non errantium stellamm motum sine vitio traderet, attendens, quod non, nisi modica eins particula, id sibi fuisset concesBum, qua Universum illum cireuitum coniectums esset, ubi error quantumlibet insensibilis interveniens in tota illa vastitate insignis niminm poterat evenire. Ideoqne Timocbari Alexandrino Aristarcham adiunzisse videtnr coaetaneum, et Menelao Romano Agrippam Bithynium, ut sie etiam in tanta locornm distantia illis consentientibus certissima haberet et indubitata testimonia, quo minus credibile sit eos vel Ptolomaeum in tanto errasse, qui multa alia et iam difficiliora ad extremum. ut aiunt, unguem deprehen- dere potuerunt. Nullo demum loco ineptior est quam in vigesima secunda propositione* et praesertim corollario eiusdem, dum opus hoe suum commendare volens taxat Timoebarem circa duas Stellas, utputa Aristam Virginis et eam, quae ex tribus in fronte Scorpii borealior est, quod eupputatio sua in illa deficiat, in hac autem abundet, ubi nimis pueriliter hallncinatur. Cum enim sit eadem utriusque stellae distantia inter Timoebarem et Ptolomaeum eon- sideratarum, nempe gradus Uli et tertia pars sub aequali fere temporis differentia, atque numerus supputationis illius perinde idem proxime, nihilo tamen magis advertit, quod gradus IUI, serupula VII addita loco stellae, quam reperit Timochares in * Die Stelle, durch welche Coppernicus veranlasst ist, ein so hartes Urtheil über Werner auszusprechen, findet sich in der Schrift r>de motu oetavtte sphaerae« fol. 71 im CoroUarium der Propositio XXYII. Sie lautet: »vtlufi id liquet de considerationibus Timocharidis , quae in fixo sidere Ari^ta dicto a compvto meo deficiuntf super sUlla vero illOf quae in fronte Scorpii trium splefi' didarum borealior est, meum cahulum excedunt , quae tamen considerutiones per eundem Timoeharidem patratae , si simul verae fuissetit, deberent pariter vinci a meo computo out pariter eundem exsuperare. Non igUur minor fldes tri- buenda est tneis canonibus quam veterum inspectionibus et inventis. Quod hucus' que voUii praedictis deelarasse exemplis.« 182 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜS, secundo gradu Scorpii", merito non possent Bupplere VI gradus et 9crupula XX Scorpii, ubi Ptolomaeus ipsam invenit, et e con- verso idem numeraB elevatus ex XXVI gradibuB et XL Bcrupalis Arietae secondam Rolomaeum usque ad gradum XXII et tertiam partem redire, ut par est, non potuit, sed residebat in XXII gra- dibuB et BcrupuliB XXXII. Ita exiBtimabat illic defecisse calculam, quanto hie abundaBset, tamqnam in observationibus haec ineidisset diversitas, vel qaaBi ex Athenis in Thebas et a Thebis in Athenas eadem via non sit. Alioqui, Bi utrobique vel addidisset vel sub- duxiBset numerum, ut paritas rationiB postulabat, invenisset ntram- que eodem modo se habere. Adde etiam, quod revera non erant interTimocharem etPtolomaeum anniCCCCXLUI, sedCCCCXXXn Bolum, ut a principio declaravi. Proinde breviori tempore minorem eBse nnmenim oportet, ut non Bolum in scrupulis XIII, sed in trienti unius gradns ab observato Bfellarum motu dissidebit. Ita errorem hune suum impoBuit Timochari vix evadente Ptolomaeo. At dum existimat illorum annotationibus non fidendum, quid aliud reBtat, quam ut BuiB quoque observationibuB minuB credatur? Et haec de in longitudinem motu octavae sphaerae ""*, e qui- buB etiam facile potest intelligi, quid de motu quoque declinationis existimandum Bit. Involvit enim ipsum duabus, ut ait, trepida- tionibuB iuBtruendo seeundam hanc supra primam. Sed dissipato ipBO iam fundamento necesBe est, ut Buperaedificata corruant in- firmaque sint ae minus sibi invieem cohaerentia. Quid demum * In derselben Weise, wie S. 175 angeführt ist, hat auch hier die Warschauer Ausgabe durch Schuld ihres Berliner Abschreibers einen ganz unverstlindlichen Text geliefert. Es fehlt dort nämlich hinter nn secundo gradttn das Wort »Scarpm, la dem Berliner Manuskripte steht nämlich nur das Zeichen des Sternbildes {v\), welches der Abschreiber augenscheinlich nicht verstanden hat. ** Das Berliner Manuskript, und nach ihr die Warschauer Ausgabe, giebt den Anfang des letzten Alinea in unrichtiger Wortstellung: »Et haec de motu octacae sphaerae in longäudinem^. Erst durch Auffindung der Wiener Handschrift ist das Verständniss des Satzes klar geworden. DAS SENDSCHREIBEN VON COPPERNICUS AN B. WAPOWSKI. 183 ipse de motu non errmitium stellarum gphaerae sentiam ? Quoniain alio loco destmata sunt, superflunm pntavi et impertinens hie amplius immorari, eum satis sit, si modo desiderio tuo satisfeee- rim, ut meam. quod a me exigebas, de isto opuscnlo habeas sententiam. Valeat Yenerabilitas tua faustissime. E^ Yarmia III lanii 1524. Nicolau8 Copphernicus."^ Reverendo Domino Bernhardo Wapowski, Caniori et Ca- nonico Ecclesiae Oracoviensis et S. R Maiestatis Polonicae Secretario Domino et Fautori suo plurimum observando etc. * Von den Handschriften hat jede eine andere Namen»-Form bei der Unterschrift angewandt. Die Berliner schreibt »Copemicus«, die Wiener hat die Verstümmelung »Copphomicu»»; die Strassburger Handschrift allein hatte den Namen in der richtigen Form, wie sie Ooppemicns in jener Periode seines Lebens gebrauchte: »Coppemicusn. F. Nicolai Coppernici de hypotliesibus motuum caelestium a se constitutis commentariolus.^ Maltitudinem orbium caelestium maiores noBtroB eam maxime ob causam posuisse video, ut apparentem in sideribus motum * Das werthyolle Schriftchen, welches auf den nachfolgenden Blättern abgedruckt ist, hat bereits im ersten Bande (Theil 1, S. 282 ff.] eingehende Besprechung gefunden. Einige kurze Vorbemerkungen dürften jedoch an dieser Stelle zu wiederholen sein. Die Zeit der Abfassung des »Commentariolustf ist in den Anfang der dreissiger Jahre des 16. Jahrhunderts zu setzen; es kann aber nicht an- gegeben werden, auf wessen Veranlassung, bez. fUr wen Coppemicus den- selben ursprünglich niedergeschrieben hat. Bis zum Ende des 16. Jahrhunderts viel verbreitet, war die von Cop- pemicus selbst ausgegangene Veröffentlichung der Grundzüge seines helio- centrisehen Systems den spätem Generationen ganz unbekannt geworden. Erst vor einem halben Decennium ward diese s. Z. eifrig begehrte Perle von M. Curtze in einem Manuskripte der E. K. Hofbibliothek zu Wien aufgefunden. Der glückliche Entdecker Hess den Commentariolus im ersten Hefte der Mittheilungen des Coppernicus-Vereins S. 1—17 (Thorn 1878) ab- dracken. Zwei Jahre darauf wurde eine zweite vollständigere Abschrift auf der Bibliothek der Sternwarte zu Stockholm durch Arvid Lindhagen entdeckt und in dem «Bihlait tili K. Svenaka Vet. Akad. Handlingar« im J. 1881 veröffentlicht. Curtze hat hierauf die Texte beider Handschriften sorgfältig verglichen und die Abweichungen in dem 4. Hefte der »Mittheilungen des Coppemicus- NICOLAI COPPEBNICI COMMBNTABIOLUS. 185 snb regnlaritate saWarent. Valde enim abBurdum vide- batur caeleste corpus in absolntissima rotnnditate non semper aeqne moveri. Fieri antem posse animadverterant^ ut etiam com- positione atque concursu motnum regnlarium diversimode ad ali- quem sitam moveri quippiam videretnr. Id qnidem Calippns et Endoxus per concentricos circulos de- dueere laborantes non potnerunt et bis omninm in motu sidereo reddere rationem, non solnm eorum, quae circa revolutiones aide- mm videntnr, verum etiam, quod sidera modo scandere in sublime, modo descendere nobis videntur, quod concentricitas minime su- stinet*. Itaque potior sententia visa est per eccentricos et epi- cyclos id agi, in qua demum maxima pars sapientium convenit. Attamen quae a Ptolomaeo et plerisque aliis passim de bis prodita fuerunt, quamquam ad numerum responderent , non par- vam quoque videbantur habere dubitationem. Non enim sufficie- bant, nisi etiam aequantes quosdam circulos imaginarentur, quibus apparebat neque in orbe suo deferente, neque in centro proprio aequali semper velocitate sidus moveri. Quapropter non satis absoluta videbatur buiusmodi speculatiO; neque rationi satis con- cinna. Vereins« ^1882) zusainmeDgestelit. Auf diesen kritischen Vorarbeiten beruht die auf den nachfolgenden BlSttern abgedruckte Textes-Recension. Die Formulirung der Ueberschrift des »Commentariolus«', wie sie die beiden bis jetzt bekannten Manuskripte zeigen, kann nicht von Coppemicus selbst herrühren. Derselbe würde seine Darstellung des Weltgebäudes kei- neswegs als eine blosse Hypothese bezeichnet haben. Vgl. Bd. 1, Thl. 2, S. 288, 524 ff., 537 ff. * Diese Stelle des Commentariolus, in welcher Coppemicus der Theorie der homocentrischen Sphären Erwähnung thut, wie sie von Eudoxus und Kalippus ausgebildet war, hat eine relative Bedeutung, insofern sie die Be- kanntschaft des Coppemicus mit jener Theorie bekundet. In seinem Haupt- werke gedenkt Coppemicus ihrer nicht. Die Stellen, in denen Kalippus, aber ohne Beziehung auf die homo- centrische Sphären-Theorie, in dem Werke »de reyolutionibus« erwähnt wird, sind Bd. I, 2. S. 289 angeführt. Der Name des Eudoxus kommt dort gar nicht vor. 186 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜS. Igitur cum haec animadvertissem ego, saepe cogitabam, si forte rationabilior modus circulorum inveniri possit, e quibus omni» apparens diversitas dependeret, omnibus in seipsis aequaliter motis, quemadmodum ratio absoluti motus poscit. Rem sane dif- ficilem aggressus ac paene inexplieabilem obtulit se tandem, quo- modo id paucioribus ac multo convenientioribus rebus, quam olim sit proditum, fieri possit, si nobis aliquae petitiones, quas axio- mata vocant, concedantur, quae hoc ordine sequuntur. Prima petitio. Omnium orbium caelestium sive sphaerarum unum centrum non « esse. Secunda petitio. Centrum terrae non esse centrum mundi, sed tan tum gravitatis et orbis Lunaris. Tertia petitio. Omnes orbes ambire Solem, tanquam in medio omnium existen- tem, ideoque circa Solem esse centrum mundi. Quarta petitio. Minorem esse comparationem distantiarum Solis et terrae ad alti- tudinem firmamenti , quam semidimetientis terrae ad distantiam Solis, adeo ut sit ad summitatem firmamenti insensibilis. Quinta petitio. Quicquid ex motu apparet in firmamento, non esse ex parte ipsius, sed terrae. Terra igitur cum proximis elementis motu diumo tota convertitur in polis suis invariabilibus firmamento immobili per- manente ac ultimo caelo. Sexta petitio. Quicquid nobis ex motibus circa Solem apparet, non esse occa- sione ipsius, sed telluris et nostri orbis, cum quo circa Solem vol- vimur ceu aliquo alio sidere, sicque terram pluribus motibus ferri. NICOLAI COPPERNICI COMMENTAKIOLUS. 187 Septima petitio. Qnod apparet in erraticis retrocessio ac progressus, non esse ex parte ipsarum sed te Huris. HuiuB igitur solius motus tot apparentibus in caelo diversitatibus suffieit*. Hiß igitur sie praemissis eonabor breviter ostendere, quam Ordinate aequalitas motuum servari possit. Hie autem brevitatis eausa mathematicas demonstrationes omittendas arbitratus sum maiori volumini destinatas. Quantitates tarnen semidiametrorum orbium in cireulorum ipsorum explanatione hie ponentur, e quibus mathematieae artis non ignarus faeile percipiet, quam optime nu- mens et observationibus talis cireulorum compositio eonveniat. Proinde ne quis temere mobilitatem telluris asseverasse eum Pythagorieis nos arbitretur, magnum quoque et hie argumentum aceipiet in cireulorum deelaratione. Etenim quibus Physiologi sta- * Die im Commentariolus als »Septem petitionesn benannten Grund- Axiome des heliocentrischen Systems finden in dem ersten Bache des Hauptwerkes weitere Ausführung: die »prima petitio *i im 4. Kapitel, die »secundat und »tertia petitio« im 9. Kapitel. Das 4. Axiom wird im 6. Kapitel näher ausgeführt. Dort fanden sich ursprünglich am Schlüsse — wie bereits Bd. I, 2. S. 290 mitgetheilt ist — noch zwei Sätze im Original-Manuskripte, welche von den Herausgebern der editio princeps (und demzufolge auch in allen spätem Ausgaben) weggelassen und erst von der Thomer Säkular-Ausgabe wieder in den Text aufgenommen sind. Dieselben lauten (p. 19) : Quemadmodwn ex adver so in minimis corptu- culis ac insectilibus, quae atomi vocantur, cum sensihilia non sintj duplicata vel aliquotiens sumpta non statim componunt visibile corpus; at possunt adee muUiplicarif ui demum sufßciant in apparentem coalescere magnitudinem. Ita quoque de loco terrae ^ quamvis in centro mundi non fuerit, distantiam tonnen ipsam incomparahilem adhuc esse praesertim ad non erran- tium stellarum sp ha er am,« Die »quinta petttiov wird im 5. Kapitel des Werkes »de revolutioniius* aasgeführt, die »sexta» und »septima petitio* endlich in dem vorerwähnten 9. Kapitel : »^n terrae plures possint attribui motus et de centro mundi j» Bei der Uebersetzung der »Septem petitiones* des Commentariolus, welche Bd. I, 2. S. 290. 291 gegeben ist, sind irrthümlich nur sechs aufgeführt Das dort als »sechstes« bezeichnete Axiom enthält zugleich das siebente; es ist durch ein Versehen die Ueberschrift »Siebentes Axiom« vor dem letzten Alinea weggelassen. 188 I. SCHRIFTEN VON COPPEBNICU8. bilitatem eins astraere potissime conantur, apparentiis pleramqne innituntur ; quae omnia hie in primis corruunt, cum etiam propter apparentiam yersemue eandem. De ordine orbium. Orbes caelestes hoc ordine sese complectuntur. Summns est Btellarnm fixarum immobilis et omnia continens et loeans; snb eo Satnrnus, quem sequitur luppiter ; hune Martins ; snbest huic orbis, in quo nos circumferimur ; deinde Venerins; nltimus Mereurialiß. Orbis autem Lunae circa centrum terrae vertitur, et cum ea cen epicyclus defertur. Eodem quoque ordine alius alium revolutionis yelocitate superat; secnndum quod maiora minorave circulorum spatia emetiuntur. Sic quidem Satnrnus anno trigesimo, Inppiter duodecimo, Mars tertio, tellus annua revolutione restituitur. Venus nono mense, Mercurius tertio revolutionem peragit*. «w De motibus, qui circa Solem apparent.' Terra triplici motu circumfertur, uno quidem in orbe magno, quo Solem ambiens secundum signorum successionem anno revol- * Die Reihenfolge der Planeten ist in dem X. Kapitel des 1. Buches des Hauptwerkes auseinandergesetzt; es ist ihm auch dieselbe Ueherschrift gegeben: »de ordine caelestium orbtumv. In den weitern Ausführungen , welche das bez. Kapitel enthält, findet sich auch die schöne, oftmals herausgehobene Stelle: »In medio vero omnium residet Sol, Quis enim in hoc pulcherrimo templo lampadem hane in alio vel meliori loco poneret, quam unde totum simul possit illuminaref Si- quidem non inepte quidam lucemam mündig alii mentem, alii rectorem vocant, Trimegistus visibilem deum, Sophoclis Electra intuentem omnia. Ita projecto tanquam in solio regali Sol residens circumagentem gubemat astrorum familiamA ** Die drei Bewegungen, welche Coppemicus der Erde zuertheilt, finden sich im Hauptwerke im 1 1. Kapitel des ersten Buches dargelegt. Es ist dort auch dasselbe Beispiel, wie im Commentariolus, wiederholt, von der schein- baren Bewegung der Sonne durch das Sternbild des Krebses, wenn die Erde den Steinbock passirt. — Dass die tägliche Botation der Erde nm ihre Axe im Hauptwerke an erster Stelle genannt wird, während im Commentariolus NICOLAI COPPERNICI COMHENTARIOLUS. 189 vitur, temporibuB aequalibus semper aequales arcns describenfl, caius quidem ceutrum a centro Solls 25* parte semidlametri sni distat. Cum igitur Bupponatur semidiametrum huius orbls ad alti- tndmem finnainenti imperceptibilem habere quantitatem, con- seqnens est, nt hoc motu Sol circumferri videatur, perinde ac si terra in centro mundi subiaceat, cum tarnen id non Solls sed terrae potius motione contingit, ut exempli causa, dum haec sit sub Capricorno, Sol e directo per dlametrum In Cancro cematur, et sie deinceps. Videbitur etiam Sol eo motu inaequaliter moveri secundum distantiam eins a centro orbis, ut iam dictum est. Ex quo maxima diversitas duobus gradibus et sextante unius con- tingit. Declinat autem ab ipso centro Sol ad punctum firma- die Bewegung der Erde um die Sonne vorangestellt wird, ist natürlich gleichgültig. Die Rotation und die Bewegung der Erde um die Sonne wird in dem 11. Kapitel des ersten Buches von Goppemicus nur flüchtig berührt; das ganze zweite und dritte Buch der »Revolutiones« beschäftigt sich ja mit diesen beiden Bewegungen. Die dritte Bewegung, — die der Deklination — welche Coppemicus geglaubt hat der Erde beilegen zu müssen, bildet den Haupt-Inhalt des er- wähnten 11. Kapitels des ersten Buches. Es findet sich jedoch dort nicht die im vorletzten Satze dieses Abschnittes des Common tariolus berührte Hinweisung auf die Kräfte des Magneten. » Video equidem in vilioribtu rebus, quod virgula terrea magnete attrita in unum semper mundi aitum nitaiur.e — Neben dieser einfach klaren Darlegung der Kraft der Magnet -Nadel er- scheint wunderlich eine Auseinandersetzung, wie sie noch Rheticus, der Schüler von Goppemicus, in der zu Frauenburg abgefassten »Ghorographia« niedergelegt hat: »Was weiter die krafft vnd tugenden des Magneten be- trifft, ist wunder^ das man zw unsem zeitten nicht weitter sucht, dieweil man doch sieht, dass al wegen Gott der Herrn ainem Ding mehr alss nur ain tugend vnd aigenschafft mittailet. Ainer mit namen Petrus Perigrlnus de Marecurt, nicht lengst vor unsren Zeitten nebend andren treffen- liehen vnd hohen tugenden deß Magneten vermeldet, wie der stain die eigenschafft desHimels habe, alßowan er in die rechte runde gebracht wurt, vnd zwischen seinen polis, das sind nord vnd swd komt, wie sich es erfordert, nochdem das land hoch ligt, recht auffgehenkt wurt, so solle er sich von wegen der aigen- schafft, so im Gott gegeben hatt, selber teglich in XXIllI stun- den herumher gehen, wie dieSonn in tag vnd nacht ainmal das erdricht vmblofft!« 190 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜS. menti, quod distat a Stella lucida, quae est in capite Gemelli gplendidior, gradibus fere X versus occidentem, invariabiliter. Tunc igitur Sol in summa eins altitudine cemitur, quando terra in loeo huic opposito versatur, centro orbis inter eos mediante, et per hunc quidem orbem non terra solum, sed quicquid simul cum orbe lunari comprehensum est, circumducitur. Alius telluris motus est quotidianae revolutionis et hie sibi maxime proprius in polis suis secundum ordinem signorum hoc est ad orientem labilis. per quem totns mundus praecipiti voragine circumagi videtur. Sic quidem terra cum circumfluis aqua et vi- cino a6re volvitur. Tertius est motus declinationis. Axis enim quotidianae revo- volutionis non aequidistat axi magni orbis, sed obliquatur secun- dum circumferentiae partem, nostro quidem saeculo XXlil gradibus et medio fere. Igitur centro terrae in superficie ecclipticae semper man^nte, hoc est in circumferentia circuli magni orbis, poli eins circumaguntur, circulos utrobique parvos describentes in centris ab axe orbis magni aequidistantibus. Et hie quoque motus annuas fere complet revolutiones et cum orbe magno pene compares. At vero axis magni orbis ad firmamentum immutabilem servat com- positionem ad eos, quos vocant ecclipticae polos. Motus item declinationis cum motu orbis complexus polos quotidianae revolu- tionis ad eadem caeli momenta semper retineret, si paribus omnino revolutionibus cum illo constaret. Nunc longo temporis tractu deprehensum est talem telluris positionem ad faciem firmamenti mutari, propter quod ipsum firmamentum aliquibus motibus ferri plerisque visum est, lege nondum satis deprehensa. Posse autem haec omnia fieri mutabilitate telluris minus mirum est. Quibus autem poli inhaereant, ad me non attinet dicere. Video equidem in vilioribus rebus, quod virgula ferrea magnete attrita in unum semper mundi situm nitatur. Potior tamen sententia visa est, secundum orbem aliquem fieri, ad cuius motum ipsi poli mo- veantur, quem procul dubio sub Luna esse oportebit. r NICOLAI OOPPERNICI COMMENTARIOLUS. 191 Quod aequalitas motuum non ad aequinoctia, sed Stellas fixas referatur."^ Cum igitur aequinoctialia pnncta ceteriqne inundi cardines plurimum commutentar; falli etim necesse est, quicunque ab bis aeqaalitatem annuae revolutionis deducere conatur, quae etiam sab diyersis aetatibus multis experimentis observationum diversa reperta est. Hanc Hipparehus 365 diebus cum quadrante unius dl ei, Albategni vero Chaldaeus reperit talem annum ex 365 die- bus, 5 horis, 46 minutis, hoc est 13 minutis et 3 quintis sive triente unius minuti Ptolomaico breviorem. Rursus autem Hispa- lensis huic lougioreni vigesima parte unius horae, siquidem ex 365 diebus, 5 horis et 49 minutis annum vertentem constituit. Ne autem diversitatem ex observationum errore processisse videatur, si quis singula accuratius animadvertet, inveniet eam cum mutabilitate aequinoctialium punctorum semper correspon- disse. Dum enim ipsi mundi cardines in centenis annis uno gradu * Die im nachfolgenden Abschnitte des Commentariolus berührten Aus- einandersetzungen finden sich im 3. Buche des Werkes »de revolntionibusc. Die im ersten Alinea angegebenen Bestimmungen der JahreslSnge ent- hält in genauerer Berechnung das 13. Kapitel. Die Angabe des Commenta- riolus, dass Hipparch das Jahr zu 365 und einem Viertel-Tage angenommen habe, ist im Hauptwerke geändert. Coppemicns hebt dort ausdrücklich her- vor, es habe Hipparch bereits bemerkt, dass an dem Viertel-Tage, welchen Kalippus, Aristarch von Samos und Archimedes den 365 Tagen der ältere Astronomie hinzugefügt hätten, etwas fehle: »Verum C. Ptolemaeus anim- advertena difßciltm esse et scrupulosam solstitiorum apprehensionetn haud satis conßsua est ilhrum ohservationibus contulitque se potius ad Hipparchutn, qui non tarn solares conversiones quam etiam aequinoctia in Bhodo notata post se reliquit et prodidit aliquantulum deesse quartae diei, quod postea Ptolemaeus decrevit esse treceiitesimam partem diei.v, (de revol. III, 14.) Die Bestimmung der Jahreslänge durch Albategnius hat Coppemicus in dem Werke »de revolutionibus« durch Hinzufügung der Sekunden-Zahl ver- vollständigt. Die Angabe des Isidorus Hispalensis ist dagegen ganz weg- gelassen; letzterer wird überhaupt dort nirgend erwähnt. — Die eigene Berechnung der Länge des siderischen Jahres, welche im Commentariolus zu 365 Tagen 6 Stunden 10 Minuten angegeben wird, hat Coppernicus in den »Revolutiones« umgeändert in 365 Tage, 6 Stunden, 8 Mi- nuten, 40 Sekunden. 192 I. SCHBJFTEN VON COPPERNICUS. mntabantur; qaemadmodum Ptolomaei aevo repertum est, erat tunc anni quantitas, quae ab ipso Ptolomaeo tradita est. Quando autem subsequentibns saeculis potiori mutabilitate moverentur moti- bus inferioribus obviantes, tanto brevior annus factns est^ quanto translatio cardinnm esset malor. Nam occursu veloeiori breviori tempore annuum excipiebant motum. Rectius igitnr agit, quicum- que annuam aequalitatem ad Stellas fixas referet. Qaemadmodum circa Virginis Spicam fecimns invenimusque annum 365 dierum et sex horarum et sextantis fere unius horae semper fuisse, qualis etiam in Aegyptiaca antiquitate reperitur. Eadem ratio in aliis etiam motibus siderum habenda est, qnod absides eorum et statae sub firmamento motuum leges docent, ac caelum ipsam veraci testimonio. De Luna.* Luna vero praeter annalem, ut dictum est, circuitum quatuor motibus videtur nobis pervagari. Nam in orbe suo deferente circa telluris centrum secundum ordinem signorum menstruas complet revolutiones. Is vero defert, quem vocant epicyclum primae di- versitatis sive argumenti, nos vero primum sive maiorem, et anni epicyclum alterum sibi inhaerentem in superiore quidem portione contra motum orbis reflexus paulo tardiore quam menstruo tempore deducit. In hoc demum Luna pendens binas in mense revolutiones contra motum illius perficit, ut, quandocumque centrum epicycli mäioris contingit lineam a centro orbis magni transeuntem per centrum terrae, quam diametrum magni orbis vocamus, tunc Luna Sit ad centrum maioris epicycli proxima, quod quidem circa novam * DmA der Abscbnitt des CommeDtarioluB »tf« luna* in dem 4. Buche der »RevolutioneB« seine weitere Ausführung findet, bedarf kaum der Er- wähnung. In dem ersten Abdrucke des Commentariolus, welchen Curtze 1878 vei^ Öffentlichte, fand sich in dem Abschnitte »de luna« eine grosse Lücke, weil in dem Wiener Manuskripte ein ganzes Blatt fehlte. In erfreulicher Weise idt die Lücke durch die Stockholmer Handschrift ergänzt worden. NICOLAI COPPEBNICI COMMENTARIOLUS. 193 et plenam Lunam accidit; at e contra in quadrataris mediantibus iisdem remotissima. Quantitas autem diametri epicycli maioriB continet 10m partem de semiametro orbis sui deferentis cum 18a nnitts particulae, minoris vero epicycli semidiametrum quin- quies dempta nna quarta ipsias"^. Per haec igitnr Luna modo concita modo tarda descendens quoque et ascendens videtur. et prima quidem diversitate dupliciter variationum motus epicycli minoris ingerit. Lnnam enim in circumferentia maioris ab aeqaali- tate distrahit, cnius quidem in hoc maxima diversitas 17 gradus et quadrantem coUigit de circumferentia ipsa ; quantitatis seu diametri respondentifl cum quoque centram maioris modo distrahit modo appellit secundum semidiametri magnitudinem. Cum igitnr propter hoc circa centrum maioris epicycli inaequales circulorum ambitus Luna describat, contingit primam diversitatem multipliciter variari. Hinc est; quod circa coniunctiones et obiectiones ad Solem maxima huiusmodi diversitas 4 gradus et 56 minuta non excedat, in quadraturis autem ad 6 gradus et 36 minuta extenditur. Qui vero per eccentricum circulum fieri hoc arbitrantur, praeter ineptam in ipso circulo motus inaequalitatem in duos incidernnt manifestos errores. Consequens est enim mathematica ratione, quod Luna in quadraturis, dum infima parte epicycli dependet, quadruple fere maior appareat (si modo tota luceretj, quam nova et plena, nisi * Die Stockholmer Handsohrift lässt den im Texte aufgeführten Satz mit den Worten »una parte ipsiu»i Bchliessen. Curtze hat dies verändert in mna quarta iptiu»«. Die Verbesserung ist auf Grund einer Einzeichnung von CoppemicuB gewonnen, die derselbe, neben andern astronomischen Be- merkungen, auf eins der Blätter niedergeschrieben hatte, welche von ihm in ein vielgebrauchtes Buch , die Tafeln des Königs Alfons und Begiomontanus, eingeheftet waren. Die von Curtze zuerst in den »Reliquiae Copemicanae« p. 30 veröffentlichte Notiz findet sich dort am Ende eines Abschnittes, welcher die Ueberschrift trägt : »Proportio orbium caelestium ad eccentrotem 25 partium«; Coppemicus giebt dort die von ihm errechneten Werthe ftir den Semidiameter der Epicykel der Planeten. Die auf den Mond bezüg- lichen Angaben lauten: »Semidiatnetrus orbis Lunae ad epicyclium . a . ^r— t * ,18 epicylus a.ad h.^.n (5—1/4 ist ja = y*). II. 13 194 I. SCHRIFTEN VON COPPEBNICUS. augmentum et diminutionem magnitudinis 8ui corporis et temerarie asserit. Sic quoque diversitatein aspectus facit propter notabilem terrae magnitudinem ad distautiam eius circa quadraturaB plurimum augeri. Si quis autem diligentius perscrutetur, parum valde utrum- qae distare comperiet in quadraturis ab bis, quae interlunio plena- que Luna contingunt, et proinde veriorem hanc speculationem nostram band facile dubitabit. His vero tribus motibus [in] longi- tadinem Luna circumit puncta latitudinis motus. Axes quidem epicyclorum aequidistant axi orbis, propter quod nuUam ab eo egressionem facit. Sed hie orbis axem suum declinem habet axi magni orbis sive ecclipticae^ quapropter Lunam a superficie ecclipticae digredi facit. Declinat igitur secundum quantitatem angnli, cui de cir- cumferentia circuli quinque gradus supratenduntur, cuius poli cir- cumferuntur in aequidistantia axis ecclipticae, propemodum sicut in declinatione dictum est. Sed hie contra signoruni ordinem et longe tardiori motu, ut ad unam revolutionem decimum nonum annum expectet, et hoc in orbe quidem eminentiori fieri plerisque videtnr, cui poli inhaerentes ad hunc modum ferautur. Talern igitur yidetur habere Luna motuum fabricam*. De tribus superioribus, Saturno,love et Marte. SatumuB, luppiter et Mars similem habent motuum rationem, siquidem orbes eorum annalem illum magnum penitus includentes in centro communi ipsius magni orbis ad ordinem signorum vol- Yuntur. Sed orbis quidem Saturnius trigcsimo anno reducitur, * Die Wiener Handschrift bietet bei dem Abschnitte »de luna« einen ganz unverständlichen Schlusssatz: »Tandetn igitur videtur haheri Lunae mo- tuum fahr\ca,ti Cnrtze hatte bei dem ersten Abdrucke >Mitth. des Copp.- Vereins I, S. 11) richtig vermnthet, dass dafür gesetzt werden müsse: »Taletn igitur videtur habere Luna motuum fahricamn\ wegen der vielen Abände- rungen wagte er jedoch nicht, seine Konjektur in den Text aufzunehmen. Die Richtigkeit derselben ist dann später durch die Stockholmer Handschrift bestätigt. NICOLAI COPPERNICI COMMBNTABIOLU8. 195 lovianuB duodecimo, MartiuB autem vigeBimo nono mense, perinde ac si tales revolutioneB magnitudo orbium remoretur. Nam semi- diametro magni orbiB ex 25 partibus constituto, semidiameter orbis Martii 30 partes obtinebit, lovis 130 et uniuB particulae quiucun- cem, Saturni 236 et sextantem unius. Dico autem semidiametrum a centro orbis ad eentrum primi epicycli diBtantiam. Habet enim qaisque duos epieycloB, quorum alter alteram defert, propemodum sicut in Luna dictum est, sed lege diversa. Primus enim epi- cyclus contra motum orbis reflexus pares facit cum eo revolutiones, alter vero obvians primi motum revolutionibus duplicatis circum- agit sidus, adeo ut, quandocunque sit in summa a centro orbis distantia vel rursus in maxima vicinitate, tunc sidus sit centro epicycli quam proximum, in quadrantibus autem mediantibus re- motissimum. Igitur ex talium motuum compositione orbis et epi- cyclorum et revolutionum paritate contingit, ut huiusmodi elonga- tiones et accessiones maxime statas sibi sub firmamento sedes obtineant. Ac deinceps certas ubique observant motuum condi- tioneS; itaque absides suas invariabiles [habent], Saturnus quidem circa stellam, quae super cubitum esse dicitur Sagittatoris, lup- piter gradibus VIII post stellam, quae extremitas caudae Leonis appellatur, Mars vero gradibus VI et medio ante cor Leonis. Magnitudines autem epicyclorum hae sunt"^. In Satumo * Die nachfolgend im Commentariolua aufgeführten Werthe, welche CoppemicuB für die Halbmesser der Epicykeln der Planeten errechnet hat, stimmen vollständig mit denen tiberein, welche er auf dem unten S. 210 be- zeichneten Blatte seinem Exemplare der Alphonsinischen Tafeln beigefügt hatte. Die dortigen Notizen lauten: nProportio orbium ctielesUum ad eccentrotetem 25 parUum.n »Mortis semidiatnetrus orbis 38feref epicyclus a. d. 3f. epicyclus b, M, 5/.« »lovis semidiametrus 30, M, 2Ö, epicyclus a. 10-^ ^ h. 3^.n »Saturni diametrus 2.'i0f, epicyclus a. /dj^, b. 6^.n Diese vorstehend abgedruckten Werth-Bestimmungen sind vielleicht spe- ziell für den Commentariolus berechnet. Jedenfalls stimmen sie mit den Angaben des letzteren so genau Überein, dass selbst der Rechenfehler beim zweiten Epicyklus des Mars — wie Curtze a. a. 0. bereits hervorgehoben hat — einfach übernommen ist. Es soll der zweite Epicyklus nämlich, wie 13» t96 I. SCHRIFFEN VON C0PPEENICÜ8. quidem primi semidiameter constat ex partibus 19 et 41 ininutis, qualium 8emidiameter orbis magni ex 25 supponebatur ; secundns autem epicycliis partium 6 et minutorum 34 semidiametrum habet. Sic quoque in love primus partium 10 et minutorum 6, seeundus partium 3, minutorum 22 semidiametros continent. In Marte autem primus partiom 5, minutorum 34, seeundus [partis 1,] minuto- rum 51. Sic igitur aVl primum ubique semidiameter triplo maior est secundo. Hanc autem diversitatem, quam epicyclorum motus inducit super motum orbis, primam appellare placuit, quae ubique sub firmamento certos, ut dictum est, obseryant limites. Alia si- quidem est diversitas, secundum quam sidus interdum regredi, saepe etiam subsistere cemitur, quae non ex motu sideris con- tingit, sed telluris in orbe magno aspectum variantis. Haec enim motum sideris yelocitate superans radio visuali ad firmamenti aspectum obriante motum sideris vincit. Quod tunc maxime fit, quando proxima fuerit sideri terra, dum yidelicet inter Solem et sidus mediat vespertini sideris ortu. E contrario autem circa yespertinum occasum ortumve matutinum praeventioDe antefert Visum. Vbi vero visus contra motum aequali cursu obviat, stare videntur adversis motibus invicem sie se perimentibus, quod plerumque circa triquetrum Solis radium contingit. In bis autem Omnibus tanto maior contingit talis diversitas, quanto inferiori orbe sidus movetur, unde minor in Satumo quam love, et rursus in Marte maxima, secundum proportionem semidiametri magni orbis Coppcniieus gleich darauf selbst angiebt, jedesmal den dritten Theil des ersten betragen. Demnach muss bei der Werth-Angabe des zweiten Epi- cyklus des Mars zwischen den Worten »secnndus« und »minutorum« ein- geschoben werden »partis 1.« Dies geht auch aus einer Einzeichnung hervor, in welcher auf demselben Blatte in den Alphonsinischen Tafeln (unmittelbar vor den aufgeführten Werth -Angaben) dasselbe Yerhältniss der Epicykeln angegeben wird : »Eccentrotes Martis 6583 Epicyclus primus 1492 Epicyclus seeundus 494.« NICOLAI COPPERNICI COMMENTABIOLUS. 197 ad illoram Bemidiametros. Fit antem tunc aninscuiusqne maxima^ quando Bidus per radium aspicitur circumferentiam magni orbis contingentem. Equidem tria haee sidera nobis pererrant. In latitudine vero duplicem digressionem faciunt; circumferentiis quidem epicyclorom in iina superficie permanentibus cum orbe suo ab eccliptica declinant secundum axium deflexiones, non sicut in Lnna circamdncibiles . sed in eundem caeli tractum semper vergentes. Igitnr et sectiones circnlorum orbis et ecclipticae, quas nodos vocant, aeternas in firmamento sedes occupant. Sic quidem Saturnus nodum snum habet , unde ad septentrionefl scandere in- cipit, partibuB 8 et media post stellam, quae in capite Geminorum orientaÜB dicitnr; luppiter ante eam ipsam stellam partibus qua- tuor; Mars autem Vergilias antecedentem partibus 6 et medio. In bis igitur ac e diametro positis sidus existens nuUam habet lati- tndinem. Maximam vero, quae in bis in quadraturiB contingit, valde diversam. Nam axium circulornmque inclinatio, tamquam nodis illis pensilis, instare videtur, tunc equidem maxima fit, quando tellus sideri proxima est, hoc est in ortu sideris vesper- tino. Tunc enim in Satumo partibus duabus et besse axis in- clinatur; in love partibus duabus dempto triente; in Marte vero parte una et sextante. E contrario autem circa vespertinum oc- casum ortumque matutinum, plurimum tunc absistente terra Satumo quidem et lovi quincunce unius partis minor est huiusmodi incli- natio; Marti vero parte una et besse. Sic quidem diversitas haec in maximis latitudinibus apprime percipitur, ac alicui tanto minor, quanto minus a nodo sidus distat pariter cum latitudine crescens et decrescens. Accidit etiam motu telluris in orbe magno lati- tudines visibus nostris variari, ita sane propinquitate vel distantia visibilis latitudinis angulos augente vel minuente, sicut mathe- matica ratio exposcit, siquidem hie motus librationis secundum lineam rectam contingit. Fieri autem potest, ut ex duobus orbibus huiusmodi motus componatur, qui cum sint concentrici, alter alterius deflexos circumducit polos et inferior contra superiorem duplici 198 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS. velocitate poloB orbis epicyclos deferentis revolvat, et hi qnoqne poli tantam habeant deflexionem a polis orbis immediate superioris, quantnm huias a polis supremi orbis. Et haec de Satumo, love et Marte ac orbibus terram ambientibns. De Venere. Reliqanm est eoram speculationem aperire, qnae roagni orbis ambitu includuntur, hoc est de motibas Veneris et Mercurii. Venus quidem persimilem habet circulorum compaginem qaales illi su- periores, sed alia motaum observantia. Orbis quidem cum epi- cyclo suo maiori pares facit revolutiones nono mense, ut praedictum est, eoque motu composito minorem epicyclum certa ubique habi- tudine firmamento restituit summam eins absidem ad punctum, quo äolem vergere diximus, constituens. Minor autem epicyclus impares cum illis revolutiones habens, motui orbis magni impari- tatem reservavit. Ad huius quidem revolutionem duos omnino circuitus perficit. ut, quandocunque tellus in linea ad absidem diametro porrecta fuerit, sidus tunc centro maioris epicycli proxi- mum Sit, et in transverso quadrantum remotissimum simili fere modo, quemadmodum in Luna minor epicyclus Solem respicit observans. Est autem proportio semidiametrorum orbis magni et Veneris sicut 25 ad 18, et maior epicyclus dodrantem suscipit nnius particulae, minor vero quadrantem '^. Retrocedere quando- * Aach die Werth-BeBtimmuDgen des Halbmessers der beiden Epicykeln der Venus, wie sie in den Commentariolus aufgenommen sind, stimmen genau mit den Angaben, wie sie Coppernicus in die Alphonsinischen Tafeln eingezeichnet hat. Er sagt dort: •Veneris semidiameirua 18. epicyclue a, -/s ^- V4- Die Rand-Bemerkung des Wiener Manuskripts: »Maior epicyclus 1, 48, minor 0. 36, qualium semidiametrus 1 . 60*» ist in Bezug auf die letzte Angabe falsch. Es muss vielmehr heissen »qualimn seniidiametrtu 60«, indem zu »semidiametrus" zu ergänzen ist »magnt orbis«; denn wir haben die richtigen Proportionen : 60 : 25 = IV5 : Va = ^/5 : V4- (Curtze, Mitth. d. Copp.-V. I, S. 15.) NICOLAI COPPERNICI COMMBNTARIOLÜS. 199 que et haec cernitur, tunc maxime, quando sidus terrae proximum est, Bimili qnodammodo ratione ut in superioribas , sed conversa. In illis enim aceldit motn terrae Buperante, hie autem superato, ac illic orbe tellnris contento, hie vero continente. Quapropter nee nnquam Soli opponitnr, eum tellns intennediari non possit, sed ex eertis ab Sole distantiis, quae finnt in eontactibus circnm- ferentiae lineis a centro telluris prodeuntibus, utrobique revertitur 48 gradns numqnam excedens ad nostrum adspectum. Et baec est Yenerei motas summa, qua in longitudinem cireumducitnr. Latitudinem quoque duplici causa scandit. Habet enim et haec axem orbis inclinatum quantitate anguli graduum duorum s., et nodum suam, unde septentriones petit, in abside sna habet*. Digressio autem, quae ex tali inclinatione procedit, quamquam eadem in se ipsa sit, duplex non ostenditur. Kam in alterutro nodorum Veneris incidente terra transversis sursum et deorsum aspiciuntur, has reflexiones vocant; naturales apparent orbis ob- liquitates, et has vocant declinationes, eaedem vero in quadranti- bus. Geteris autem locis ambae latitudines permixtae confunduntur, ac alia aliam superans yincit ac similitudine et dissimilitudine mutuo se augent et perimunt. Haec vero axis inclinatio est; habet librationem mobilem, non autem sicut in superioribus illis ad nodos pendentem, sed in aliis quibusdam volubilibus punctis, quae re- volutiones suas ad sidus annuas faciunt, unde, quandocumque tellus contra absidem Veneris steterit, maxima tunc fit librationis inflexio et haec in ipso sidere, in quacumque tunc parte sui orbis fuerit. Quapropter, si tunc sidus in abside sit vel ei e diametro opposito latitudine non penitus carebit, tametsi in nodis tunc versetur. Hinc vero decrescente hac inflexione quoadusque tellus per quadrantem circuli dicto loco amoveatur et similitudine mo- * Ueber die Breiten-Bewegungen der Venns und die dabei zusammen- wirkenden Ablenkungen handelt eingehender das 5. und 6. Kapitel des VI. Buches des Werkes »de Revolutionibus orbium caelestium«. 200 I. SCHRIFrEN VON COPPEENICÜ8 tuum maxime illius deviationis punctus a sidere tantundem de- 8titerit, nullum prorsus huiusce deviationis vestigium usque re- peritur. Et deineeps deviationum libramento continuatio, et illo prineipio a septentrionibus ad anstrum declinante ac identidem a sidere sese elongante secundum telluris ab abside remotionem sidus ad eam perducitur partem, quae prius australis fuerat. Nunc autem oppositionis lege septentrionalis faeta, donec iterum ad sammam perveniat librationis circulo peracto, ubi rursum maxima fit deviatio et primae simul et aequalis. Sic demnm pari modo per reliquum semicirculum pergit. Quapropter nunqiiam fit meri- diana haec latitudo, quam plemmque deviationem vocant, et haec duobus orbibus fieri eoncentricis et axibus obliqnis, sicut in sn- perioribns dicebamus, bie quoque consentaneum esse yidetar. De Mercurio. Sed omnium in caelo mirabilissimus est Mercurii cursus, qui paene investigabiles permeat vias^ iiti perscrntari non facile queat. Addit praeterea difficultatem quod sab radiis solis invisibiles plerumque meatns occupat et paucis admodum diebus visibilem se exhibet, attamen comprehendetur et ipse, modo altiori ingenio qnispiam ineumbat. Convenient et huie epicycli duo, ut in Venere, in orbe sno revolnbiles. Nam maior epicyclus pa riter cum orbe Buo facit revolutiones, ut illic, absidis eius sedem gradibus 14 et medio post Virginis Spicam constituens. Minor autem epicyclus contraria illius lege duplici vero revolutione reflectitur, ut in omni situ telluris, quo absidem huius supervenit vel ex adverso respicit, sidus a centro maioris epicycli remotissimum sit atque in quadranti- bns proximum. Et buius quidem orbem tertio mense diximns reverti, hoc est 88 diebus, cuius semidimetiens partes capit 9 et duas quintas unius partis, quarum semidiametrnm magni orbis 25 posuimus. Ex bis autem primus epicyclus accipit unam et 41 mi- nuta; secundus autem tertiam eius partem, hoc est minutias 34 NICOLAI COPPERNICI COMMENTARIOLUS. 201 fere"^. Sed is quidem eirculornm concnrsus hie non sufficit nt in ceterig. Terra Biquidem in supradictis absidis respectibns per- meante longe minori apparet ambitn sidus moveri , quam ratio eircnlorum iam dicta sustinet; ac rursns in qnadratnriB longe etiam maiore. Cum vero nnllam aliam in longitudine diversitatem ex hoc fieri percipiatur, consentaneum est per accessnm quendam et recessnm centri orbis secundum lineam rectam contingere, qnod quidem fieri oportet duobus orbicnlis circumdatis habentibus axes aequidistantes axi orbis, dum centrnm epicycli maioris sive totins illius axe tantum distat a centro orbiculi immediate continentis, quantum centrum huius a centro extremi. Id quidem repertnm est minutibus 24 et roedio unius partis de 25, quibns omnium contextnm mensi sumus, quodque motus extremi orbiculi binas in anno vertente revolutiones faciat, interior autem motu reflexo duplo recursu quater interim revertatur. Praefernntur enim hoc motu composito centra maioris epicycli secundum lineam rectam, quemadmodum circa latitudines libratas diximus. Sic igitur in memoratis ad absidem telluris sitibus centrum epicycli maioris centro orbis proximum est, in quadraturis autem remotissimus. In locis autem mediantibus, id est 45 gradus ab bis, centrum maioris epicycli centro exterioris orbiculi applicat amboque in unum concurrunt. Quantitas autem huiusce recessus et accessus constat minutis 29 unius praedictarum partium, et hactenus motus Mercurii longitudinalis sie se habet '*'^. Latitudinem vero baud secus facit quam Venus, sed tractu semper contrario. Ubi enim illa septemtrionalis fit, hie austros petit. Declinat autem orbis eins ab eccliptica quantitate anguli partium Septem. Deviatio * Die für die Epicykeln des Merkur im Commentariolus angeführten Werthe Btimmen gleichfalls mit den handschriftlichen Angaben in den Al- phonsinischen Tafeln Uberein: ^Mercurii orbis 9. 24, Epieyclus a. Ldl^/^, b. 0^33^/4; colligunt l, 7V2 {dtversiias diametri 0. 29.)" ** Ucber die verschiedenen Ableitungs- Methoden der Bewegung des Merkur handelt das 28. and 32. Kapitel des VI. Buches der »Revolutiones«. 202 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜS. autem hie quoque semper australis dodrantem anius gradus nun- quam excedit. Ceteram quae circa latitadines Veneiis dicta sunt^ hie quoque commemorasse conveniet, ne eadem saepe repetantur *. Sieque Septem omnino eirculis Mercurius currit, Venus quin- que, tellus tribus et circa eam Luna quatuor, Mars demum, lup- piter et Satumus singnli quinque. Sic igitur in Universum 34 circuli sufficiunt, quibus tota mundi fabrica tota- que siderum Chorea explicata sit. * Gleichwie Coppemicus im CommentHiiolus bei Erklärung der Breiten- Abweichungen des Merkur auf den früheren Abschnitt über die Venus ver- weist, hat er auch in dem Werke »de revolutionibus« die erklärenden Aus- führungen in Betreff der Breite beider Planeten zusammengefasst in den Kapiteln 5 ff. des VI. Buches. G. Kleinere handschriftliche Reliquien. I. Die Einsohaltimgen and Nachträge aus dem Manuskripte des Werkes »de revolntionibus«. Die weitans bedeutsamste Reliquie, welche wir von Copper- nicus' Hand besitzen, ist das vor einigen Decennien wieder auf- gefundene Original-Manuskript des Werkes »rfc revolu- tionibus orbium caelestiuma. (Vgl. Bandl, Thl. 2, S. 503 S.) Wichtig für die kritische Feststellung des Textes, zeigt das Manu- skript uns zugleich die Arbeits-Mtthe und die Arbeits-Freudigkeit des Verfassers, welcher unermüdlich bis in seine spätesten Lebens- jahre an seinem Werke gefeilt und nachgetragen hat*! Allein * Neben den kleineren Textes-Umgestaltungen hat Coppemicus auch die Haupttheilung seines Werkes mehrfach geändert. Die erste Redaktion zerlegte dasselbe nicht in sechs, sondern in acht Bücher ; es zerfiel nämlich jedes der beiden ersten Bücher in zwei Theile. Nur die Eintheilung der vier letzten Bücher ist in sämmtlichen Redaktionen (es sind deren drei er- kennbar) dieselbe geblieben. Näheres Band I, Thl. 2, S. 478. 479 nnd 506. 507; ausserdem vgl. Curtze's Prolegomena zur ed. saecul. p. XVII sqq. Bei der Verwerthung seiner astronomischen Beobachtungen hat Copper- nicuB vielfache Korrekturen vorgenommen. Die Zahlen sind oft zwei bis 204 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜS. die meiBten kleineren Abänderungen der ursprünglichen Nieder- schrift sind sprachwissenschaftlicher Natur oder rein redaktionelle Verbesserungen*. Sie sind an dieser Stelle um so weniger mit- zutheilen, als sie bereits ftir die Säkular -Ausgabe von Curtze verwerthet und in den begleitenden Anmerkungen vollständig mitgetheilt sind. Neben diesen unwesentlicheren Textes-Umgestaltungen, bez. Verbesserungen einzelner Zahlen zeigt das Original -Manuskript der »Revolutionesa freilich noch einige wichtigere Einschaltungen, welche Coppernicus ursprünglich ftir die Oeflfentlichkeit bestimmt, später aber bei dem Drucke seines Werkes weggelassen hatte. Bis zur Wiederauffindung des Original-Manusk,ripts gänzlich un- bekannt geblieben, haben einige von ihnen erhebliche Wichtig- keit. Sie sind jedoch bereits in frühem Abschnitten des vor- liegenden Buches mitgetheilt worden; demnach ist hier nur auf jenen Abdruck zu verweisen. Es gehören dazu vomämlich die schöne Vorrede zum 1. Buche, die Uebersetzung des s. g. Lysis- Briefes und die kleine, aber hochbedeutsame Stelle, in welcher Coppernicus die Möglichkeit einer elliptischen Bahn für die Be- wegungen am Himmel vorahnend ausgesprochen hat"^*. dreimal geändert, mitunter auch die zuerst errechneten Werthe wieder ein- gesetzt. Ebenso hat Coppernicus von den Zusatz-Bemerkungen, welche er am Rande des Manuskriptes nachgetragen hatte, einige später wieder weg- gelassen. (Eine dieser weggestrichenen Stellen lib. III, cap. 15 [ed. saec. p. 204] ist von den Herausgebern der editio princeps wieder aufgenommen worden. Vgl. Bd. 1, Thl. 2, S. 509.) * Die meisten Textes-Umgestaltungen finden sich am Ende des ersten Buches in dem Abrisse der sphärischen Trigonometrie und. in den beiden letzten Bttcbem. (Vgl. edit. saecul. p. 67, 369 sqq.. 375, 409, 410, 420.) ** In dem Original-Manuskripte findet sich nicht die Widmungs- Vor- rede an Papst Paul III , wie bereits Band I, Thl. 2, S. 494 hervorgehoben ist. Die Aufnahme dieses Schriftstücks hat es vielleicht verschuldet, dasB die Herausgeber der editio princeps dafür die Einleitung zum ersten Buche weggelassen haben ; dieselbe ist erst nach der Wiederauffindung des Original-Manuskripts bekannt geworden. Das schöne Schriftstück ist oben KLEINEBB HANDSCHRIFTLICHE RELIQUIEN. 205 S. 9—12 abgedruckt, eine deutsche Uebersetzung Band I, Tbl. 2, S. 510— 513 gegeben. — Die yon Coppernicus gefertigte lateiniscbe Uebersetzung des s. g. Lysis- Briefes ist oben S. 132—137 abgedruckt. (Vgl. auch Band I, Thl. 1, S. 408 ff.) Die denkwürdige Stelle, in welcher Coppernicus, während er sonst mit den alten Astronomen an den Kreis-Bahnen der Himmelskörper streng fest- hielt, die Annahme einer elliptischen Bahn aufstellt, findet sich gegen Ende des 4. Kapitels des dritten Buches. Sie ist nach dem Abdrucke in der SSkular-Ausgabe (p. 166} bereits im 2. Theile des ersten Bandes S. 508 Anm. mitgetheilt worden. Allein bei der relativen Bedeutung des in dem kurzen Satze ausgesprochenen, seinem Zeitalter weit vorauseilenden Gedankens dürfte es wohl angezeigt sein, den Wortlaut hier nochmals vollständig ab- zudrucken, zumal der Fund erst seit einem Decennium veröffentlicht und demnach noch wenig bekannt ist. Die ganze, von Coppernicus nachmals durchstrichene Stelle des Manu- skripts lautet: »Vocant autem aliqui motum hune in latitudinefn circuli, hoc est dimetiefitem^ cuius tarnen periodum et dimensionem a circumcurrente eius deducunt, tU paulo inferius ostendemuB, JEstque hie obiter animadvertendum, quod, si circuli fuerint inaequales manentibus ceteris conditionibus, non rectam lineatn, sed conicam sive cylindricam sectionem descri- benty quam e 1 1 y p s im'vocant mathematici; sed de his altM.^ Coppernicus hat diese Stelle später weggestrichen, weil er sich, wie die Schlussworte ausdrücklich hervorheben, eine eingehendere Ausführung für eine spätere Gelegenheit vorbehielt. Bei dieser klar hervorgetretenen Durch- brechung der sonst als Axiom festgehaltenen Grund-Anschauung, dass die gleichmässige Bewegung im Kreise die für die Himmelskörper einzig ent- sprechende sei, konnte Coppernicus sich an der aphoristischen Andeutung, wie sie an. jener Stelle allein gestattet war, unmöglich genügen lassen. 206 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS. n. Die Bücher -Einzeiclmangeü mathematisch - astronomisohen Inhalts. Ausser der werthyoUsten Reliquie von Coppemicus, dem Original -Manuskripte seines Hauptwerkes, hat die eifrige For- schung der beiden letzten Decennien noch eine beträchtliche An- zahl handschriftlicher Bemerkungen aufgespürt, welche Goppemicus in die von ihm gebrauchten Bücher eingetragen hat. Diese Ein- zeichnungen haben fUr uns schon dadurch Werth, dass sie die Vorstudien des grossen Mannes enthaltend, einen interessanten Einblick in seine Arbeits-Methode gewähren. Derselbe steigert sich noch dadurch, dass wir in ihnen manche Hinweisung auf ältere Quellen finden, welche Goppemicus gekannt und benutzt hat, von denen wir in seinem Hauptwerke nichts erfahren. Von grossem Interesse sind endlich eine Reihe von astronomischen Tafeln , • welche nicht durchweg mit den in den »Revolutiones« veröffentlichten übereinstimmen, zum Theil sehr bedeutende Ver- schiedenheiten aufweisen. Gurtze, von welchem diese Einzeichnungen in den Goppemi- canischen Büchern zu Upsala aufgefunden und durch die »Reli- quiae Gopemicanae« (Leipzig 1875) veröffentlicht sind, hat zugleich eine genaue Vergleichung angestellt und den Abdruck mit erläu- ternden fach wissenschaftlichen Bemerkungen versehen. Mehrere von den Einzeichnungen, welche sich von Goppemicus in den zu Upsala aufbewahrten Büchern vorgefunden haben, sind MATHEMATISCH-ASTRONOMISCHE BÜCHER-EIN ZEICHNUNGEN. 207 bereits bei Besprechung der Coppemicanischen Bibliothek im 1. Bande des vorliegenden Werkes (Tbl. 2, S. 406 flf.) erwähnt worden. Dieselben werden sonach an dieser Stelle nnr eine kurze Zusammenstellung erheischen, indem auf die ausführlicheren Mittheilungen a. a. 0. verwiesen wird. Die Bemerkungen, welche Coppemicus in der editio princeps des griechischen Euklid gemacht hat, sind im Ganzen nicht erheblich (vgl. Bd. I, Tbl. 2, S. 407). Auch die Einzeichnungen, welche das »Instrumentum primi mobilisa und die »Astronomiaa des Gabir el Afflah aufweisen (vgl. a. a. 0. S. 408 und 409) sind an sich nicht bedeutend; sie geben aber, gleichwie jene, sichere Belege für den Eifer, mit welchem Coppemicus seine Studien bis in das höchste Alter fortgeführt hat; die Bücher, in welche er jene Notizen eingetragen hat, sind ihm nämlich erst nach dem Jahre 1539 zugekommen. Dasselbe beweisen auch die Citate aus Plinius' bist, natur. und Vitruv's Architectura, welche in die Optik Yitellio's eingetragen sind, und die Einzeichnungen, welche sich in dem astrologischen Werke des Albohazen vorfinden; die letztem beschränken sich auf die Hinzufügung von Parallel- Steilen aus dem Quadripartitum des Ptolemaeus (vgl. Bd. I, Tbl. 2, S. 414. 415). Die weitaus wichtigste der Notizen, welche Coppemicus in seine Bücher eingezeichnet hat, bietet eine ganz kurze Bemer- kung, welche in der editio princeps der lateinischen Ueber- setzung des Euklid aufgefunden ist"^. * Coppernicus beBass die zu Venedig im J. 1482 bei Ratdolt gedruckte Uebersetzung des Euklid» welche Giovanni Campano aus dem Arabischen gefertigt und mit Schollen versehen hatte. In einer Zusatz- Bemerkung, gegen Ende des 4. Buches, hatte nun Campanus die Trisektion des Winkels behandelt. Coppernicus giebt hierzu eine Verbesserung: i»Datum angu- 208 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜS. Während die vorstehend aufgeführten Btlcher-Einzeiehnungen von Goppemicus nur einen relativen Werth beanspruchen können, haben dagegen eine hohe Bedeutung die reichhaltigen Einzeich* nungen, welche der zu Upsala aufbewahrte Band aufweist, in dem die astronomischen Tafeln von König Alfons und Regio- montanus zusammengebunden sind"^. Hier sind neben einzel- nen Rand-Notizen eine Reihe von astronomischen Tabellen auf die einzelnen freien Seiten der Bücher, wie auf eigens dazu ein- geheftete Blätter am Schlüsse des Bandes niedergeschrieben. Diese Tafeln stimmen mit den in den »Revolutiones« veröffentlichten oftmals nicht genau Uberein, weisen zum Theil sogar bedeutende Verschiedenheiten auf. Curtze, von welchem diese Einzeichnungen aufgefunden und lum trifariutn aeeare . . . . trf modo aptius explanatum fuiaset hoc modoi Ducatur reeta linea etc.; er schliesst seine karze Korrektur mit den Worten: ^de quo vide Nicomedem de conchoidibus,«. Als Curtze diese bemerkenswerthe Notiz veröffentlichte, knüpfte er daran eine eingehende Ausführung zur Geschichte der Trisektion des Winkels. (Reliqu. Copem. S. 5—27.) Das Wichtigste aus diesem Exkurse ist bereits im ersten Bande Thi. 2, S. 414 mitgetheilt. Curtze weist nach, dass die Berichte, welche wir bei Pappos, Proklos und Eutokios über die — uns nicht mehr erhaltene — Schrift des Nikomedes finden, nicht mit dem Über- einstimmen , was Coppernicus als derselben entnommen anführt, dass Niko- medes nämlich die Trisektion des Winkels durch die Konchoide mit cirku- larer Basis gelehrt habe. Allerdings wurden, wie wir aus anderweiten Zeugnissen wissen, zur Zeit des Nikomedes bereits Aufgaben gestellt, deren Lösung auf die Kon- choide mit cirkularer Basis zurückzuführen ist. Bei den Arabern mag nun jenes Problem weiter ausgebildet und die Dreitheilung des Winkels durch jene Konchoide wirklich gelehrt worden sein. Nun kann aber — wie Curtze annimmt — Coppernicus in Italien sehr wohl ein Manuskript benutzt haben, welches für eine Uebersetzung des Nikomedes »de conchoidibus« ausgegeben wurde und von arabischen Kommentatoren durch die Konchoide auf cirku- larer Basis bereichert war. * Abgesehen von den reichhaltigen Einzeichnungen, welche die astro- nomischen Tafeln von KOnig Alfons und Regiomoutanus aufweisen, bekundet auch schon das Aeussere, dass Coppernicus dieses Volumen in stetem Ge- brauche gehabt hat; einzelne Blätter sind durch die starke Benutzung sehr begriffen. ASTRONOMISCHE BÜGHER-EIKZEICHNUNOEN. 209 und durch die «Reliquiae Copernicanaea (Leipzig 1875) veröffent- licht sind, hat zugleich eine genauere Vergleichung der ursprüng- lichen; Upsalenser Tabellen mit den späteren, in die editio prin- ceps aufgenommenen angestellt und den Abdruck mit erläuternden Bemerkungen begleitet. Mit Genehmigung des Verfassers wird sich der nachfolgende Abschnitt an den Kommentar des kundigen Fachmanns genau anlehnen, die Tafeln selbst, wie einen Theil der Erläuterungen vollständig übernehmend. Vor dem Wieder-Abdrucke der astronomischen Tafeln werden nachstehend zuerst noch die vereinzelten astronomischen Ein- zeichnungen zusammengestellt, welche sich in dem erwähnten Volumen finden"^. Auf dem Titelblatte der Alfonsinischen Tafeln ist neben dem Namenszuge des Besitzers Nic^ Coppnic^ noch die Bemerkung aufgezeichnet: epicyclzM Lunae a ad b propof^tio vt 4. 47. ad vnum — y . Auf Blatt ^2^7 ^^ Ende der einleitenden Briefe, steht die Notiz: »AlfoMtM astronamus CasteUe rex et Hispanie fuxt, quem Halt interpretatur guasi Mus fons. Dictue est autem ab alto fönte, id est sapientia, quia composuit hos tabulas non quidem per se, sed per conducttmi 60 astronomarum, quibus hanc summam pecunie dedit Decies 100000 florenorum pro creatione radicum practicatarum in meridtanum Toleit.a Eine ähnliche Notiz enthält auch die letzte Seite des Buches : * Die ersten fünf der im Texte abgedruckten kleinen Einzeichnungen sind bereits Band I, Tbl. 1, S. 278 nnd Band I, Tbl. 2, S. 417 mitgetfaeilt; sie werden jedoch der Vollständigkeit wegen hier nochmals abgedruckt, u. 14 210 I. SCHRIFTEN VON COPPEBNICUS. »Alfonstts rex fuit^ de quo dicit EffidiuSj quod ille fvit liberor- Hssitnus reffum, dedit enim pro duobtM sexterciis pro de (?) tabu- lamm astronomicarum cotrectione -dedH emm 100000. n Auf der Kückseite des Deckels der Alfonsinischen Tafeln findet sieh noch die Bemerkung: nAnnis Christi completia 1200 parilibus Locus anomalie Lune Alfotisi 1. 42. 8. Locus eiusdem secundum Ptolernaeum 102. 40. alexandrie.a* Auf Blatt e^* hat Coppemicus der Tafel mit der Ueberschrift »Tabula Medii Motus Draconis« die Bemerkung hinzugefügt: irrevolutio eius annis equalibus 18, die- bus 228, primis 19. 10.^ In den Tafeln des Regiomontanus ist auf Blatt [diY^ y^Ta- bule directionumm überschrieben, am Fuss-Ende hinzugefügt: y^per numerum multiplicandum intelligitur angtdus secti- onis circuhrum latitudinis et equatoris.m Femer enthält Blatt 1/4)* derselben Tafel mit der Ueberschrift: 1* Tabula generalis Celi mediationuma den Vermerk: y^Hic numerus multiplicandus est per residuum anguii de quadrante, qui fit ex cohiddentia circulorum latitu- dinis et aequatoris eius latitudine ferenda receptis.n Unter dem Schluss der ^Tabula directionum profectio- ^ numquegedruckten Einzeichnung ist in meinen »Mittheilungen aus Schwed. Archiven u. Bibl.« (1853) veröffent- licht worden. ASTRONOMISCHE BÜCHEB-EINZEI0HNTJN6EN. 211 Tf>Satumi apogemn 240. 21. Armo 1527 TT17.« ^lovis apogeum 159. 0. Anno 1529 !:l^27.a r^Martis 119.40. Anno 1523 Q27.« TiVeneris 48. 30. Anno 1532 n^ß« Auf der Bttckseite desselben Blattes : ^Eccentrotes Mortis 6583.« nEpicycltis primus 1492.« y>Epicyclu8 secundtis 494.« niovis eccenirotes 1917. EpicycltM a . 777 . b . 259.« »Satumi eccenirotes 1083. Epicyclus a . 852 . b . 284.c y>Mercurii eccenirotes 2258 («ti? /) : Epicyclus . a . cum . J . 6 . . ./ 100 i^diversitas diameiri 1151.19« nproportio orbium caelesitum ad ^eccentroietem 25 partium a i>Martis semidyametrus orbis 38 fere . Epicyclus ,a,h .M Z\\. "»Epicyclus .b. M.bl.nL filovis semidyametrus 30 ilf 25 . epicyclus . a . 10^^ . b . 3|4«^ y>Saiumi semidiameirus 230f . epicyclus . a . 1 9^ . 5 . 6f}.« » F>n«m semidiameirus 18 . epicyclus , a.\.b. \.9. T^Mercurii orbis . 9 . 24.« nEpicychis .a.l.41-}^.i.0. 33f . colligunt .1.7-^. (diversitas diameiri 0 . 29) .« tiSemidiameirus orbis Lunae ad epicyclium . a . -^r-r- . epicyclus . a . orf.i.y.« Auf Blatt 16^* der eingesetzten Blätter findet sich die Notiz : r>Mars superai numerationem plus quam gradus ij.v. i^Saturnus superatur a numeratione gradus 1^.« Auf demselben Blatte sind endlich noch zwei astronomische Ein- Zeichnungen zu lesen, von denen die Deutung der letzteren, die mit den llbrigen Notizen jenes Blattes offenbar in Zusammenhaifg steht, nur unsicher ist, der Vollständigkeit wegen jedoch nicht ttbergangen werden darf. Sie lautet: 14» 212 I. 8CHBIFTEN VON COPPEBNICUS. »1500 Anno completofL « « U tt »4 3 2 1« »2 32 11 54(( »& G, M. 2«« »19 41 30 lux g(ii [sie] » 10 56 53 ö'9* »1 16 20 8 recessus in M »19 45 45« »11 1 13 17Ö«* » 2 31 1 Uira* Die darunter befindliche Einzeichnang lautet: 1500 die nona Januarii hora noctis fere secundafuit (^ ^ "t^ in \h AI \^ hoc modo *D hononie, Quarta Martii hora fere prima noctis fuit (^^ J) ^ *^ ^8.28 ^ fuitque tunc ^ in altitudine visa 33 et altius visa x que est in ore T 21 gradus *D bononie. Nachdem Gurtze die vorstehenden astronomischen Bttcher- Einzeiehnnngen von Coppemicus mitgetheilt hat, lässt er (Reliq. Cop. S. 31 ff.) eine Vergleichung mit den Werth-Angaben folgen, * Im Texte ist bereits hervorgehoben, dass die Deutung der dort mit- getheilten Einzeichnung sehr unsicher ist. Gurtze hat (Reliq. Gopem. S. 30) in der 5. (durchstrichenen) Zeile das letzte Zeichen als >icommutationis« zu deuten versucht, die gleichlautenden Abkürzungen in der 6. und 9. Zeile als »dictus planeta« interpretirt , das »M« am Schlüsse der 7. Zeile zu »Mense« ergänzt und die letzten Buchstaben der ganzen Notiz (in Zeile 10 »Dra« als »Differentia« (?) gedeutet. Gurtze hat seine Ergänzungs-Versuche jedoch ausdrücklich als zweifel- haft bezeichnet. Vielleicht finden Andidre eine glücklichere Deutung; die ganze Einzeichnung ist von mir in den erwähnten »Mitth. a. Schwed. Arch. a. Bibl.« auf dem lithographirten Blatte als Facsimile veröffentlicht worden. — Vielleicht gelingt es auch die Beziehungen aufzufinden, welche zwischen dieser und der darauffolgenden mit »1500r überschriebenen Einzeichnung stattfinden. ASTRONOMISCHE BÜCHBR-BINZEICHNUNGEN . 213 welche das Werk »de revolntiombas« über die Apogäen der Pla- neten und das Verhältniss der Mond-Epicykeln enthält. — Angaben über die Apogäen der Planeten finden wir in den »Kevolutiones« an drei verschiedenen Stellen. Zunächst bietet dieselben das Original-Mannskript in dem Sternen- Verzeichnisse. In den frühem Ausgaben fehlen die dort aufgeftthrten Werthe der Apogäen; sie sind erst in die Thomer Säkular-Ausgabe nach dem Manuskripte aufgenommen. Sie lauten daselbst: nSaturni apogaeum 226« 30'« [ed. Thor, p. 138, L 16). »/oüM apogaeum 154« 20'a [ed. Thor. p. 136, L 8). i^Martis apogaeum 1090 50'« [ed. Thor. p. 134, l. 20] . ^Veneria apogaeum 4&^ 20'« [ed. Thor. p. 131, /. 27). r>Mercurü apogaeum 183ö20'a [ed, Thor. p. 136, /. 21). Ausser den vorstehenden Angaben des Stemen-Yerzeichnisses finden wir in dem Werke »de revolutionibus« noch Werthe fUr die Planeten-Apogäen an je zwei Stellen des Y. Buches. Die dort angegebenen Werthe werden nachstehend zur Yergleichung zu- sammengestellt : Apogäum des Saturn: 2260.23' [ed. rÄor.,/>.331. /.29— 30), 2 AO^, 20' [ibid., p. 337, /.29— 30). Apogäum des Jupiter: 1540.22' [ibid.,p. 345, /. 4), 159«. 0' [ibid., p. 349, /. 32). Apogäum des Mars: 1080.50' [ibid., p. 356, /. 27), 1190.40' [ibid., p. 361, /. 2).* Apogäum der Yenus: 480.20' [ibid., p. 366, 1. 18—19), AngabefehltimjetzigenTexte.** Apogäum des Merkur: 1830.20' [ibid.,p. 380, /. 7), 2110.30' [ibid., p. 393, /. 7). * Aus dem Original-Manuskripte enthält die Säkular-Ausgabe zu der oben angezogenen Stelle unter dem Texte noch die Bemerkung : »CIX cum triente M. s.p. m. (d. h. Manuscripium primae manus), quibus verbis deletis 8upra versum leguntur et ipsa deleia CIX, scrup. XLIX, et in margine ea, quae recepimue.^ ** Auf S. 375 der Säkular-Ausgabe steht in einer früheren Fassung des 214 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICU8. Die links stehenden Angaben sind die Werthe, welche Copper- nicns aus den Daten der Alten errechnet hat, die rechts stehenr den dagegen diejenigen Werthe, welche aus seinen Beobachtungen folgten. Die ersteren stimmen offenbar fast vollständig mit den Angaben im Sternen- Verzeichnisse , die ftlr den Mars besonders mit der zweiten durchgestrichenen Angabe des Original -Mann- skripts (s. S. 213 Anm.j Die zweite Reihe dagegen ist mit der aus der Upsalenser Handschrift entnommenen völlig identisch : sie ist auch ans den Beobachtungen der in letzterer Quelle erwähnten Jahre geflossen, wie man an den betreffenden Stellen der »Kevo- lutiones« sehen kann. Kur das Apogäum der Venus, das nacU der in der Anmerkung zu S. 213 erwähnten ausgestrichenen Stelle zu des Coppemicus Zeiten in 48^20' geblieben sei, wird nach späterer Beobachtung in 48^30' festgestellt. Diese Beobachtung vom Jahre 1532 fällt also wahrscheinlich ausserhalb der Ab- fassungs-Zeit seines grossen Werkes * ; sie ist die späteste Beob- achtung, die bis jetzt von Coppemicus bekannt geworden ist. Weshalb in dem Upsalenser Buche keine Beobachtung für Merkur steht, ist leicht einzusehen. Coppemicus hat ja, wie er selbst bezeugt**, den Merkur niemals selbst zu Gesicht bekommen, und der oben aus den »Revolutionesa entnommene Werth des Merkur- Cap. XXIII von Bach V Folgendes: »Manserunt interim loca absidum eccentri in partibus XLVIII et tertia et CCXXVIII, scrupulta XX non mutatati, welche die im jetzigen Texte fehlende Angabe enthalten. * Dass Coppemicus sein Werk »de revolutionibus« — mit Ausnahme des Abrisses der Trigonometrie — schon lange vor der Veröffentlichung desselben abgeschlossen hatte, ist im ersten Bande mehrfach hervorgehoben. Unter den vielen Nachträgen und Verbesserungen, welche Coppemicus dem Manuskripte eingeschaltet hat, ist die Nachtragung des durch die Beobach- tung des Jahres 1532 ermittelten Werthes des Apogäum der Venus ver- absäumt worden. ** De rev. orb. cael. V, 30 (ed. saec. p. 387). Hiezu nehme man noch die Aeusserung desBheticus im Vorworte zu den »Ephemerides novae« (1551): »Mercttrium quidem, quasi secundum proverbütm Graecoi'um, relinquehat in medio eommunem^ quod de illo neque suo stttdio observtUum esse dieerett neque ab aliia ae accepisae, quo magnopere adiuvari aut quod omnino probare posset.« ASTRONOMISCHE bOCHER-EINZEICHNUKOEN. 215 Apogäums ist aus den Beobachtungen Schöneres nnd Bernhard Walther's berechnet worden*. Die Vergleichung der Daten, wie sie für den Mond in den Upsalenser Einzeichnnngen und in dem Werke »de revolutionibus« aufgeführt sind, ergiebt gleichfalls Differenzen. Nach der Berechnung in dem Upsalenser Manuskripte ist das Verhältniss : Semidiametrus orbis: Epicyclium a = 10 : l-j^g^ = 9. 47 368; nach den »Revolutionesa** ist aber bei erstem und letztem Viertel dieses Verhältniss = 1 0000 : 1 334 = 7, 49625 ; femer für Voll- und Neumond = 10000: 860= 11,62790; daraus das Mittel ergiebt == 9,06207; also Abweichung des Werthes aus der Handschrift zu Upsala • =+0,41161. Für das Verhältniss des Epicycltts a : Epicyclus b haben wir fol- gende vier Angaben: 1. 44 3. 19 4. 1079 9 = 4,88889 1 = 4,78333 ) nach dem Upsalenser Manuskript; 4 = 4,75000 237 = 4,62869 nach den »Revolutiones«***. Auch hier ist die Angabe des grossen Werkes diejenige, welche den kleinsten Werth liefert. Die unter 1 und 2 verzeichneten Werthe hat Coppernicus selbst für gleichgeltend angesehen, wie aus den obigen Notizen erhellt. Die Angaben über die Mond- Anomalie von verschiedenen Ausgangspunkten und, wie man bei Nachrechnung findet, nicht nach den Tafeln der »Bevolutiones« berechnet, stimmen fast miteinander überein. Ihr Unterschied beträgt nur 32'. Nimmt man dagegen seinen Ausgang von dem * Vgl. Band I, Tbl. 1, S. 219. ** De rev. orb. cael. IV, 8 (ed. saec. p. 258j. www De rev. orb. cael. IV, 10 (ed. saec. p. 260 1. 21). 216 I. SCHBIFTEN VON C0PPERNICU8. »Locus anomaliae lnnae ad principinm annornm Christi 207<^7'tt*, und addirt die ans der Tafel anf S. 242 der Säknlar-Ansgabe Air 1200 Jahre sich ergebenden 263^2', so erhält man für den Alfon- sinischen »Locns anomaliae« nach Weglassnng der Überflüssigen 3600 den Werth 10909' berechnet für den Meridian von Erakau. Coppemicns giebt den Zeit- Unterschied zwischen Erakau und Alexandrien gleich einer Stunde an**; diesem entspricht ein Unterschied von 38' 32" (Tafel auf S. 243}. Abgezogen ergiebt sich der »Locus anomaliae Alfonsi« zu II8030', was einer Diffe- renz von 15050' gegen das Upsalenser Manuskript gleichkommt. Von den astronomischen Tafeln, welche die Upsalenser Bücher von Coppemicus enthalten, hat Curtze (a. a. 0. S. 34] vorange- stellt die »Tabula fecund a« des Regiomontanu», bei welcher Coppemicus der ersten Spalte die Ueberschrift »Kafretoca, gegeben und ausserdem die Zahlen in der zweiten, »Tiroteivoooa a ttber- schriebenen Spalte hinzugefügt hat: * De rev. erb. cael. IV, 7 (ed. saed. p. 256 1. 11. 12). •♦ De rev. orb. cael. III, 18 (ed. aaec. p. 213). ASTROKOHIBCHE BUCHBB-EINZEICHNUNGEN. 217 TABVLA FECVNDA. NVMERVS. 1 NVMKRVS. NVMERVS. H. KaÖEToc. 'Tiroreivooöa. ' 1 KaOeTOc- 1 'T7roTCivoü«a. . 1 H. Ka9eToc. TiroreivoüO«. 0 00000 10000 31 60086 11666 61 180402 20627 1 1745 10002 32 62486 11792 62 188075 21300 2 3492 10006 33 C4940 11924 63 196263 22027 3 5240 10014 34 67452 12063 64 205034 22812 4 6992 10024 35 70022 12208 65 214450 23662 5 8748 10038 36 72654 12361 66 224607 24586 6 10511 10055 37 73356 12520 67 235583 25593 7 12278 10075 38 78129 12690 68 247513 26695 8 14053 10098 39 80978 12863 69 260511 27905 9 15838 10125 40 83909 13054 70 274753 29232 10 17633 10154 41 86929 13250 71 290422 30716 11 19439 10187 42 90040 13456 72 307767 32361 12 21256 10223 43 93254 13673 73 327088 34199 13 23087 10263 44 96571 13901 74 348748 36279 14 24932 10306 45 100000 14142 75 373211 38637 15 26794 10353 46 103551 14396 76 401089 41336 16 28674 10403 47 107236 14663 77 433148 44454 17 30573 10457 48 111062 14945 78 470453 48097 18 32492 10515 49 115037 15243 79 514438 52408 19 34433 10577 50 119177 15557 80 567118 57588 20 36396 10642 51 123491 15890 81 631377 63925 21 38387 10711 52 127994 16243 82 711569 71853 22 40402 10785 53 132704 16616 S3 814456 82055 23 42448 10864 54 137639 17013 84 951387 95668 24 44522 10947 55 142813 17434 85 1143131 114738 25 46631 11034 56 148253 17882 86 1430203 143355 26 48772 11126 57 153987 18361 87 1908217 191073 27 59952 11222 58 160035 18871 88 2863563 286332 28 53170 11326 59 166429 19416 89 5729796 573574 29 55432 11434 60 173207 20000 90 Infinitum. fjLUpionXdiaioc. 30 57734 11547 218 I. SCHBIPTEN VON C0PPEBNICU8. Bekanntlich enthält die »Tabula fecunda« die Tangenten für den Sinns totus = 100000 ; die von Coppemicns hinzugefügte Spalte mit der Ueberschrift ' TTuoTsivouoa enthält nur für den Sinus totus = 10000 die Sekanten für die einzelnen Grade. Nimmt man die gewöhnliche Darstellung der Kreis-Funktionen als Linien am Kreise zu Hülfe, so ersieht man unmittelbar die Richtig- keit der Bezeichnung von KaÖeto; = Tangente, 'TitoTeivooaa = Sekante. Höchst wahrscheinlich ist — wenigstens im Abendlande — Goppemicus der Erste, welcher die Sekanten wirklich berechnet hat. Eine Benutzung derselben in seinem grossen Werke ist freilich nicht nachweisbar. Bis jetzt galt, wenn man von Mauro- lykus aus Messina, dessen Schriften erst nach des Goppemicus Tode 1557 erschienen, absieht, Bheticus als der erste Berechner der Sekanten. In dem grossen i>Opus Palatinum« sind dieselben genau in derselben Weise berechnet, wie dies Goppemicus in der Upsalenser Handschrift gethan hat. Nun dürfte die Upsalenser Handschrift mit 1532 beendigt gewesen sein; sonach wird wohl eher RheticuB die Idee zur Berechnung der Sekanten von Goppemicus erhalten haben, als umgekehrt Goppemicus von Rheticus, der erst 1539 nach Frauenburg kam. Dem Goppemicus verdankt also die gelehrte Welt die Einführung der Sekanten in die Wissenschaft; denn die Arbeiten des Maurolykus sind nur zum kleinsten Theile gedruckt und kaum viel über ihren Druckort hinaus verbreitet worden.* Auf Blatt R« verso — dem letzten leeren Blatte der Alfon- * Die Tangenten hatte bekanntlich Bchon AlbategniuB eingeführt, die Cotangenten Abul Wefa unter dem Namen »Umbra recta« und »Umbra versa«. Den Cosinus findet man wohl zuerst berechnet in der von Rheticus herausgegebenen Trigonometrie des Goppemicus, worin der Kopf der Tafel von 00 bis 900 geht, dagegen unten 90^ bis 0^, so dass also, wenn man von unten in die Tafel eingeht, der Cosinus gefunden wird, während der obere Eingang den Sinus liefert. ASTRONOBnSCHE BÜCHER-EIKZBICHKUNGEN. 219 sinischen Tafeln — befindet sich eine Tafel, welche die lieber- fichrift trägt: »Tabnla diTersitatis' aspectunm solis et Innaeadminutaa. Dieselbe scheint — sachverständigem Urtheile zufolge — wohl mehr astrologischen Spielereien* ihren Ursprang * Dass Copp. der Astrologie nicht fern bleiben konnte, weiss Jeder, der mit der Gelehrten-Geschichte jener Zeit vertraut ist. Die Astrologie war ja ein Theil des astronomischen Studiums; jeder berufsmässige Astro- nom musste zugleich Astrolog sein. An mehreren Universitäten, wie z. B. in Krakau, war eine besondere Professur der Astrologie errichtet; ihr waren zugewiesen die Vorträge über Ptolemaeus in Quadrupartito , Alcabitium, Centiloquium, verborum Ptolemaei, Albumazar »et alios libros spectantes ad astrologiam«. Der Astrolog war ausserdem verpflichtet, jährlich ein astrolo- gisches »Judicium« (auch prognosticon genannt) zu verfassen. (Vgl. Band I, Thl. 1, S. 142.) Manche akademische Vorlesungen, wurden bald zu den astronomischen, bald zu den astrologischen gezählt; die Grenze war zwischen beiden kaum zu bestimmen. An denjenigen Universitäten, welche keinen besonderen Lehrstuhl der Astrologie besassen, mussten die bestallten Professoren der Astronomie das Amt der Astrologen versehen. So war der Professor der Astronomie in Bologna zugleich »Doctor in Astrologia« und als solcher berufsmässig ver- pflichtet, alljährlich ein »Tacuinum« abzufassen, ein Kalendarium, in welchem die Mond-Phasen und die Stellung der Planeten verzeichnet waren, zugleich mit Angabe der daraus resultirenden guten und bösen Tage. Vgl. Band I, Thl. 1, S. 237. Nach dem Vorstehenden darf es nicht Wunder nehmen, dass auch Gopper- nicus die wissenschaftlichen Grundlagen der Astrologie genau kannte und sich mit ihr theoretisch befasst hat. Er hat in sein Exemplar des Albohazen Parallel-Steilen aus dem Quadripartitum des Ptolemaeus eingetragen (vgl. Band I, Thl. 2, S. 414; ; in ein anderes Buch hat er die Daten eines Horoskops eingezeichnet (vgl. Band I, Thl. 2, S. 408j. Ob Coppemicus sich mit der Nativitätstellerei gewohnheitsmässig be- fasst habe — wie es der grosse Kepler ex officio und des Broderwerbes wegen thun musste — zur Entscheidung dieser Frage besitzen wir auch* nicht den geringsten Anhalt. Dass er aber im Stande war, eine Nativität zu stellen und auszulegen, dafür ist uns ein interessanter Beleg erhalten, welcher Band I, Thl. 2, S. 401 mitgetheilt ist. Als Joach. Camerarius (im J. 1535) dem Herzoge Albrecht eine Nativität gestellt hatte, wies er letzteren ausdrtlcklich auf Coppemicus als den Gelehrten hin , welcher die erforderliche Auslegung zu geben im Stande sei. »Ew. Fürstl. Gnaden« — schreibt Camerarius — »haben wohl jemand, der solches lesen und auslegen kann. So ist auch ein alter Domherr zu Frauenburg, wo es sonst fehlen sollte«. 220 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS. ZU danken. Im ersten Bande (Thl. 2, S. 408 u. 414) ist bereits darauf hingewiesen, dass Coppemicns der Astrologie keines^ wegs so fremd geblieben sei, wie man es von dem Begründer des heliometrischen Systems erwarten durfte: Dass Rheticas, der Schiller von CoppemicuSi der Astrologie eifrig ergeben war, ist bereits Band I, Tbl. 2, S. 401 und S. 431 hervorgehoben. Er rühmt in einem Schreiben, das er zur Zeit seines Aufenthaltes in Frauen- bürg an den Herzog Albrecht gerichtet hat »die hochlobliche Kunst, welche zw vnsere zeitten Astrologia genant wurt.« Noch offener bringt er dem astrologischen Aberglauben der Zeit seinen Tribut dar in der »Narratio prima«, welche unter den Augen von Coppernicus geschrieben und sicherlich mit seiner ausdrücklichen Billigung der Gelehrten-Welt vorgelegt ist. (Vgl. Band I, Thl. 2, S. 430 ff.) ASTBOKOMISCHB BOCHEB-EINZEICHNUKOEK. 221 TABVLA DIVERSITATIS ASPECTVVM SOLIS ET LVNAE AD MINVTA. © s Q H < ö O • H ¥•* < d O ■ Q 1 < ö 9 H < • 1 np s < o • ► H < O • • o Q HM t O • H NM < ö o • m s O M H • ► i • \ s < • < • H> M. M.'M. H. M. M. M. Jcl« M.« M.» M« HM. M. 46 M. HM. M. 42 M.IH. M. M. M. 8 12 26|44 7 49 35 34 6 59 45^24 6 0 21 5 1 25 4 10 36132 7 0 28 40 7 0 36 32 6 0 45 23 5 0 44 22 5 0 42 26 4 0 34 33 6 0 30 37 6 0 36 : 29 5 0 43 22 4 0 41; 23 4 0 40 29 3 0 30 37 5 0 29 34 5 0 35 27 4 0 40 21 3 0 35 24 3 0 36 32 2 0 25 41 4 0 26 31 4 0 32 25 3 0 35 20 2 0 30 26 2 0 31 36 1 0 19 44 3 0 22 37 3 0 28 24 2 0 27J24 1 0 24 28 1 0 25 38 0 0 0 0 2 0 16 25 2 0 21 23 1 0!l9!21 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 8 23 1 0 14 23 0 0 0' 0 1 0 0 0 0 0 0 o' 0 0 0 0 0 1 RE- 0 22|CES- 5 24JSVS.|12 30 RE- 16 31 CES-!l8 40 svs.iio 1 46 1 0 8 23 1 0 227 0 0 0 0 0 0 0| 0 0 0 0 44 0 Ol 0 0 2 0 16 25 2 0 9 30 1 0 4 33 0 0 0 0 0 0 0 46 0 0 0 0 3 0 22 27 3 0 15 32 2 0 6 37 1 0 8 35 1 0 0 44 0 0 0 0 4 0 26 31 4 0 18135 3 0 11 40 2 0 l 38 2 0 0 46 1 0 1 47 5 0 29 34 5 0 20i38 4 0 15 43 3 0 6 42 3 0 6 48 2 0 5 48 6 0 30 37 6 0 21 41 5 0 18 45 4 0 12 45 4 0 11 48 3 0 10 49 7 0 28 40 7 0 20 43 6 0 18 47 5 0 15 48 5 0 15 48 4 0 17 48 8 12 26 44 7 49 18 45 6 59 17 48 6 0 17 49 5 1 16*48 1 4 10 18 47 "Z s < s • i < • »s» s P M H < O • ► H < D O • X o Q < • M H M H < 0 o • T s Q H < S • s « s o < < • n s S • t im < • H* M» M. M. H. M. M. M. H* M>|M. M. H» M> M. M. r 1 H. M. M. M. n* M* M. M. 3 47 27 41" 4 10 18 47 5 1 16 48 6 0 17 49 ~6 59" 17 '48 7 49^ 26 45 3 0 22 44 4 0 17 4S 5 0 15 48 5 0 15 48 6 0 18 47 7 0 28 43 2 0 16 46 3 0 10 49 4 0 11 48 4 0 12 45 5 0 18 45 6 0 30 41 1 0 8 48 2 0 5 48 3 0 6 48 3 0 6 42 4 0 15 43 5 0 29 38 0 0 0 0 1 0 1 47 2 0 0 46 2 0 1 38 3 0 11 40 4 0 26 35 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 9 44 1 0 8 35 2 0 6 37 3 0 22 32 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Oj 0 0 0 0,0 0 1 0 4 33 2 0 16 30 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0; 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 8 27 RE- 0 49|0ES- 10 46|SVS.'18 40 RK- 16 31 CES- 12 30 SVS. 0 24 0 0 0, 0 0 0 0' 0 0 Ol 0 0 0 0 0 o| 0 0 0 0 1 0 14 23 0 0 0, 0 0 0 0 0 0 0' 0 0 0 0 0 0 1 0 19 27 2 0 21 23 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 35 38 1 0 24 28 2 0 27 24 3 0 28 24 0 0 0 0 1 0 19 44 2 0 21 34 2 0 30 26 3 0 35 20 4 0 32 25 1 0 8 4S 2 0 25 41 3 0 36 32 3 0 35 25 4 0 40 21 5 0 34 27 2 0 16 46 3 0 30 37 4 0 40 29 4 0 41 23 5 0 43 22 6 0 36 29 3 0 22 44 4 0 34 33 5 0 42 26 5 0 44 22 6 0,45 23 7 0 36 32 3 47 27 41 4 10 36 32 5 1 42 25 6 0 46 21 6 59 {45 24 7 49 35 34 222 I. SCHRIFTEN VON COPPEBNICÜS. Demnächst kommt eine Reihe von Tafeln zum Abdrucke, welche als Vorarbeiten fbr die Tabellen der loRevolutiones« ge- dient haben. Dieselben sind zwar keineswegs stets in Ueber- einstimmnng. Allein bei einem grossen Theile liefert die Ver- gleichnng ein sehr positives Resultat , das auf die Entstehung des grossen Werkes ein recht helles Licht wirft, und zwar für einen Theil, bei welchem das Prager Manuskript ftlr die Ge- schichte des Textes gar keinen Anhalt liefert. Die erste der nachstehend folgenden Tafeln ist unvollendet ; sie ist nur für 1 bis 20 Jahre berechnet. Coppernicus hat zwar am Rande die Zahlen noch bis 30 fortgeführt, den leeren Rand jedoch wieder durch ein Bruchstück einer »Tabella Revolutionum« ausgefüllt. Die Rückseite des Blattes, auf welcher die beiden vorge- nannten Tafeln (die »Tabula mediae coniunctionis etc.« und die j^Tabella Revolutionuma) sich befinden, nimmt eine Tafel ein, welche der dem 28. Kapitel des IV. Buches der »Revolutiones« angehängten Tafel entsprechen dürfte (ed. saec. p. 299}. Die Ueberschrift fehlt bei ihr. Allein die Uebereinstimmung des Eintheilungs-Grundes und einige übereinstimmende Zahlen zeigen deutlich, dass man es in beiden Tabellen mit gleichartigen Sachen zu thun hat. Bei der untern Reihe ist die Uebereinstimmung sehr augenfällig. Sobald man nämlich das »S« der ersten Ko- lumne nicht als »Sex.« sondern »Signum« interpretirt, so gehen die Zahlen der »Revolutiones« einfach in die der Upsalenser Handschrift über. Auch die Zeit- Angaben stimmen trotz der scheinbaren grossen Verschiedenheit überein. Man braucht von den Angaben der Tafel in der Säkular-Ausgabe nur die Zahl der bis zum Ende des betreffenden Monats verflossenen Tage abzuziehen und die Scrupula des Tages in Stunden, Minuten und Sekunden zu ver- wandeln, so ergeben sich die Zahlen der untern Reihe der hand- schriftlichen Tafel. Dabei bemerke man, dass hierbei dem r ASTBONOMISCHE BÜCHBB-BINZEIGHNUN6EN. 223 Februar 29 Tage zn geben sind, um die Uebereinstimmung zu bewirken. Nimmt man dagegen den Februar zu 28 Tagen, so erhält man die Zahlen der oberen Reihe. Die Tafel auf S. 299 der Säkular-Ausgabe gilt also für Schaltjahr und Gemeinjahr, während die Upsalenser Handschrift fttr jede Jahresform besondere Tafeln aufgestellt hat."^ Die handschriftlichen Tafeln geben bei der Umrechnung die Scrupula secunda in der Form, wie sie Curtze in der Säkular- Ausgabe aus dem Prager Original-Manuskripte der »Revolutiones« hergestellt hat, nicht in der Form, wie sie die frühem Ausgaben bieten. Es wird hierdurch ein neuer Beweis dafttr gegeben, dass die Zahlen der Tafeln von Coppemicus vielfach anders geschrieben sind, als die Herausgeber der editio princeps fttr gut befunden haben, dieselben abzudrucken. * Der Grund liegt wahrscheinlich darin, dass CoppemicuB in seinem Werke »de reyolutionibns« nur von ägyptischen Jahren Gebrauch macht, deren jedes zu 365 Tagen gerechnet wurde ; er bedurfte sonach nicht der Unterscheidung zwischen Gemein- und Schaltjahr. 224 I. SCHRIFTEN VON COPPBRNICUS. TABVLA MEDIAE CONIVNCTIONIS ET OPPOSITIONIS SOLIS ET LVNAE ANNIS EXPANSIS. « ^ TEMPVS. HfiDIYS MOTU8 MEDIUM . ARaVMEN- AROVMENTUM LA- •< K R S0LI8 ET LVNAE. TVM LVNAE. TIT VDva G. 18 LVNAE. • D. H. M. 2« D. H. M. 2a. S. G. M. 2a. s. M. 2a. 1 10 15 11 23 11 19 16 50 10 9 48 6 0 8 2 45 2 21 6 22 47 11 8 33 41 8 19 36 14 0 16 5 30 3 2 8 50 7 11 26 56 55 7 25 13 22 1 24 48 29 4 14 0 1 31 11 16 13 45 6 5 1 29 2 2 51 15 5 24 15 12 54 11 5 30 36 6 14 49 36 2 10 54 0 6 5 0 40 14 11 23 53 50 3 20 25 43 3 19 36 59 7 16 8 51 38 11 13 10 41 2 0 14 50 3 27 39 44 8 28 0 3 1 11 2 27 31 0 10 2 57 (4) 5 42 29 9 9 2 30 21 11 20 50 45 11 15 40 5 (4) 14 25 28 10 19 17 41 45 11 10 7 36 9 25 28 12 (4) 22 28 13 11 0 20 9 5 11 28 30 50 9 1 5 19 (5) 1 11 12 12 12 11 20 29 11 17 47 41 7 10 53 26 (5) 9 13 58 13 23 2 31 52 11 7 4 31 5 20 41 33 (5; 17 16 43 14 4 4 59 12 11 25 27 46 4 26 18 41 (5) 25 58 42 15 14 20 10 36 11 14 44 36 3 6 6 48 (6j 4 4 27 16 26 11 21 59 11 4 1 26 1 15 54 55 (6) 12 5 12 17 7 13 49 26 11 22 24 41 0 21 32 2 (6j 20 48 11 18 18 5 6 43 11 11 41 31 11 1 20 9 (6) 28 50 57 19 28 20 12 6 11 0 48 21 9 11 8 16 (7) 6 53 42 20 10 22 39 27 11 19 21 36 8 16 45 24 (7) 15 36 41 TABELLA REVOLVCIONVM. Ni. S. G. M. 2« S. G. M. 2«. S. 6 G. M. 2a. S. G. M. 2a. 14 18 22 2 0 14 33 12 12 54 30 6 15 20 7 29 12 44 3 0 29 6 24 0 25 49 1 1 0 40 14 44 7 6 5 1 13 39 36 7 8 43 31 7 16 0 21 59 1 28 6 1 28 12 48 1 21 35 1 2 1 20 28 73 19 50 8 2 12 46 1 8 4 32 31 8 16 40 34 88 14 12 9 2 27 19 13 2 17 27 2 3 2 0 41 ASTRONOMISCHE BUCHEB-BINZBICHNUN6EN. 225 MENSIS. D. IL M. 2«- S. G. M. 2«. S. G. M. 2a. S. G. M 2a. lanuarius Februarius Marcias 1 29 1 11 15 54 11 15 57 9 47 51 0 29 6 24 0 29 6 24 2 27 19 13 0 25 49 0 25 49 2 17 27 1 1 2 1 1 3 0 40 14 0 40 14 2 0 41 Aprilis Maius lunius 1 3 3 21 3 48 8 19 45 19 35 41 3 26 25 37 4 25 32 1 5 24 38 35 3 13 16 4 9 5 5 4 54 2 3 3 4 5 6 2 40 55 3 21 9 4 1 23 lulius Augustus September 5 6 7 6 51 39 18 7 36 5 23 33 6 23 44 49 6 22 51 14 8 21 57 32 6 0 43 6 26 32 7 22 21 4 5 5 7 8 9 4 41 36 5 21 50 6 2 4 October November December 8 9 10 16 39 30 3 55 26 15 11 23 8 21 4 8 10 20 10 26 10 19 16 50 8 18 10 9 17 59 10 9 48 6 6 7 10 11 0 6 42 18 7 22 31 8 2 45 MENSIS. D. H. M. 2a. S. G. M. 2«. S. G. M. 2« s. G. M. 2a. lanuarius Februarius Marcius 1 11 15 57 0 22 31 54 2 9 47 51 0 29 6 24 1 28 12 48 2 27 19 13 0 25 49 1 1 28 12 48 2 17 27 2 1 2 3 0 40 14 1 20 28 2 0 41 Aprilis Mains lunius 2 4 4 21 3 48 8 19 45 19 35 42 3 26 25 37 4 25 32 1 5 24 38 25 3 13 16 4 9 5 5 4 54 2 3 3 4 5 6 2 40 55 3 21 9 4 1 23 lulius Augustus September 6 7 B 6 51 39 18 7 36 5 23 33 6 23 44 49 7 22 51 14 8 21 57 32 6 0 43 6 26 32 7 22 21 4 5 5 7 8 9 4 41 36 5 21 50 6 2 4 October November December 9 10 11 16 39 30 3 35 26 15 11 23 9 21 4 8 10 20 10 26 11 19 16 50 8 18 10 9 13 59 10 9 48 6 6 7 10 11 0 6 42 18 7 22 31 8 2 45 MENSIS. D. H. M. 2« S. G. M. 2«- S. G. M. 2a. S. G. M. 2a. Mot. anom. solar. Mot. anom. lat. Motus lat. Ittuae. II. 15 226 I. SCHRIFTEN VON CüPPERNICÜS. Die nächstfolgende Sonnen-Tafel ^welche auf S. 227 abge- druckt ist) führt die Aufschrift »Tabula Augis Solaris«. Sie ent- hält die Bewegung des aufsteigenden Knotens der Sonnenbahn vom Jahre 1450 bis zum Jahre 20S5 von fünf zu fünf Jahren. Jedem vierzigsten Jahre ist die entsprechende jährliche Bewegung hinzugefügt. Eine vergleichbare Tafel enthalten die »Revolutiones« nicht; die Principien der Berechnung dürften- im Cap. XXII des Buches III niedergelegt sein. Der letzten Sonnen-Tafel (abgedruckt S. 228 und 229) ist die Aufschrift gegeben: »Tabula Equacionum Solls«. Sie hat, wie alle folgenden Tafeln, doppelten Eingang und ist sechsspaltig. Die den Spalten übergeschriebenen Zahlen 0, 1, 2, 3, 4, 5 und die untergeschriebenen 6, 7, 8, 9, 10, 11 bedeuten die zwölf Bilder des Thierkreises, von denen jedes 30 Grad hat. Bei Ver- gleichungen mit den Tafeln der »Revolutiones« ist dies wohl fest- zuhalten. Die in den Kolumnen, welche mit A., M. und S. über- resp. unterschrieben sind, stehenden Zahlen sind die ersten Differenzen der Zahlen der eigentlichen Tafel. A. soll dabei be- deuten »Addenda«, M. und S. »Minuenda« und »Subtrahenda«, wie A. man besonders aus der Kolumne entnehmen kann, wo ^' über- einandersteht. Von 72^ an hat Coppernicus — und das dürfte nicht uninteressant sein — seiner Tafel noch zweite Differenzen hinzugefügt; er muss also bei Interpolationen die Koth wendigkeit derselben gefühlt haben. Die Stellung der beiden Differenz- Reihen in Bezug auf die Tafel-Werthe ist im Drucke dieselbe wie in der Handschrift. Während hier also die Differenz wirklich zwischen die Zahlen, zu denen sie gehört, gesetzt ist, hat Cop- pernicus in seiner Handschrift der »Revolutiones« dies bekannt- lich nicht gethan und dadurch seine Herausgeber zum Theil in Fehler verwickelt.* * Näheres geben die Prolegomena zur Säkular- Ausgabe des Werkes »de reyolutionibus« p. XXII. ASTRONOMISCHE BUCHEB-EIKZEICHNUNOEK. 227 TABVLA AyGIS SOLARIS. ■1 I' S ! Grad. Zod. > § ! 1 s Grad.Zod. OTVS ANNO 1 i Grad. Zod. ► 2 Grad. Zod. 1 1 ■ 1 f 1 1 1 o ^ • 1 1 1 0 » ,|G. M. 2a. _ G. M. 2a. 2S 1 1 G. M. 2«. 5 G. M. 2a 1450 1 0 43 26 34 16101 2 9 55 1770 I3 25 36 1930 30 19 1455 0 46 18 1615 2 12 27 1775 3 27 47 1935 32 10 1460 0 49 9 16201 2 14 58 1780 3 29 57 1940 34 0 1465t 0 1470 0 51 59 1625 1 2 17 28 1785 ,3 32 7 1945 35 50 54 48 1630 2 19 57 1790 3 34 16 1950 37 39 1475 0 57 37 1635 2 22 25 1795 3 36 24 1955 39 27 1480 1 0 25 33 1640 2 24 53 29 1800 3 38 31 25 1960 41 14 1485ii 1 1 1 3 13 1645, 2 27 20 1805 3 40 38 1965 43 1 1490li 1 6 0 1650' 2 29 47 1810 3 42 45 1970 44 47 1495, 1 8 47 1655' 2 32 13 1815 3 44 51 1975 A m 46 33 150011 1 11 33 1660; 2 34 39 1820 3 46 56 1980 48 18 1505 1 14 18 1665 i 2 37 4 1825 3 49 1 1985 50 3 1510! i 17 3 1670 2 39 29 1830 3 51 5 1990 51 47 1515 1 1520 1 19 47 1675 2 41 54 1835 3 53 9 1995 53 30 22 31 32 1680i 2 43 18 28 1840 3 55 12 24 2000 55 12 1525 1 25 14 1685 2 46 41 1845 3 57 14 2005 56 59 1530> 27 57 16901 2 49 3 1850 i3 59 16 1 2010 4 58 35 1535' 30 39 1695 2 51 25 1855 _ 1 17 2015' 5 0 16 1540 33 20 1700: 2 53 46 1860 3 17 2020 5 1 56 1545 36 1 1705 1 2 56 6 1865 4 5 17 2025 5 3 36 1 1550; 38 41 1710; 2 58 26 1870 7 16 2030 5 5 15 1555i 41 20 17151 3 0 25 1875 9 15 2035 5 7 13 1560| 1565 43 58 31 17201 3 3 3 27 1880 11 13 23 2040 5 8 31 46 36 1725 3 5 21 1885 1 13 11 2045 5 10 8 1570, 1 49 13 1730 3 7 38 1890 1 15 8 2050 5 12 45 1575; 1 51 50 1735 3 9 55 1895| 17 4 2055 5 14 21 1580 1 54 26 1740 3 12 11 1900 18 59 2060 5 14 57 1585' 1 57 2 1745! 1 3 14 27 1905 20 54 2065 5 16 32 1590 1 59 38 1750 3 16 42 1910 23 48 2070 5 18 7 1595ii 2 2 13 1755 3 18 57 1915 24 42 2075 5 19 41 1600; 2 4 48 30 1760 3 21 11 26 1920 26 35 22 2080 5 21 15 1605 2 7 22 1765; 1 3 23 24 1925 1 1 28 27 2085 5 1 23 48 15^ I. BCHBIPTEN VON COPPEBNICUS. TABVLA EQVACIONVM SOLIS. 2«- M. i'- G. ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUIfOEIf. RESIDWM TABVLAE EQVACIONVM SOLIS. , i ll S. 1 M. L l\ 1' < s L '' i .1 .- J '' K ll ~~ W G. M. 2..;|M. 2.. 3". G. M.|2-- M. 1 ll 2- 3. G. M. 2-,I|H. 2-- 3.,|j r- 1 i'2 ü'Ss' J. ' 60 S"! 9lS9|iS i ! 80 4 ■ 2 9:56" ft 1 fi 60 5'! SISOI'JI « 60 «12 9|42 " |,°|60 7'2 1 9 32 ; ! 60 Sil 2 1 9 19 5 " 60 9 2 1 9 4 9 ;i60 10 12 1 8 47 9 ;i60 11 '2 1 8i2», ;i;;'s9 12 2 1 8 6 , ! 5' ' 59 13 2 1 7 411 ; l^'Se 14 1 2 : 7 1 14 ; S 59 1 53 35,, } 1;" 1 . 5 10,1 l|3ü,[ 29 ' !9 28 ! 28l 27 « 27,26 « "«25 9 25 24 9i24 23 10 23, 22 9 22 21 i 21 1: 20 1 52 25 il 1 1 3 1 ,51 14 1 2? '» 2» 1? ä'J 1 ,50 2'i 1 0 "58 48 • 4t) 47 : 0 ^ 56 1 52 1 ; 0 , 54 44 : ; 47 30 1| [ 46 12 J 0 52 35'' ' 44 51 1 J 0 5U \ 2H , 4a 27' ! ü 48| i6'i :: 42 ''' 1 0 46l 5.^ 40 33. } 0 43 ÜB , 3 2»' 19 U,'9, 1« 39 3|! 4? ■" 1«|39 "I39 0 41] 40 ; 37 32 0 39 26" ; 35 59'! (] 37 In * 19 II 2 1 4 I 22 i| ? ;? 20 2 1 3 41 1 ! ;; 21 i 2 ! 2 5S ? " 22 il 2 ; 2 ' 12 " ' ?^ 23 2 ' 124 ! 'S 24ii2 1 0'3S,! J iJJ 25 ; 1 159,40 9 5J äO 34 24, j 0 34 . 55 ., ; 16 16. IS 58 32 ^'J 32|29„; 15 11 14 58 31 8 ■ i 0 3u 22 1; ; 281 4 , 25 ,46 II ; 18 U'l 13 58 29 27 ; 13; 12 57 27 145 ; 0 19 20 20 20 20 12 ll 11 57 57 26 1 1 24 ' 15 i 0 23 ! 27 1! ^ 21 ; 71,; Ibl47, f. 16|27 ; 14 7 * 11 146|| ; w , '9 56 56 22 , 27 '' ! 20 1 38 i : 0 0 9I 8 7 1. 7 56 18 147' J ii'» 0 6,; 6 55 IRI55 : 0 21 21 21 22 21 5I1 5 26 ; 1 58 451,9 57 55 15 ; 1 1 : 1-2 0 9 ' 25 ;, ; 4l43. l 2 , 21 ii ; 0! 0., 2 ^ii * 27 II 1 I57j48 9 54 131 6 ; 0 3 3 28 1 1 156 48 1, I 54 U 9: } 2I1 2 29 1 1 55U6ii; 4 7 54 9 11 , tlllj^ 0 1|, 1 ,Ojl "«,. 53 J 31 0 ! " i' II M. 2''-i!M. 2".i3'>- G. M. 2«. 'IM. 2'- Z'- G. M.I2.-V. 2a- '■{ a jl._ i _. ._ 1 J. .. ~" 1 e 230 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS. Den Schluss des Upsalenser Manuskripts bilden acht Tafeln für die Breiten der fünf Planeten. Die letzten derselben sind mit einer handschriftlichen Erläuterung unter dem Titel: »Latitu- dinem Veneris et Mercurii invenire« versehen. Die Einrichtung der Tafeln ist bei allen die schon hervorgehobene mit doppeltem Eingange und nach den Thierkreis-Zeichen angeordnet. Während für Saturn, Jupiter und Mars je eine Tafel genügt, gebraucht Venus deren zwei, Merkur deren drei, davon eine mit einer Venus-Tafel vereinigt; dann ist noch eine Tafel, die für sämmt- liehe fünf Planeten gemeinsam ist. Nachstehend kommen zunächst die erwähnten acht Tafeln zum Abdruck; diese sollen sodann mit den Tafeln der »Revolu- tiones« in Vergleichung gestellt werden, welche ähnlich über- schrieben sind, oder den in Allgemeinem gleichen Inhalt haben und demselben Zwecke dienen."^ * Bheticus berichtet in der »Narratio prima« (vgl. die Thomer Säkular- Ausgabe der nReyolationes« p. 476) , es habe Coppernicus sümmtliche Be- obachtungen der Alten einer wiederholten lieber rechnung unterzogen und mit den eigenen in einem Index zusammengestellt (» D. Doctorem praeceptorem meum obseryationes omnium aetatum cum suis ordine ceu in indices collectas semper in conspectu habuisse«) ; er habe dann, wenn irgend etwas festzustellen oder systematisch zu ordnen gewesen wäre, jene ersten Beobachtungen mit den seinigen zusammengehalten und in Erwägung ge- zogen, wie Alles in Uebereinstimmung gebracht werden könne (» . . . deinde cum aliquid vel constituendum vel in artem et praecepta conferendum, a primis illis observationibus ad suas usque progredi, et qua inter se ratione omnia consentians, perpendere etc.«,. Mit der Auffindung der Upsalenser Tafeln ist ein Theil jener Schatz- kammer geöffnet, welche Coppernicus sich zusammengetragen hatte, um bei jeder ihm aufstossenden wichtigen Frage die einschlagenden Beobach- tungen Yergleicheu zu können. Vielleicht gelingt es der Forschung noch, namentlich in Upsala, andere dieser wichtigen Vorarbeiten aufzuspüren. — Des Coppernicus Name wird sich bei diesen Aufzeichnungen schwerlich vorfinden (er ist ja nicht einmal in das Manuskript des Hauptwerkes an irgend einer Stelle eingetragen); man wird lediglich aus der Aehnlichkeit der SchriftzUge, oder aus den Büchern, in welchen sich die Notizen finden sollten, Schlüsse ziehen können, und sich dann durch innere Gründe, be- sonders die Vergleichung mit ähnlichen Abschnitten der »Revolutiones« müssen leiten lassen. A3TBONOHI8CHE BÜCHEB-EIKZBICHKUNGEK. TABVLÄ LATITVDINI8 SEPTEMTRI0NALI8 SATYRNI. TABVLA LATITVDINIS MEEIDIONALIS SATVENI. < 0. 1. 2. 8. 1. 5. 0. . 2. 8. i. 6. 5 ae se S E " ||0.|S .G.|M. G.m. 0. H. H. a.|ji. OJE. oJb. 0. M. M. a. H. 0, ». ~i~ 2 2 8 2 16 2 30 45 2 57 2 1 2 6 2 15 2 30 2 45 581,29 2' 2 2 8 2 16 2 31 45 2 57 2 1 2 6 2 16 2 31 2 46 58 '128 3i 2 2 9 2 17 2 32 46 2 58 2 1 2 6 2 16 2 31 2 46 59 27 4 2 2 9 2 17 2 32 46 2 58 2 2 2 6 2 17 i 32 2 47 59 26 5I 2 2 10 2 17 2 33 46 2 58 2 2 2 6 2 17 2 32 2 47 59 25 6; 2 2 10 2 18 2 34 47 2 59 2 2 2 7 2 18 2 33 2 ■18 Ü 24 2 2 10 2 16 2 34 47 2 59 2 2 2 2 18 2 33 2 48 1 '23 s 2 2 10 2 19 2 34 48 2 59 2 2 2 7 2 2 34 2 49 1 22 9 2 2 10 2 19 2 35 48 2 59 2 2 2 2 '19 2 34 2 49 ■1121 11) 2 2 10 2 20 2 35 49 2 59 2 2 2 7 2 20 2 35 2 50 1 I20 11 2 1 2 10 2 20 2 35 49 2 59 2 2 2 7 2 20 2 35 2 50 1 [19 12 2 1 2 11 21 2 36 50 3 0 2 2 8 2 121 2 36 2 51 2 '18 13 2 5 2 n 2 21 2 36 30 3 0 2 3 2 8 2:21 2 36 2 5t 2 il7 14 2 j 2 2 22 2,37 51 3 0 2 3 2 8 2|22 2 37 2 52 2 16 15 2 5 2 11 2 22 2 37 2 51 2 3 2 9 2 22 2 37 2 52 2 15 ,6 2 5 2 11 2 23 2 38 52 3 0 2 3 2 9 2 23 ^« 2 53 2 14 17 2 5 2 11 2 23 2 38 52 3 2 3 2 9 2 23 2 39 2 &3 2 113 18 2 e 2 12 2 24 2 39 53 3 2 4 2 10 2 24 2 39 2 54 3 12 1912 B 2 12 2 24 2 39 53 3 2 4 2 10 2 24 2 39 2 54 3 20,2 6 2 13 2 25 2 40 53 3 2 4 2 11 2 25 2 40 2 54 3 10 21,12 6 2 13 2 25 2 40 51 9 2 4 2 11 2 25 2 40 2 55 3 9 22 h 6 2 13 2 26 2 41 54 3 2 4 2 12 2 28 2 41 2 55 3 8 23] 2 6 2 2 26 2 41 2 54 3 2 4 2 12 2 26 2 41 2 55 3 7 24 I2 7 2 14 2 27 2 42 2 55 3 2 5 2 13 2 27 2 42 2 56 4 6 25;|2 7 2 14 2 27 2 42 2 55 3 2 5 2 13 2 27 2 42 2 56 4 5 26,2 7 2 14 2 28 2|43 55 3 2 5 2 13 2 128 2 43 2 56 4 4 27 2 7 2 15 2 2S 2 43 56 3 2 5 2 U 2,28 2 43 2 57 4: 3 28 .12 7 2 15 2 29 2 44 56 3 2 5 2 14 2 29 44 2 57 4 2 29 2 7 2 15 2 29 2 44 S6 3 2 5 2 15 2 29 2 44 2 57 4 30 '2 S 2 16 2 30 u. 2 45 57 3 3 2 6 2 15 2I30 2 45 2 58 3 5 0 liO 0.1 M. a\ M~ g^'m" a.iU a.'- M. G^l m7 0 ^ Q.. H. a.i H. ^^ 1 1 ■l ■ i 1 t 11 0. 9. S. 7. 6. 1. 1 LO. 8. 8. 7. e. 2 I. SCHRIFTEN VON COPPEENICDS- %l 0. 1. i. s. 1. 6. 0 , 1. i. i. S. g ' -|,«.|m.o.«. Q ■1 gJk. 0.^. 0 l_ ^ «jM- G. " o.|m. 0-.lt. G. H. 116 1 10 IB 1 1|30 45 1 58 4 s 1 16 i:3o \ 45 2 16 1 10 16 46 1 59 4 1 Iti 1 31 46 3 1 1 6 I 10 31 46 1 59 4 6 1 17 1 31 46 4 1,71 10 32 47 1 59 9 1 17 1 32 47 5 1 1 7 1 11 17 32 47 2 0 5 9 1 17 1.32 1 47 6 l' 7 1 7 17 1 }] IS 18 33 33 4S 48 2 2 0 5 9 9 1 ' IS 116 1 33 1 33 1 48 48 S 1 ! 7 1 11 19 34 1 '48 2 9 1 19 34 48 9 117 1 11 19 35 1 '49 2 9 1 19 34 49 10 ' 1 1 6 1 11 20 1I35 1'49 2 1 6 10 1 20 35 1 !49 11 1. e 1 12 20 l'36 49 2 2 6 10 1I2O 35 1 U9 12 ii e 1 12 21 1 36 50 2 2 6 1121 36 l'SO 13 1 S 1 12 21 r37 50 2 2 6 10 1 21 36 1 150 14 1 S 1 12 1 22 1 37 50 2 2 6 10 1I22 37 I 51 la 1 s 1 12 1 22 1 ^38 51 2 2 6 10 1 22 37 l 51 iö:i 8 1 12 1 I23 1 3& 51 2 3 6 11 1 J23 38 1 52 17, 1 6 1 13 |l23 1 39 51 2 3 6 1:23 38 1 53 18' 1[ & 1 13 1|24 1 39 52 2 3 7 1 24 39 1 54 19. 1 8 1 13 1 24 1 40 52 2 3 7 l!24 39 1 54 30 1 9 1 13 2.i 1 40 53 2 7 i;25 40 1 55 2 2t 1 1 9 1 13 2r> 1 41 53 2 7 12 II25 40 1 55 2 22 1. 1 9 1 13 26 41 54 2 ll2ü 41 1 56 2 23 In 9 1 U 26 42 54 2 7 II2t> 41 1 56 2 24 1 9 1 14 27 42 55 2 7 l!27 42 1 57 2 25 119 1 14 27 43 55 2 7 1 27 42 1 157 2 26 '1 1 9 1 14 28 43 55 2 7 1128 43 li58 2 27i!l!lO 1 15 28 44 56 2 8 r28 43 1 58 2 26 1 110 1 15 29 44 57 2 8 1;29 44 1 59 2 8 29 ijlO 1 15 1 29 45 57 2 8 15 1 29 44 1 159 2- 8 30 ! 1 10 1 16 30 ' 45 58 2 8 16 1 I30 1 45 2' 0 2' 8 T'^ff « » M. G, M. ü- H. «■ M- ¥1 o_.^ ' ö, M. a.ii. i ~~ 5 11. 1 0. • ■ ■ « • 1 • 1 «. 9. . • . AStBONOMISCUE BÜCHEB-EIXZEICHMDNGElf. TÄBVLA LÄTITVDINIS SEPTEMTK ION ALIS MARTIS. TABVLA LATITVDINIH MERIDIONALIS MARTIS. 18 0 1 19- ü 1 20. 0 1 Z (I 22 I 2 0 I 23 I 2 U 23 I ] |44 : i 2123 ■ I 2 ' 25 ■ ■i 28 . fi 0 s 0 H 0 9 1 0 0 0 1 0 in 0 Hl 0 10 0 11 T1 u 0 n 12 (1 1» D 14 14 15 15 16 Ifi IS 1*1 20 'IM 21 22 0 ö. 11. 10. a.JK. 3 IX* T<1 ;t 35 ?» :t 41 27 3 4K 3 55 25 4 2 4 !l 23 4 10 22 4 23 4 31 20 4 39 1» 4 47 IS 4 55 n I. SCHHUTEN VON COPPERKICCS. TABELLA LATITVDINIS VENERIS. Sc 1 i 1 X i 1 § i i i li B i ' 1 g 1 i 0. «■]!«;. «■ u.!ii.|g.[ii. ö M.l|ü.|». G,;M.,ii. M. 0. 11. |0.|m. o^M.||a_ «. 1 3i() 1 olsvito.ii Ö" 35 1 21 0 1 1 58 1 ' 2 '2 25 3 10 2 21 2 ■i\l}\ 2 0 50 U 42 0 34 1 23 0 2;ii 59 5 2 26 3|17 2 20 3 3|i0| 3 56 o!44 0 33 1 24 0 4 2 0 7I2 26 3I24 2 18 4 2 o! 5 50 !! 0,45 32 1 25 0 62 9 2 27 3131 2 16 & 2:0 6 55 ü 47 0 30. 1 27 0 812 •i 11 2 27 3^38 2 14 e 2'o. 8 55 0 46 y 29 1 28 0 10: 2 3 13^2 28 3:44 2 12 7 2;,0' 9 51 0 49 28.1 29 0 11 2 4 16 2128 3 51 2 10 8 2 0 10 54 0 51 0 37 11 31 0 13 b 5 19 2 29 3 : 58 , 2 7 9 2 0 11 53. Ü 52 0 26 !l 32 0 15 2 6 22 2 29 41 5 2 4 10 1,0:12 52 u 53 u 25 1 33 0 16 2 25 1' 2 29 4|l2 2 1 11 l-io 14 52 0 55 0 24 1 34 0 191' 2 8 29 ; 2 ' 30 4il9 1 58 13 lj,Ü|15 51 U 56 0 23 35 0 20 2 9 33 1,2 30 4 26 1 55 13 1 Fo to 51 0 57 0 22 37 0 22112 10 37 2 j 30 4 1 33 |l 1 51 14 1 U 20 50 0 58 21 1 38 0 24 1; 2 41 2 30 4141 1 47 15 0 0 2S 49 1 0 0 20 ''1 39 0 26 !■ 2 12 45 2 30 4 49 1 42 16 0 Ü|20 48,1 1 0 19 1 40 0 28 2 13 49 2 i 30 4 57 '1 37 n 0 0 21 47 1 3 18 ll 41 0 30 1, 2 14 54 2 '30 5 6 1 33 18 0 0 22 46 1 4 0 n ll 43 0 32 1! 2 15 59, 2 30 5 13j 1 21 ly 0 0 24 46 1 5 16l 1 44 0 34:2 16 312 30 5 22 M 21 20 0 o:2S 0 45 1 ^ 6 l> 1511 45 0 36! 2 17 7; 2 29 5 32 ' 1 15 21 1 0 0 29 0 44 1 8 1, 14 1 47 0 38 2 18 11! 2 29 5i42 I 9 22 0 59 0.38 1) 43 ; 1 9 13 1 48 u 40 2 19 15' 2 29 5 52 1 5 23 0 59 0 39 0 42 11 11 12 1 49 0 421 2 20 19 2 28 6 2 0 55 24 0 59 0 34 0 4111 12 Ul 1 50 0 45 2 20 23 2 28 6 12 0 4S 25 0 59 II 0 , 32 0 4l|l,13 u 8 1 51 0 47 2 21 29,2 27 6 23 0 40 36 0 58 0 37 u 40 l 1 14 ,1 7 1 52 0 49' 2 22 35,2 26 ü 34 0 32 27 0 58 0 36 0 39 1 , 16 u 4 1 53 52 2 23 42 2 25 6 46:|0 24 38 0 58 0 37 0 38 , 1 ! 17 0 3 1 54 9 54 2 24 2 149" 2 24 6'580 16 39 0 57 0 39 0,37 11» 0 3 1 55 0 56 2 25 2,5612 23 7. 10 0 8 30 0 57 0 40 0 36 1 20 Ol 0 1 57 u 50 2 25 3 3r2.22 7.22 0 0 -; a.;ii. i ±. ü. u. ^ u. ^ ^ ^ •i-l ASTSONOHIBCHE BÜCHER-EnrZEICHKOHOEN. TABELLÄ LATITVDINIS MERCVRII. 0. 1. 2. 8. 4. b. 1 1 i \ ^ i I' % n 'f n g '' n U 1 1 z i ' § g li s s :' s 1 1 1 a 1 1 3 2 1 i i! P i I = 3 ■! ^ _i * i S G. ..;|o.|.. 46 . Ü 1 t _ 35'l0 57 Q .|m.|!g. 45 0 ..ll,.._. 0.^. H. H.iio. M. 2 1 2 2 21 1 >28 2 28 3 ufT 42 29 2 46 'i 0 a 34||0 59 (1 47 0 5 2 22 1 ;31 2 28 3 14 'l 39 28 3 4510 1 5 33!lo 0 5 1 48 0 7!'2 23 1 34 2 28 3 17 ,1 36 27 4 45 ; 0 7 32 n 2 5 1 49 0 10 2 24 37' 2 27 3 20 1 34 26 5 45 ü 9 31 1 4 5 1 50 ü 1212 25 1 41i|2 27 3 23 j. 32 25 6 45 'lo u 30 I 1 e 4 1 52 0 15 '2 25 1 45' 2 26 3 26 |l 29 24 7 45 iO 13 29 1 ' 4 1 53 0 1712 26 1 49 1, 2 26 3 29 1 26 23 B 45 !0 U 28 1 1 9 4 1 54 0 19' 2 26 1 53:!2 25 3 32l'l 23 22 9 45 0 16 27 l>i 4 1 56 0 22,2 27 1 57 2 24 3 35i|l 20 21 10 44 Jo 18 26 1 13 4 1 57 0 25, 2 27 2 0 2 23 3 38, 17 20 11 44 in 20 25 15 4 1 58 0 28 2 27 2 sb 22 3 40 1 14 19 12 44 ,U 22 23 17 3 2 0 0 31:2 28 2 6.|2 21 3 42 1 10 18 13 44 1} 23 221 19 a 2 1 0 3312 28 2 10 2 20 3 44'' 1 7 17 U 44' 0 25 20 1 20 3 2 3 Ü 36 2 28 2 13 '1 2 19 3 46 1,1 i 16 15 441 0 27 19 22 i 2 4 0 39 2 28 2 17 2 17 3 48,1 0 15 16 43 '|o 29 17 >23 ■< 2 5 0 42 2 » 2 ' 20 ■ 2 15 3 50 1 0 56 14 n 43 ü'31 16 '25 D i 2 6 0 45 '2 29 2 1 23 :: 2 13 3 52 0 52 13 18 43 0 33 15 126 D L 2 7 48,2 29 2 ■ 26 2 11 3 54l|0 48 12 19 43 lü 35 !27 U '. 2 8 51 2 29 2' 30. 2 10 3 56110 44 11 20 42 0 3G 1 isl 29 9 ; 2 9 54 2 29 2 ■ 33 . 2 8 3 58 0 40 10 21 42 10 38 1 12 30 0 : 2 11 57!' 2 29 2 37 2 6 59' Ü 36 9 22 4110 40 ) !ll 32 0 1 2 12 0 2 30 2 41 2 4 0 0 32 8 33 41. 0 42 10 33 0 1 2 13 3' 2 30 2 44:: 2 2 !■ 0 28 7 24 40 '0 44 8 35 0 2 14 6! 2 3ü 2 47 :2 0 2' 0 24 6 25 40' U 46 7 36 0 : ,2 15 9|^2 30 2 '51 1 58 2 0 20 5 26 39 |o 48 5 3S 0 12. 12 16 1212 30 2 154 1 56 3I0 16 4 27 39 0 49 3:i 39 0 9 2 17 15 2 30 2 57 ' l 54 3 0 12 3 28 39l'0 51 ^il 41 0 6 2 18 18l|2 29 3 1 1 51 3 0 8 2 29 3710 53 ü| 43 U 3,2 19 211:2 29 3 4 1 48 4 0 4 1 30 |1 3s''0'ä5 59 44 0 0 |2 20 25li2 29 3' 7 1 45 H 4 Ü 0 0 1« M. 'la.JM.io M.k.rM:i O.iM.jjU, M. ^|ii,!h..|1. Ö,|J(.,:Q fl. M.JJG "1 a L __ ! _l_ .1 . ji_i ..1 1 ll 1 1 il 1 II !? I. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜS. VEXEEI8 MERCVRII MINVTA i DETIATIO BOREALIS. TETUTIO AVSTItALIS. AD DECLINATIONEH. 1 1 0. i 1. s. 0. ii 1. 2. 0. 1. i. i 1 e. 7. 8. _>. j ,. 8. e. 7. 8. — '■" \~~ '\~' X X H.|2-.i|H. 2- M. 20 0 M. 2»- Im. 2«. M. 20. 30 M. 2'---.Jl.\2'-\lS..\i'- 0 10 0 e 41 5 45 0'|39 0 22 0 0130 0 52: 0 30 t 9,59 S. 32 4 51 44 57 36 33. 21 48 1 4 :30 52 52 26 29 2 9,59 6 28 4 42 44 54. 38 6 21 2 44 52 52 26 3 9 äfe 8 22 4 33 44 51 ! 37 39 20 24 3 12 32 36 53 ! 18 27 4 9 57 8 16 4 24 44 48 .37 12 19 42 4 16 33 26 53.44 26 5 9 56' & 10 1 4 14 44 45 36 45 J9 0 5 20 34 20 ,' 54 10 25 6 9 50 8 4 4 4 44 42 36 18 18 18 6: 24 "35 12 54 '36 24 7 9.55 7 5S 3 54 44 35 35 46 17 33 7,24 36 9 55 0 23 S 9.53 7 52 3 44 44 27 35 18 16 48 8 : 24 ; 36 48 55 24 22 9 9151 7 45 3 34 44 2« 34 48 16 3 9 24 137 36 55 46 21 10 9 : 49 7 36 3 24 44 12 34 18 15 18 10 24 ,! 36 24 56,12 10 11 9 ; 47 7 31 3 14 44 5 33 48 14 33 11 24:1 39 12 56 136 19 12 9 46 i. 7 24 3 4 43 52 33 16 . 13 48 12 24 '40 0:57 0 18 13 9 44 7 17 2 54 43 45 32 45 1; 13 3 13 24 ! 40 44:57 IG 17 14 9 42 7 10 2 44 43 33 32 12 ; 12 18 14 24 41 28 57 33 16 15 9.39; 7 3 2 34 43 21 31 39 11 33 15 24 j 42 12 57 48 15 16 9 36' 6 55 2 24 43 9 31 6, 10 48 16 24 42 56|'58 4 11 17 9 33 6 4K 2 14 42 57 30 33 ; 10 3 17 24 43 40. 58 2U 13 18 9 30 6 40 !■ 2 4 42 45 30 O'i 9 18 18 24 |44 24' 56 36 12 Ifl 9 26 6 33!' 1 54 42 27 29 24 8 33 19 24 45 4 58 40 20 9 22 6 24 1 1 44 42 9 28 46 7 48 20 24^145 44 56. 56 10 21 9' 18 6 Ißl 1 34 41 51 , 28 ' 12 ■ 7 3 21 24 46 24:59 6 9 22 9 14 6 b 1 24 41 33 : 27 i 36 , 6 16 22 24 47 4: 59 16 8 23 9 10 6 U: 1 14 41 15 27 ü ■ 5 33 23 24 47 44 59 26 7 24 9, 6 5 52 1 4 4U 57 26 24 4 48 24 24 46 23 1 59 36 6 25 9 2„ 5 46 1 0 54 4ü 36 25 25; 4 0 25 20 49 0 1 59 40 5 26 8 ! 56 ■ 5 36 0 43 40 18 25 6' 3 12 26 16 49 36 59 44 4 T. 8,53 5 27 0 32 39 59 24 27 ; 2 24 27 12 50 12 59 46 3 28 8 49 5 18 0 22 39 39 23 48 1 I 36 28 8 50 46 . 59 52 2 29 8,45 5 9 U 11 39 20 22 9i 0 48 W 4 51 24 59 56 1 .10 8.41 5 0 0 0 39 0 22 30 1 0 30 0 52 0 60 0 0 z Ml 2-- M. 2-. M. 2" M. !2-. M. 2a.;!M. 2«- M.;2''!H. 2".|M. 2-- ^ 6. 4. 8. 5. 4. S. 11. 10. ». s ' 11. 1 a. t . 1 1 ). 1 ( . 5. 4. 8. S ASTRONOMISCHE BÜCHER-EIKZEICHNUNGEK. 237 TABELLA MINVTORVM PEOPORTIONABILIVM QVINQVE PLANET ARVM. Saperior pars Septem trionalis. < i 0. 1. 2. 6. 1 7. i 8. h SEPT. MER. 3 • M. 2«. M. 2«- jl M. 2a. 4 8 12 16 20 24 24 24 24 24 24 * 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 20 16 12 8 4 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 59 59 59 59 59 59 59 59 59 58 58 58 58 58 57 57 57 57 56 56 55 55 55 54 54 53 53 52 52 52 56 52 48 ' 45 40 36 . 26 16 6 56 46 : 36 20 ' 4 48 1 32 16 0 36 1 12 , 48 24 0 1 36 '' 1 44 18 52 26 0 51 50 50 49 , 49 48 47 47 46 45 45 , 44 43 42 42 41 ! 40 40 39 ' 38 ; 37 36 , 36 1 35 ; 34 1 33 i 32 31 30 30 24 < 48 < 12 , 36 0 24 44 4 24 ; 44 4 . 24 40 46 12 28 44 0 ! 12 24 36 ' 48 0 12 20 1 28 36 44 42 0 29 28 27 26 25 ' 24 23 22 21 20 . 19 18 17 16 15 14 13 1 12 11 , 10 9 8 7 6 5 1 4 3 2 1 0 1 29 28 27 26 25 24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 M. 2«. '' M. 2«. M. 1 2«. MER. SEPT. 5. 4. 11. 10. 8. 9. > an. ^1 margantarum ) * an. 3ij 246 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜS. welche Coppemicas für die Ausübnng Beines ärztlichen Berufes in drei Folianten eingezeichnet hat, die gegenwärtig in der Uni- versitäts-Bibliothek zu Upsala aufbewahrt werden."^ I. Eine grössere Zahl von medicinischen Einzeichnungen weist die »Practica Valesci de Tharanta« auf**, welche sich Coppemicus zu seinem Hausgebrauche angeschafft und während seines ganzen Lebens eifrig benutzt hat.*** Die Einzeichnungen, welche das Titel-Blatt enthält, sind be- reits im ersten Bande Thl. 2, S. 314 ff. mitgetheilt. Ein Wieder- Abdruck ist an dieser Stelle nicht erforderlich, zumal dort auch weitere erklärende Bemerkungen beigegeben sind. Nachstehend folgen die übrigen Recepte, welche sich auf der Vorderseite des smaragdi ] iacinti rubri l an. 3i Zaphiri J 08 de corde cervi 3i carabae cornn unicorni coralli rubri \ 3i auri argenti tabularnm , zuccaris U, s. vel quantum sufficit. fiat pulvis. * Die Aufzählung der medicinischen Werke, welche dem Coppernicus ausser dem eigenen Bücher-Besitze in der Stifts-Bibliothek zu Frauenburg für seine ärztliche Thätigkeit zu Gebote standen, findet sich Band I, Thl. 2, S. 310. '^* Einige bibliographische Notizen über das s. Z. viel gebrauchte me- dicinische Handbuch, welches auch unter dem Titel »Philonium pharmaceu- ticum et chirurgicum« bekannt ist, sind Band I, Thl. 2, S. 306 und 420 bei- gebracht. *'**' In seinem Testamente vermachte Coppemicus die »Practica Medici- nae« des Valescus de Tharanta seinem Freunde, dem damaligen Dom- Vikar Fabian Emmerich. Vgl. Band I, Thl. 2, S. 306. Das Coppernicanische Buch kam später, wie die Einzeichnung auf 1 Blatt 2« angiebt, an das Jesniter-KoUegium zu Brannsberg und ward dann ' mit der Bibliothek desselben nach Schweden entführt. (Im Kataloge der Universitätfr-Bibliothek zu Upsala wird es gegenwärtig mit der Signatur i»35. VII. 4« aufgeführt.) HEDIC3NI8CHE BÜCHER-EINZBICHNUNGEK. 247 unbedrackten vierten und auf der Bttckseite des letzten (360.) Blattes finden. Auf dem 4. Blatte sind zunächst zwei Reeepte verzeichnet. Das erste derselben lautet: A radicis apii faeniculi an 3 s. capillosae florum buglossae ros. an 5i pass. 3 s. myrobal. 8udorum(?; emblic. citrinorum an. S* agarieis sanae an. oiii corticis artemisii 3iü* Hieran schliesst sich ein Recept, welches verstümmelt wieder- gegeben scheint. Es lautet bei Curtze a. a. 0. S. 58: Ä corticis istius(?) Jüi yerei?) 3 v dysimte Süi masticis 3 s. Darauf folgen drei Anweisungen zur Bereitung von Ent- haarungs-Mitteln (wahrscheinlich zum Zwecke, die Tonsur stetig zu erhalten) : Psilothrum. ft uvas amidi an 3i auripigmenti 3 s. calcis vivae Jiij md. Aliud. R pulveris praedicti 3i, saponis Siij vel Jiij. s. vel Sxxviij. Aliud. R hyosquiami 3 s. infunde in acetum per diem et noctem et siccatae guttae hederae 3- b. sevi ovilli J. s. misce et aromatisa. Die beiden letzten Einzeichnungen des vierten Blattes tragen die Ueberschrift : 248 I. SCHRIFTEN VON C0PPEBNICU8. De Ovis mirabile. A vitellos V, albnmina viij conquassato et vesicae oleo lini confricatae indito etc. R Balis nitri seu petri AT j 1 « ^ ^ ^. ^ '' \ fiat aqua fortis. aluminis scissi &j J Auf der Rückseite des letzten (360.) Blattes steht zunächst die Notiz: IX grana ordei faciunt 5i, octo 3 faciunt 3. Dann folgen vier Recepte: Ad conversacionem dentium et contra eorum dolorem. R piretri scafizag^ (?) piperis 3® 0' semen apii. balaustiae, capsulae glandium masticis, comu tauri usti, coralli rubri usti an 3i s. florum rosarum 3i aluminis, zuccari 3 s- ex his fiat pulvis subtilis. ut alcool, qui postmodnm cum melle puro incorporetur , fiat per modnm linimenti, sed prius mel bene depuretur ab eins immundiciis, tum gingivas confrica et exspue. Pro mittenda urina. ft seminis communis amygdalorum frigidorum a corticibus excorticatorum an 3 B-. fiat ex eis lac secundum ar- tem cum aequis diu relicA(!) dissolvendo, fiant duo haustus, quilibet sit minor 3. Contra lapidem. R philipenduli 3 s. , cibebe, rorismarini an* 3i, herbae cor- nerii ss., fiat pulvis. Unguentum quando distortum aliquod membrnm. R mirtilaginis, spilii, foenugraeci an Jiij. farinae malvarum radicis et cum decoccione florum camomillae, fiat em- plastrum; in fortamentum addatur terrae sigillatae 3i et boli armenici oi 8. MEDICINI8CHE BÜCHER-EIKZEICHNUNGEN. 249 Als letzte Einzeichnung — zur Abwechslung in griechischer Schrift eingetragen — enthält die »Practica Valesii« noch das Haarfärbe-Mittel, welches bereits im ersten Bande Thl. 2, S. 31S mitgetheilt ist: MeXavoTpi^tov. bt Ku|xivou xA.XorjC MeXavou oSvou. U. In dem mehrfach erwähnten Folianten, welcher die »Chirurgiaa des Petrus de Largelata und das Lexikon des Mat- thaeus Silvaticus enthält,* finden sich ausser dem oben S. 245, 246 mitgetheilten längeren Recepte und der kurzen Anweisung »contra dissenteriama nur noch wenige Einzeichnungen, sämmtlich auf der Rückseite des vorletzten Bandes. Sie lauten der Reihe nach : Item succus gallae quercetinae valet ad fistnlas et ulcera eo abluta. Item viscum de pomo arboreo tercio in cerevisia coque et ea colata cum pastu potato, valet contra podagram. Contra paralisim corporis bonus (sc. succus). A salivam, rutam, castoreum, decoque in vino et da bibere. Contra colicam et yliacam ft succum susquiami, acetum et farinam, misce et applica ad locum dolentem. Contra dissenteriam R garioflorum pulveris satis, mitte in vinum rubrum cali- dum, bibe ad noctem unum haustum et mane. Contra pestem ft camforae 3i353ii) diptaminis 5 s-} zuccaris candi Siiij? fiat pulvis, qui debet recipi post infectionem ante de- * Näheres über die »Chirurgia« des Petras de Largelata und das Le- xikon des Matthaens Silvaticus ist im ersten Bande Thl. 1 , S. 336 und Thl. 2, S. 307 beigebracht. 250 I. SCHRIFTEN VON COPPEBNICUS. manctionem cum yino bono ad pondus florem. Pro- vocat sadores et curat. Contra ruborem furie. ft camphoram, alibanum^ murram; pulverisentur et mittan- tur in aquam rosaceum sub aequaU pondere et linia- tur rnbor. Ad ulcera valet farina tritici cum melle mixta emplastrata. — III. Bei weitem reicher sind die Einzeichnungen , welche CoppemicuB dem DÜortus sanitatis« anvertraut hat. "^ Die Notizen auf der Rückseite des Deckels sind unwichtiger.*"^ Auch die übrigen Aufzeichnungen k($nnen freilich nur durch die Beziehung auf Coppemicus und die Medicin seiner Zeit ein relatives In- teresse beanspruchen. Sie finden sich auf den Vorsetz-Blättem * lieber den »HortuB Sanitatis« vgl. Band I, Thl. 2, S. 308. ** Die Rückseite des Deckels auf dem »Hortus sanitatis« enthält zu- nächst einige Uebertragungen von Erankheits-Namen aus dem Griechischen in das Deutsche: Colica bp berme fud^ Dissuria falbe ptf[)e Lytargia (Lethargia?) ^u^t toet^un Apoplexia ber \iaäft Epilepsia bte fallenbe fudff Peripleumonia e^n geftDet $ff ber titnge, vnde oritur ptisis Spasmus bei ttam^ff. Hierauf folgt die Aufzeichnung von zwei Compositionen ohne besondere Zweck-Angabe; auch sonst ist manches darin unverständlich. Ich lasse den Wortlaut nachstehend folgen, genau so, wie ihn Cnrtze (»Inedita Goppern.« p. 63) veröffentlicht hat: Kanneil Ingfer Neilken Annis Fenkelsött Gartenkommel Pudersenis iiij f.Agl Item nyn fAgl MEDICtNISCHE BÜCHEB-BINZBICHNUNGEN. 251 |aa. b^ 2^, sowie aaf a4^; ich lasse sie nachstehend in vollstän- digem Wortlaute folgen: Bazes in secretis medicinae. Qni ex consuetudine qnater in anno minui consueverant , cum ad quadraginta annos pervenerint, ter in anno minuantur, et cum ad sexaginta bis, et cum ad septuaginta semel, et post haec a minuitione caveant. Senes vero post annos sexaginta a minuitione capitalis yenae caveant, neque qui septuaginta quinque habeant annos, minuantur Vena basilica. Haec ille. Item Estat ver dextras, autumnus hyemsque sinistras, Quatuor haec membra: cephe. cor. pes. epar vacu- anda. Ver. cor. epar. estas: ordo sequens reliquas. Item Polipodium Engelsuss, adder Steynlackeritze gesoten mit Anijs vnde fenchel vnde kumell, itzlichs gleichvil, yn eynn pfunt wassers, vnde dass getruncken macht den Bauch reine. Vnde treibet So mit auss vill böser feuctikeyt. Item Craussemuntze puluer yngenomen mit milch vortreibt die spolworme. Menta gesothenn vnde do mitte ge- bect dass zcusswoUenn gemacht benympt die Swolst behendirlich. Item die stime gestrichen mit dem SafFt Flores Camomillarnm \ Sumitates Absintbi I Folia Menthae crispae i Rose Lubec. ; Item i Maivae radices medium Ma Semina liny Succus foliorum Salicis ma Oleum Rosarum pro gl (Sto^mcK Ham. 252 I. SCHRIFTEK VON COPPERNICUS. benympt dass heubt we. Der Safft getruncken mit honigwasser genanth Mnlsa stillet dass sausen In den oren. Item Muscaten gestossenn vnde gemischet mit lorber vnde die genncz mit weyn machet wol harnen. Item der Samen von grasse mit wyn genüczet machet harnen. Item der Samen von Melonenn Machet wol hamenn vnde reiniget die lenden vnde N}Tenn. Item kresse Samen gekanet yn dem Munde vnde gehalten vnder der Zcungen benympt ir die lemde vnd machet widdervmb reden. Nasturtium kresse alleyn gegessen ist nicht gutt, wen sie mynnert die krafft dess men- schen vnde machet bosse feuchtung, went ess wechsett gern von feuchter erden vnd seiden yn der Sonne. Item Marubium eyn kraut genant Gotisvorgessenn ist gutt Zcu brauchenn Vor die Pastilentz die blatter adder den safft mit eynem tuchelen genetz vnde darumb ge- slagen. Item der Saff von Marubium gemischet mit bomöll vnde den yn dy oren getan vortreibet iren gresszenn smertzen warhafftich. Item wer der starkenn sucht wartten ist adder sie hett alss dann ist Apoplexia, der side ater nesselnn mit weyn vnnd trincke den dick iss vorgetth ym. Item Wer nut nett zcu stul gynge, Alsso dass er alleczeit gelust hette vnnd doch nicht schaffen mechte, der nucze mirra mit kresse brue, er genesset zcuhant. MEDICINI8CHE BÜCHER-EINZEICHKUH6EK. 253 Podagra. Item die brue der ynne ruben gesotten seyn geBtrichenn vflF wethun der gelider, alss vff Podagram ist fast gutt. Item wenn die Such adder gicht am dem leibe druck wo dass were, der neme Castorium, dass ist bebergeil, vnde side den yn weyn vnnd schmere sich an der selbigen stat, ess hillfit an zweifel}. Item PoUey frisch gestossenn vnde vff dy such Podagra genant hilfft balde. Raute. Item Serapio der meister spricht, dass die bletter von raute gegessenn mit figen vnnd weiss nnss benemen den gifftigen vnde tottlichen schaden der Pestilentz, vnde ist das aller gewisthe Preseruatinum dass man haben magk. Item Rnta gesoten mit essig vnnd den genuczt benympt das we der briist vnnd vortreibet den hust vnde ist gutt dene, die eynen kurtzenn odam han, vnde heilet dass geswer vff der lungen genant Peripleumonia do von dem menschen entsteet vnd herkompt die darre. Item dass Saff von rnten gelossen yn dy nasse locher be- nympt das blntten. Widdervmb dass Saff von ater- nesseln machet blutten. 254 I. SCHRIFTEN VON COPPERXICUS. Item Trefflich ist rute vor vorgiflFt. Alzo Serapio Von dem wesel, wen sie sich mit der slangenn beisset, szo isset Mastela raten, Szo mag ir dy Slange keinn gifft zcufngenn. Item Ruten gesoten yn öle vnde dass warm yn die oren gelossen vertreibet die worme dor ynne. Item Ruten Saff mit Lossen(?) ole gemiscet vnd mit essig vnnd dass heubt do mitte gestrichen benympt dass heubtes we. Vritica nesselenn. Item Nesselen Samen ist gutt calculosis. Dyascorides spricht : Nesselenn gesotenn vnn die gestossenn vnd ussen vff den bauch geleit weichet yn. Item Nesselenn gesoten vnde die haut do mitte gewaschen heilet den bossen grind. Item der Samen gestossen vnde gemischet mit honig vnde alzo genucz mit wyn benympt den alten hust vnnd räumet dy brüst in warheit. Item der Same gepuluert vnd gestrawet yn den schaden Cancer genant vortreibet den zcuhant. Item eyter nesseln bleter in öle gesoten heilet wunden von dem dobenden hunde gebissen zcuhant. MEDICIKISCHE BOCHEB-BUTZEICHNUNOEX. 255 Item weleher nicht vele gehorenn mag der szal der selbigen nesseln wnrtzelen yn weyn adder yn wasser syeden ynde das trincken ess hilff yn behende. Item ater Nesseln gestossen nnt salcz vnde mit eiger to- tem vnd mit honer Smalcz gemenget vnde yn den sweis bade die haut do mit bostrichenn zwe adder mall vortreibet dass Jncken vnnd rüde hutt. Polegium polley. Item wer sich am leybe krymert der siede polley mit wasser vnnd wasche sich mit dem warmen wasser iss vorget ym vnde wirt dama nicht rndigk. Item Polley gepnluert vnde dy zeene do mitte gereben vor- treibet alle smertzen do von. Item Polley mit honig vnde salcz gemist hilff den lamen vnnd zcnbrochen gelydem do uff geleit. Item Polley gesoten yn weyn ist gutt genncz widder den snoppen vnde widder den fluss dess heubtes. Endlich findet sich auf Blatt a4^ Folgendes: Item Sneramp same genuczet vortreibet die spolworme vnde ist auch gut vor vorgifFt besnnder vor das beissenn der vorgiflftigenn thire. Convenit Acetosa calido stomacho item iecnri cordi, excitat appetitam comedendi. Item Succus immissns 256 I. 8CHBIFTEN VON C0PPBBNICÜ8. auribus pellit tumorem bie geflmolft Item Succus valet contra flnxnm sanguinis alio nomine dissenteria. Nota quod aqua acetosa mixta Teriaco valet maximum contra pestem. Anhang. Der Vollständigkeit wegen darf an dieser Stelle, wo alles Material zu- sammengetragen ist, welches sich in Betreff der ärztlichen Thätigkeit von Coppernicus erhalten hat, der Abdruck eines »regimen sanitatis« nicht unterlassen werden, welches in zwei Ermländischen Manuskripten als von Coppernicus stammend bezeichnet wird. Hipler (in seiner Schrift »Kopemi- kus und Luther« S. 68 ff.) hat dieses apokryphe Schriftstück nicht nur ab- gedruckt, sondern sogar einer philologischen Behandlung für würdig er- achtet, wenngleich er selbst die schweren Bedenken hervorhebt, welche gegen die Beziehung auf Coppernicus sprechen. Hipler sagt mit Recht, es sei dieses regimen sanitatis »im besten Falle anderswoher copirt«. Den- noch verzeichnet er bei seinem Abdrucke genau die Varianten der beiden erhaltenen Abschriften. Das eine Manuskript, in welchem sich jene »Gesnndheits-Regelung« er- halten hat, befindet sich auf dem Braunsberger Stadtarchive und stammt aus dem 17. Jahrhunderte. Die andere Abschrift gehört erst dem 18. Jahr- hunderte an, ist aber einem älteren Originale entnommen, welches sich gegenwärtig nicht mehr nachweisen lässt. Sie ist enthalten in Eatenbringk »Miscellanea Varmiensia», welche im bischöflichen Archive zu Frauenburg aufbewahrt werden. Dieser Sammlung ist der nachfolgende Abdruck ent- nommen : Regimen Sanitatis D. Copernici Canonici Warmiensis. Januaritts. Bibe de optimo vino , sanguinem non minuas, potionem non accipias, assato balneo utere, mane commede sed non nimium, nam su- perflua commestio febres generat. — Qui 1. 2. 5. 7. 8. 15. sanguinem mi- nuerit, ipso anno morietur ; si tonitru sonuerit, ventos validos, abundantiam frugum significat. Februarius. Sanguinem non minuas, potionem accipe, omnia quae- vis commede, tam acida, quam amara, caput custodi a frigore, vinum sive bonam cerevisiam bibe in balneo. Qui 6. 7. sanguinem minuerit, ipso anno morietur. Si quls 3. 7. 13. generatus fuerit, corpus eins usquequaque sal- vum permanebit, quod Beda Presbyter adnotavit. Si tonitru sonuerit, ini- micorum et divitum mortem significat. MEDICINISCHB BÜCHER-EINZBICHNUNQEN. 257 Marti US. Saepe layare et balneare booum est, porga dentes fricans cttm sale, non minuas sanguinem, provoca vomitum propter quotidianos febres, quotidie commede semen Bathae, Salviae, foeniculi, assü ac petro- silini. — Qui 15. 16. sanguiDem minnerit, ipso anno monetär et qai 7. mi- nuerit, lumen oculoram amittet. Si tonitni sonuerit, ventos validoB ac fm* gum copiam significat. Aprilis. Sanguinem minuere propter pulmonem et alia impedimenta. Crudas radices non commede non fumigantes, quia morbum syncopum ge* nerant. Qni 6. 7. 16. sanguinem minuerit, eo anno morietur. Qui 8. mi- nuerit, infra 40 dies procul dubio morietur. Qui 1™* intrante Aprilis yul- neratus fuerit ant potionem acceperit, aut statim aut cito morietur. Si to- nitru sonuerit, iucundum, fructiferum annum et iniquorum mortem significat Malus. Malus quibusdam infirmis sanos est ac quibusdam non. Si vis sanus fieri, absynthium in vino plus valet quam in pura aqua coctnm, bibe potionem, commede salyiam, rutham sume. — Qui 7. 15. 18. minuerit sanguinem, eo anno morietur. Si tonitru sonuerit, frugum ac fructuum co- piam significat. Juni US. Aquam fontanam propter pulmonem ieiuno stomacho bibe, lac sume coctum, in coena Cednar, Betonica, Animonia utere. Qui 6. mi- nuerit sanguinem, eo anno morietur. Si tonitru sonaerit, copiam frugum et varias infirmitates in hominibus significat. Julius. Si vis sanus esse, custodi te a nimia dormitatione, ab assato balneo, a piscibus palustribus et a minutione sanguinis, a caulibus et a si- milibus cibis. Potio tua sit gamandria, rutha, salyia, apium et anetum. — Qui 15. 17. sanguinem minuerit, ipso anno morietur. Augustus. Est periculosus; non custodiens te a frigore, infirmus eris, calidis cibis uti ac saepe balneare bonum est. Agrimonia, Polegium sume in refectionem. Qui 19. 20. minuerit sanguinem , eo anno morietur. Qui in primo minuerit, vel vulneratus fuerit, aut potionem acceperit, statim aut in proximo die morietur. Infans si natus fuerit, non proficit, sed dira morte moritur. Si tonitru sonuerit, multi homines aegrotabunt. September. Aliquas bucellas lacte perfuras ieiunus commode et om- nes fructus maturos sume. — Qui 17. 18. sanguinem minuerit, eo anno morietur. Si tertia tonitru sonuerit, copiam frugum significat. October.- Hoc mense tam volatilia quam quadrupeda bona sunt, ex- cepto cancro, qui tunc laeditur a maximo serpente ; mustum bibe, potia tua Sit Ceduar, galganum et cinamomum. Qui 7. minuerit sanguinem, eo anno morietur. Si tertia tonitru sonuerit, yentum yalidum et fructuum arborum inopiam significat. Noyember. Noli calide balneare, potio tua sit zinziber, cinamomum et Cubeba. Qui 16. 17. minuerit sanguinem, eo anno morietur. Si tonitru sonuerit, frugum copiam et annum iucundum significat. December. Custodi cerebrum tuum a frigore, ut per totum annum sis sanus in capite, aperi cephalicam et balnea quantum yis, pyretum et zinziber manduca. — Qui 6. 7. 15. sanguinem minuerit, infra 40 dies mo- rietur. Qui finiente Decembri aut infra diem 4. yulneratus fuerit ant n. 17 258 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜS. > potionem acceperit, in prozimo morietur. Si tonitru Bonuerit, copiam an- noTum, pacem et concordiam significat. — Katenbringk hat der AbBchrift des vorstehend abgedruckten »Regimen sanitatis« die »Annotatio« folgen lassen: »Vix credibile est hocce regimen sa* nitatis a tarn celeberrimo viro praescriptum esse maxime propter auguria, qoae snperstitionem et inanes observationes sapere videntnr; credo potins aliqua regimina sanitatis ipsius partus esse, ast plarima adscriptitia et fictitia.« Der letzteren Bemerkung wird sicherlich ein jeder beipflichten , auch wer der Ansicht huldigt, Coppemicus habe in Betreff seiner ärztlichen Thätigkeit sich den Anschauungen seiner Zeit durchaus accommodirt. Von den »guten« und »bösen Tagen« der einzelnen Monate und den thOrichten Observanzen ganz zu schweigen, reichen schon die Angaben über die Folgen der Gewitter in den verschiedenen Jahreszeiten hin, um die Möglichkeit auszuschliessen, dass Coppemicus dieses »regimen« empfohlen haben könnte. \ IV. Die Büoher-Einzeioliniingen in grieohisoher Sprache. An verschiedenen Stellen des ersten Bandes ist die Absicht kundgegeben, die vereinzelten griechischen Bemerkungen, welche Coppemicus in seine Bücher eingezeichnet hat, im zweiten Bande in grösserer Ausführlichkeit zusammenzustellen. Nach wieder- holter Ueberlegung wird jedoch davon Abstand genommen , weil eine solche Zusammenstellung der an sich unwesentlichen Notizen kaum ein relatives Interesse beanspruchen kann; es darf genügen, auf den früheren Abdruck zu verweisen. Die griechischen Brocken, welche die Oatvofieva des Aratus enthalten, sind Bd. I, Thl. 1, S. 411 und Thl. 2, S. 416 mit- getheilt. Die griechischen Notizen, welche sich in der Editio princeps des Euklid finden, sind Thl. 1, S. 412 und Thl. 2, S. 407 abgedruckt. Von den reichhaltigeren Zusatz-Bemerkungen, welche Cop- pemicus in das Lexikon des Ghresthonius eingetragen hat, ist eine Reihe grammatischer Notizen Band I, Thl. 1, S. 407 mit- getheilt. Sie bedürfen kaum einer Vervollständigung.* * Dass die Zahl der Bchriftlichen Zusätze, welche Coppernicus in das Lexikon des Chresthonius eingetragen hat, nicht gross ist, lehrte der Abdruck in den Analect. Warm. S. 120. Hipler hat die Notate mit ziemlicher Vollständigkeit gegeben, es sind nur wenige über- gangen; dennoch füllt die Zusammenstellung wenig mehr als den Raum einer Seite. 17» 260 I. SCHBIFTEN VON COPPEBNICUS. Coppernicus hat sich vorzugsweise die abweichenden Formen der nnregelmässigen Verba aufgeschrieben, jedoch nicht aus der Lektüre; sie sind vielmehr nur aus dem Lexikon selbst ex- cerpirt. Chresthonius hat nämlich die unregelmässigen Formen der Aoriste, das Futurum und Perfectum bei der Präsens-Form aufgeführt und Coppernicus dieselben nur an der entsprechenden alphabetischen Stelle im^ Lexikon eingereiht, um sie vorkommen- den Falls schneller auffinden zu können."* Man ersieht aus dieser Manipulation recht deutlich, mit welchen Schwierigkeiten zur Zeit von Coppernicus bei der Dürf- tigkeit der grammatischen Hülfsmittel die Erlernung der griechi- schen Sprache verknüpft gewesen ist. Coppernicus hat sich die unregelmässigen Yerbal-Formen selbst dann notirt, wenn das Präsens nur in geringer Entfernung von der Stelle aufgeführt war, wo jene nach der alphabetischen Ordnung einzureihen waren. Eigentlich lexikalische Zusätze finden sich in geringerer An- zahl; auch von diesen erscheint es überflüssig, eine vollständige Zusammenstellung zu geben, wie dieselbe im ersten Bande an- gekündigt war. Coppernicus hat einige wenige Worte neu hinzu- gefügt, bei andern ausser der von Chresthonius gegebenen Ueber- * Zu Belegen mögen die auf Seite 186^ notirten Yerbal-Formen dienen; es finden sich dort deren fünf dem Texte eingereiht: »neitov^a« 7C. airo too TzaLOjt» »TCETttaxa« IC. airo tou irexaCo» »TTSTrroixa« cecidi a ttitttco. »ueTtuafii-ai« ir. it.o tou irov9avo(i.ai. »ireTTtuTca« bibi a titvai. DasB Coppernicus seine grammatischen Notizen nicht systematisch ver- zeichnet und nicht alle von Chresthonius aufgeführten unregelmässigen Formen sich in alphabetischer Ordnung eingereiht hat, zeigt z. B. die Bemer- kung z. S. 185: vRet90|jLai. (i. airo tou :;a9^(o«. Coppernicus hat hier nicht angegeben, dass die Form icc(oo(i.at auch von 7re(8(D hergeleitet werden kann, wie es Chresthonius an betreffender Stelle angemerkt hatte. r GRIECHISCHE BÜCHER-EmZEICHNUNGEN. 261 Setzung noch eine weitere Bedentnng notirt, wie sie ihm bei der Lektüre anfgestossen war.* Eine durchgehende Verbesserung hat die von Ghrestho- nius gegebene Uebersetzung der griechischen Monats -Namen erfahren; allein auch hier genügt es, die Notate von Gop- pemicus anzuführen, ohne eine weitere Untersuchung anzu- schliessen. ** "^ So unwichtig die lexikalischen Zusätze an sich sind, welche Gop- pemicus im Chresthonius angemerkt hat, so geben sie doch, gleich den grammatischen Notaten, sichere Belege für den Eifer, den derselbe den grie- chischen Studien zugewandt hatte. Einzelne Beispiele sollen nachstehend angeführt werden: Bei d^vTjoi fol. 7 ist »a^TjvaC«« hinzugeftlgt, bei dtOr^c » icao; amicus vel cognatus; fol. 188 iceptiteooo» palleo; fol. 189 icepioaoc impar; fol. 243 cpeXXa Ta, loca petro»a, caprinis apta pascuis. Fol. 245 ist neben dem Verbum «ppovriC« notirt: ^povTtatt]«, jedoch ohne beigefügte Uebersetzung. An einzelnen Stellen sind die griechischen Worte verbessert; fol. 151 ist bei (i.eT6x(i.iov die richtige Form (Aeraixf&tov beigeschrieben, fol. 50 'yXeixot in 7X60x0$ verändert, ebenso fol. 249 der Druckfehler x^poTpiT)toc verbessert in x^^po'^pi'^'^oc. Bei einer Reihe von Worten endlich sind der von Chresthonius gegebenen Uebersetzung noch andere Bedeutungen beigefügt: fol. 78 hatte Chrestho- nius hoKKai durch vicissim erklärt, Coppemicus schreibt hinzu: »alterna- tim, per mutationem«; fol. 121» steht neben den von Chresthonius ge- gebenen Uebersetzungen »laboro, aegroto, patior« hinzugeschrieben »de- ficio«; fol. 131 ist bei »xav^o; pilus palpetrarum« notirt »angulus oculi«; fol. 230 hatte Chresthonius tccuc durch »Interim, tandem, antea, brevi« wiedergegeben, Coppemicus fügt noch hactenus hinzu; fol. 250 ist bei »{mepopiQi locus extra fines« beigeschrieben »exilium«; fol. 245 hatte Chresthonius zu ^iXtpo; keine Uebersetzung gegeben, sondern es nur durch »xop{xoc« erklärt, Coppemicus schreibt nach fol. 134 »truncus« hinzu. ** Coppemicus hatte ein bedeutendes Interesse an der richtigen Beihen- folge der attischen Monate, weil die chronologische Feststellung der durch die Alexandriner überlieferten Beobachtungen der Alten zum Theil dadurch bedingt wurde. Er ist jedoch zu keinem festen Besultate gekommen ; die Schwankungen seiner Ansicht werden durch die mehrfachen Verbesserungen 262 I. scmuFTEN von coppbbnicus. Der YoUgtändigkeit wegen mögen schliesfllieh noch die bela- den kleinen Einzeichnnngen eine Stelle finden, von denen sich im Lexikon des Chresthonius hinlänglich bezeugt Die letzteren sollen — in Ergänzung der oben S. 60 ff. gegebenen Mittheilungen — in alphabeti- scher Ordnung nachstehend aufgeführt werden; von einer eingehenderen Untersuchung, wie sie Band I, Thl. 1, S. 413 angekündigt war, wird jedoch Abstand genommen. BoY]5po(Aid[>v hatte Chresthonius durch Junius übersetzt, Coppemicus ver- ändert in »Augustus mensis«; FapiT^Xiai^ erklärt er für »Januarius« (Chresthonius als October); den 'Exaxofjißaidbv als »Junius« (Chresthonius: Aprilis); den EXa^rjßoMov bezeichnet Coppemicus als Februarius (Chre- sthonius: »December«), den BapY7)Xi(6v als »Aprilis« (Chresthonius: »Fe- bruarius«), den MaifiaxTT)pt(6v als »September« (Chresthonius: »Augustus«), den Mouvu^u6n als »Martins« (Chresthonius: »Januarius«). Den (von Chre- sthonius ausgelassenen) IIuaNe^l^uÄy schaltete Coppemicus an der alphabetisch richtigen Stelle ein (zwischen irzmy(6^ und 7:6pap7oc) und bestimmt ihn als »mensis October« (ursprünglich hatte er ihn für den »mensis Augustus« erklärt, diese Bestimmung später jedoch weggestrichen). Den 2xtpo(popif6y endlich, den Chresthonius als »Martins mensis« interpretirt hatte, bestimmte Coppemicus als »Majus«. Fügt man nun in die Coppernicanische Reihenfolge der griechischen Monate, wie sie aus den vorstehend aufgeführten Notaten zum Chresthonius gewonnen ist, die von Coppemicus nicht bezeichneten Monate Merafettvidiy und Av&eoT7]pi(ttv an den ihnen nach der gewöhnlichen Bestimmung zukom- menden Stellen ein, so erhält man folgende Beihe: 'ExaT0(Aßai(6v [MeTaYCiivituv] BoTjBpofjiKuv Juni Juli August MatpLaXT72ptc&v IIuave^Kuv 'Äv^eotYjpKÄvj September October November iloaei^edbv raji.T)Xi(6v EXacpTjßoXwöv December Januar Febraar Moüvu)rtt6v 0apY7)Xt<6v SxipocpopKuv März April Mai. Genau in der vorstehenden Folge hatte Coppemicus die attischen Mo- nate in einer Einzeichnung geordnet, welche sich auf dem Vorsatz-Blatte des Chresthonius niedergeschrieben findet: * Y H n O Q ^ Mnvi^Kov 9apYir]XioDv Sxipo^optoyv ExaTopißaiaiv MeTaYCtcvtcDv BoTj^popitaiv MaiptoxTTjptoiv riiiaved^Kov AvOecTjpioav llosetoeasv rajxTjXimv EXa^ßoXtoov £i ni '^ ^^ X* GRIECHISCHE BÜCHEH-EINZEICHNUNQEN. 263 die eine anf dem Vorsatz-Blatte, die andere anf dem letzten freien Blatte des Lexikon von Chresthonins findet. In der ersteren hat Goppemicus die griechischen Ausdrücke fbr einzelne Theile des Wagens (ohne Uebersetzungl zusammen- gestellt; sie lautet: »ApfJÄ, ^ifpo;, avTüS, X^®**!? xavftot, xvtjvyj, ito«.«* Die zweite kurze Notiz bezieht sich auf die beiden kapitu- larischen Hauptorte Alienstein und Mehlsack; die näheren Be- ziehungen sind jedoch schwer zu enträthseln** : »AXvoXit^ivr^ (fTio MeXaax (pEe a}j.9o>T8pa «sie!) BpoO«. Nachmals hat Coppemicus jedoch diese ursprüngliche Reihenfolge der Monate geändert, indem er durch das Unterstreichen der Worte Av^eorr^pidbv und nooei(6(6v, gleichwie durch die darunter gesetzten Zeichen des Thier- kreises andeutete, dass er sich in der Anordnung geirrt habe. Dem An- thesterion hatte er nämlich ursprünglich das Zeichen des Steinbockes ^ untergeschrieben, dieses später aber durchstrichen und das Zeichen des Wassermannes dafür gesetzt. Unter dem Poseideon steht ebenso ausgestri- chen nochmals das Zeichen des Schützen ^4, aber auch das des Steinbockes ;:? , letzteres gleichfalls durchstrichen. Unter dem Gamelion stand ursprüng- lich das Zeichen des Wassermannes «» ; dasselbe ist aber getilgt, ohne dass ein anderes Zeichen dafür substituirt wäre. Offenbar hat Coppemicus es nur verabsäumt, das fehlende Zeichen unterzusetzen. * Hipler, welcher die kleine Notiz zuerst mittheilte, (Anal. Warm. S. 121) hat sich in der Wiedergabe des ersten, fUnften und vorletzten Wortes geirrt. Die Worte Apeia und xuT](jLa, welche Hipler gesetzt hat, haben gar keine Beziehung zum Wagen; es ist von Coppemicus überdies ganz deut- lich »Apfita« und »xvTjfxT)« geschrieben. Das drittletzte Wort lautet bei Hipler xaveov, welches in der Bedeutung »Wagenkorb« wohl zulässig wäre; allein Coppemicus hat deutlich »xaN^ot« geschrieben. ** Auch diese Einzeichnung hat Hipler (a. a. 0. S. 121) nicht richtig wiedergegeben; sie lautet bei ihm: AXvoXi^tvT] axiC MeXoax wSoi» apk'f (urepa Bpo9 Zunächst hat Hipler die Striche unter »^xt^«, »«pSe« und »BpoO« über- sehen; sie zeigen deutlich an, dass diese Worte als Zahlzeichen gebraucht sind. Sodann heisst das zweite Wort nicht artC, sondern ^tio, das dritt- letzte. Wort endlich ist deutlich als tpSe zu lesen. Die Notiz würde bedeuten : »Alienstein 1314, Mehlsack 865, beides zusammen 2179.« 264 I. SCHBIFTEN VON C0PPERNICÜ8. Eine Beziehung der Zahl 1314 (^iB) zu Allenstein könnte vielleicht noch gefunden werden; nach einer Inschrift an der dortigen Kirche ist dieselbe im Jahre 1315 erbaut. Nicht zu errathen ist jedoch der Grund für die Verbindung der Zahl 865 (tj^iß) mit Mehlsack (die dortige Kirche ist 1330 erbaut; im Jahre S65 war Preussen überhaupt noch nicht in die Geschichte eingetreten). Dass die Zusammenstellung der griechischen Worte »dxtS« und »dbSea mit Allenstein und Mehlsack als mnemotechnische Hülfsmittel von Coppemicus gebraucht seien, ist eine ansprechende Vermuthung Curtze's (Beliq. Go- pem. S. 4); derselbe hebt zugleich hervor, dass das zu AX^oXtdtvT] und McXaox passende Wort Bpo^ recht gut als Vermittler des Gedächtnisses zum Behalten der Zahlen 1314 und 865 gebraucht werden konnte. Anhang. Die unechten Schriften. I. Die Septem Sidera. Unter den irrthUmlich auf den Namen von Coppenücns Übertragenen Schriften sind die »Septem Sidera« roranzn- stellen, ein Cyklns von sieben asklepiadischen Strophen, deren Inhalt sich anf die Mysterien der Gebart imd Kmdheit Christi bezieht. Diese kleine Gedicht-Sammlung — den Zeitgenossen von Coppemicns ganz unbekannt — erschien erst zwei Menschen- alter nach seinem Tode. Nähere Angaben über den Heraus- geber, den Professor an der Universität Krakau Joh. Broscius, ebenso die erforderlichen bibliographischen Notizen ttber die erste und die folgenden Ausgaben findet man im ersten Bande, Thl. 2, S. 372 ff. Dort sind auch die äusseren und inneren Gründe zusammengestellt, welche gegen die Autorschaft von Coppemicns zu erheben sind. Die beiden ersten durch Broscius besorgten Ausgaben der Septem Sidera sind nicht erhalten; der nachstehende Abdruck erfolgt nach der dritten Ausgabe, welche Broscius im Jahre 1629 zu Krakau in der Officin von Fr. Caesarius erscheinen liess. 266 UNECHTE SCHRIFTEN. Das Titel-Blatt der Ausgabe von 1629, von welcher sieb noch ein Exemplar auf der Universitäts-Bibliothek zu Krakau vorgefunden hat, enthält auf der Vorderseite nur einen Kranz von sieben Sternen und darunter die Worte »Septem Sidera«. Der Name »Goppemicus« wird überhaupt nur ein einziges Mal — fast schüchtern — in der Vorrede von Broscius genannt. Die Widmungs-Vorrede an Papst Urban VIII. (S. 3—6) lautet : »Urbano VIII. Pontifici. Optimo Maximo. Regis Regum incunabula et pueritiam, Beatissime Pater^ Septem tabellis Tuae Sanctitati offero. Novum est picturae ge- nus. Non enim lignum, non aes, non tela defert istas imagines^ sed coelum; color etiam in densissima nocte spectabilis. Arti- ficimn porro tantum, ut vel Apelli non cedat; dubito an non su- peret. Quadraginta octo imaginibus antiquitas coelum distinxerat: in bis autem multa fabulosa, ut ex Hygino aliisque patet. Dis- pUcuit authori novae picturae, splendori coelesti tenebras fabu- larum permistas esse. Veritati lucem, luci veritatem jüngere aggressus, primas tantum duxit lineas: paulo tarnen ante mor- tem commisit bono artifici colores inducendos. Hoc artis aroa- num per aliquot jam manus a Copemico in Academia Jagel- lonia ivit. De quo cum ego a praeceptoribus secreto didicissem, ut certiora haberem, in Prussiam abii. Tacendo quaerebam« veritus ne tam praestans inventum, vel potius inventi residuum meas manus effugeret, vel, ut isto saeculo ingenia aemula sunt non docilia, quoquo modo averteretur. Ac tandem ab lUustris- simo piae memoriae Simone Rudnicio admissus ad veteres Var- miae bibliothecas, quarum nonnuUas jam violenta manus invasit. dum nihil contemno, dum minutissimas etiam chartulas, quibus boni artifices aliquando praestantissima inventa breviter com* mittunt, excutio: ad illud Archimedeum eup7)xa, supi^xa, ventum est. Dejecit antiquas quadraginta octo imagines, novas quadrar DIE 8SPTEM SIDEBA. 267 ginta noyem indnxit, fortasse ob septenarii dignitatem, vel quod magis credo, nt medium haberet ab extremis aeqnaliter distanB. Qnae enim tabella hnjus septenarii, illa qnoque totius seriei me- dia est, hoc est yicesima quinta. Dens bone, quam pulchral quam nitida! quam omnibus saeculis atque locis communis! Singuli versus stellae sunt, nuUi elisioni, vel ut mathematice lo- quar, nuUi ecclipsi obnoxiae. Jam ante sedecim annos praemisso primo prodromo, de hac re nonnihil indicaveram: deinde, ante decem cum in Italiam irem, altero sub auspieiis lUustrissimi et Reverendissimi Domini Domini Martini Szyszkowski, Dei Gratia Episcopi Cracoviensis ; eorumque exemplaria nonnuUa minuta forma Romam ad amicos meos, nominatim vero Reverendum Do- minum Abrahamum Bzovium transmiseram. Sed et ad alios per Germaniam. Viderintne illa Bayerns aut ejus successores, Dens quidem novit. Gerte neque iisdem principiis neque iisdem mo- dus, etsi ad eundem finem insistunt. Examinabuntur haec, uti existimo, ab iis, qui felicissimum Lynceorum Institutum sequuntur. Licebit cuique, pro suo arbitratu coelum, quod in haereditatem cunctis relictum est Plinio teste, distinguere. Ego hanc dispo- sitionem a primo inventore Copernico, Sanctae Sedi Apostolicae destinatam, ex antiquis Biblothecis produco, Tuaeque Santitati Magno parens, ter sancte parens, cui credita coeli Imperia, auspieiis dudum firmata Deorum, supplex offero; liceat enim uti Tui doctissimi Vatis carmine. Dens Te, Beatissime Pater, Ecclesiae Sanctae diutissime con- servet, ut Meliphtongae Tuae Apes mel suavissimum publicae per orbem tranquilitatis proferre nunquam cessent. Sanctae Apostolicae Romanae Sedi et Tuae Sanctitati obse- quentissimus Joannes Broscius Doctor Medicinae, Baccalaureus Sacrae Theol. et ejusd. facultatis Ordinarius in Acad. Crac. Professor.« 268 UNECHTE SCHRIFTEN. SIDUS 1. CHRISTUM A PROPHETIS PROMISSÜM PROPONIT. PromisBum capitis cemere Principem, Qui Yos in populum quandoque liberum Praestans asserat heros, In regnoque suo beet. Expectate parum, mox aderit Pins; Non est is Pario marmore durior, Nee quisquam citus aeque Votis annuit optimis. Sed differt animi consilium sui, Ut desideriis fervidioribus, ExpectatuB hie Hospes Possit gratior excipi. Quam vero veniet Pastor Olympius. Tum distenta ferent ubera candido Plenae lacte eapellae, Plenae pignoribus bonis. Non jumenta ferns disjiciet Leo, Muleebit pavidam mitis ovem Lupus. Hie naseetur amomum, lilie cinnama, saecarum. Paseet lanigeras Pastor ovieulas, Omni laeta dabit paseua eopia ; Uno millia fönte Potabit sitientia. 0 fons perspicuo splendidior vitro. Summis orte citra principium jugis, Huc delabere tandem, Gentis pelle tuae sitimi DIE SEPTEM SIDBBA. 269 8IDUS n. CHRISTUM A PATBIBUS DESIDERATÜM PBOPONIT. Cur sie anla domns Empyreae patetf Et sei ante latens clarior emicat? Dulci mella liqnore £ dnris scopulis flnnnt? Mundus bellipotens, attonitns silet, Palehris laeta nitent arva coloribus, Miro fragrat odore A6r bis niminm locis? Praegnans Helisabeth, qnae sterilis fait, Cum praegnante canit Yirgine carmina. Claro jubila plausu In summoB abeunt polos. lUam saepe frequens Angelns in Domum, Laeta fronte volat, laetior evolat: Regem nuntiat illum, Qui venturus agit moras. 0 summi soboles inclyta principis Pura nascere jam, nascere Virgine I Jam descende patemo Expectate nimig sinu! Te desiderio poscimus intimo, Consolare pios ocius anxios. Eja yise supeme Imam Parvule patriam ! Felix ante sacras una puellulas, Quae coeleste suo fert utero decus ! 0 aurora serenum Velox Lueiferum vehe! 270 UNECHTE SCHRIFTEN. 8IDÜS HL OHBISTÜH DE YIRGINE NATUM PBAE S£ FEBT. Qnis fulta posuit te puer in casa? Quis laedi teneram frigoribus vetat? Yirgo summa Maria, Quae flayam religat comam. Simplex mnnditiis, dotibus aurea, Quam semper nitidam, semper amabilem, Sanctus Spiritus aura Caelesti replet intime: Natum virgineo confovet in sinu, Et lactat niveo nobilis ubere, Dat solatia flenti Mater sedula filio. Hinc bos, hinc asinus creber anhelitu In terra posito te refovet genn : Quem plebs nosse negabit, Hüne norunt animalia. Descendit superis huc quoque de polis Cantans Angelieus cum radiis ehorus: Summo gloria Patril Fax sit pacis amantibus! Ad praesepe sono protinus exciti Pastores veniunt a grege simplici: Christo gloria nato ! Fax sit pacis amantibus ! Coelum dulcisonis carminibus sonat, Per mundi resonant jubila machinam : Uni gloria trino! Pax sit pacis amantibus! DIE SEPTEM 8IDERA. 271 SIDUS IT. CHRISTUM lUXTA LEGEM GIRGUMGISUM DEGLARAT. Lux octava suo Incet in ordine : * Lux divina nova lucet origine: InfanB nomen lESUS CircumcisuB habet datum. Ek hoc annug habet principinm die, Quo primnm voluit fundere sangninem Nuper natuB lESUS, LargiB non Bine lachrymiB. OmneB huc homines currite perditi! Hie est nostra salus unica parvulus! Sanctum nomen lESU Nomen nempe Balutis est. Si quis juncta videt damna periculis. Ainissisque timet pauperiem bonis: Hunc ditabit lESUS, nium si pins invocet. Si cui Leviathan insidias parat, Si mundus satagit vel caro fallere: Hie exoret lESUM, Fiet tutior illico. Si quem tabificus morbus habet diu, Si cum terribili morte premit pavor: Sc commendet lESU, Et solatia sentiet. Hoc quicunque novum nomen amabile Per concepta sibi vota vocaverit, Hunc servabit lESUS, Fretum praesidio sno. 272 UNECHTE SCHRIFTEN. 8IDUS Y. CHRISTUM A TBIBÜS MAGI8 ADOBATÜM EXflIBST. Quod fulget medio sidus in a^re, Hanc reges Ephratae ducit ad insulam Bequem vnltis? lESUM? Ista sub easnla latet. Ingressi stabalnm sternimini solo, Et proni puernm corpore parvulum, Regem mente sapremnm Confestim veneramini. Sargentes hnmili poplite cemui, De gazis puero munera promite, Aumm thnsque Sabaeum, Et myrrhae laerymas gravis. Nunc vnltum pueri cemite blandulum: Nunc cnm matre licet virgine colloqni: Hie est noster lESUS, Huic nomen MARIAE manet. Hüne olim Balaam pollicitus fuit^ Yisamm Dominum se procul impius: Haec est Stella laeobi Splendens gentibus ex domo. Spectatum satis est jam, Proceres pii, Gentes ista sciant nuncia plurimael Promptis ite camelis Pergentes aliam viam I Herodes etenim rex nimis improbus Est Yulpes animo callida sub dolo, Mox mactaret lESUM, Hie si nosset cum fore. DIB SEPTEM SIDEBA. 273 8IDU8 VI. CHRISTUM IN TEMPLO PBAESENTATÜM MANIf ESTAT. Praesagit mihi mens nescio quid boni, In templum placidus nos animns vocat. Si dignaris, eamus Mox, Mox, mi Simeon senex! Aras sammuB adit, snspice, Pontifex: Et de more sacras immolat hostias. Diversis holocanstis It coelo redolens odor. En praestans hnmili mente puerpera Offert hunc Domino filiolnm Deo, Torqaatasque colnmbas, Crepans cereolum sacrum. Hanc matrem reliqno consimilem gregi Lnstrariqae buo cum pnero pntant; Atqni Virgo pudica Sanetornm Dominum gerit. A quo tanta precor lumina dimioant? An sol totus in hanc insiliit domum? Hac lux fulget ab ara? Non! hoc a puero yenit. Tardos accelera, mi Simeon, gradus, Ulnis et puernm suscipe fervidis; Huius lumine vultus Jam Yultu satia tuum. Hüne- in te residens Spiritus innuit, Quem Visums eras esse Dei micans Lumen lumine Christum! Nunc in pace mori juvat. n- 18 274 UKfiCHTE SCHRIFTEN. siDus yn. CHRISTUM Ptt&UM INTBR D00T0RE8 MODENNfil COLLOGAT. Ad Christnm puerum nunc pneri boni. Accedendo piis dicite voculis: Felix hospes lESU ExpectatHB ades diu! Ecquid qnaeso vales? ande redis precor? Ut cessere tibi die age singula? Nam no8 malta perida Vexavere migerrimos. Herodes fariis impinB horridis Accensofl pueros andique bimalos CoUectoB velut agnos, Ferro confleenit trnci. Qui qnondam fuimiig nnmine trimuli, Fratmm tenibilem vidimas heu neeem! PlanetuB aBtra parentam Pervenere Bub aurea. Aegypto redii salyns ab infima Maltos aHte dies in patriam meam; Hie autem duodennis Goelestem veneror patrem. Ad me eandidnli currite parvnlil Vivendi speeimem samite nobile! In saeram simnl aedem Hane me eoncomitamini ! Admiranda Dei cemimuB in domo : Doctores medio enm puero senes Diseeptant super illo Messia memorabili. DIE SEPTEM SIDBBA. 275 Quam prndenter inops verba facit puer! Quam solerter eis explicat abdital Nunc interrogat illos. Nunc respondet acntius. Doctos ingenium coelitas inditam Non longi Senium temporis efficit: Hie canus puer est bis, Hi sunt bis pueri senes. Annumerayi Anno quo Bis Septem Phoebus rerum puleherrima bis sex Borna capit, Lunae quinque ter orbis habet. (1629.) Cracoviae In Of&cina Francisci Caesarii. 18^ n. Eleineie Diohtimgen. AuBser dem Cyklas der »Septem Sidera« wird noch die Aatorschaft von zwei kleinen Gedichten dem Coppemicns zuge- schrieben. a) Das erste ist ein unbedeutendes Epigramm, welches Cop- pemicus im Jahre 1512 an Dantiscus gerichtet haben soll: npOC 'loDCtVVTjV TOV AlVoS^OfJLOVtt. Hie est dictus ubique curialis, Est et nomine reque curialis. Musarum Studiosus est lyraeque, Verbis carmina iunxit exsolutis Nexu non pereunte Linodesmon. Die Gründe, aus denen das vorstehende Gedichtchen nicht auf Coppemicns übertragen werden kann, sind im ersten Bande Thl. 2, S. 376 zusammengestellt. Es musste aber die Unecht- heit auch an diesem Orte schon deshalb ausdrücklich hervorge- hoben werden, weil jene Verse noch in dem vorliegenden Werke (Band I , Thl. 1 , S. 27] irrthümlich als von Coppemicns her- rührend bezeichnet worden sind. Das unbedeutende Machwerk ist übrigens erst seit Kurzem durch den Dmck bekannt geworden"^ ; * Das Epigramm »IIpoc IfoawTjV ton AtNo&eofjLONa« ist erst im Jahre 1855 durch Dominik Szulc (^ywot. Hik. Kop. p. 74) veröffentlicht worden; es hatte bis dahin in einer Handschrift der Krakauer UniversitSts-Bibliothek versteckt gelegen, über welche die folgende Anmerkung nähere Aus- kunft giebt. KLEINERB DICHTÜNQEN. 277 68 ist ans einer unkritischen Kompilation ttber das Leben und die Schriften von Coppernicus hervorgezogen, welche sich aus der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts handschriftlich auf der Universitäts-Bibliothek zu Krakau erhalten hat."* * Auf der Universitäts-Bibliothek za Krakau wird aus der Mitte des 17. Jahrhunderts eine Beihe von Manuskripten aufbewahrt, welche sich auf die Geschichte der Universität beziehen : »Fastorum Studii generalis almae Academiae Cracoy. Tomi YII per Martinum Badyminski, CoUegii Maioris Professorem, S. Sedis Apostoliciae Protonotarium a. 1658 consignati«. Im 4. Bande dieser Folge befindet sich eine »Commentatio de vita et scriptis Nicolai Copernici«. Diese ist (zugleich mit einem Abdrucke der »Septem Sidera«) im Jahre 1873 als Festschrift der Universität Krakau zur 4. SSkular-Feier des Geburtstages von Coppernicus veröffentlicht worden (p. 17—23). Badyminski stellt in seiner »Commentatio« einige Notizen ttber das Leben von Coppernicus zusammen. Vorzugsweise aber ist er bemüht, in aufrich- tiger Pietät gegen Coppernicus die Lehre von der £rd-Bewegung zu ver- theidigen und namentlich auch von dem Vorwurfe der Schrift-Widrigkeit zu befreien. Badyminski hat gute Quellen vor sich gehabt, von denen wir einige nicht mehr besitzen; u. a. kennt er Briefe von Bheticus an Came- rarius und »Volphius«. Allein andererseits ist er oft recht unkritisch ver- fahren. Dass er S. 21 den 10. Juli 1524 statt 1528 angiebt, ist nicht hoch anzuschlagen; dagegen ist nicht zu entschuldigen die MittHeilung, dass die Denkschrift über die Verbesserung der preussischen Münze auf der Tagfahrt zu Posen von Coppernicus überreicht worden sei! — Sogar über die Kra- kauer Universitäts- Verhältnisse ist der Verfasser der »Fast! Studii Generalis almae Academiae Cracoviensis« schlecht unterrichtet. Er lässt Coppernicus mathematische »Collegia publica« bei Brudzewski hören, obwohl letzterer bereits vor 1491 die Beihe seiner mathematisch-astronomischen Vorträge abgeschlossen hatte. Endlich soll nach Badyminski's Angabe die »prima et secunda laurea« dem »Magister artium« Coppernicus in Krakau zu Theil geworden sein, während die erhaltenen Promotions-Bücher bezeugen, dass derselbe keinen akademischen Grad in Krakau erhalten hat. Bei diesem unkritischen Verfahren Badyminski's in der Mittheilung wichtiger Lebens- Verhältnisse von Coppernicus darf es nicht Wunder nehmen, dass er in einem verhältnissmässig unbedeutenden Punkte leichtfertiger erscheint. Badyminski giebt nämlich mit bestimmten Worten an, dass das Ge- dichtchen mit der Ueberschrift »NixoXao« 6 KoTc^epvixoc itpo; ImawTjv tov At- voSeopLovaa dem Epithalamium vorgedruckt sei, welches Joh. Dantiscus zur Hochzeits-Feier des Königs Sigismund I. gedichtet hatte. Nun besitzen wir aber den von Dantiscus selbst besorgten Abdruck seines Gedichtes, welcher bei Joh. Haller zu Krakau 1512 erschienen ist, und dort findet sich 278 UNECHTE SCHBIFTEN. b) Wichtiger iBt es, hier nochmals mit besonderem Nach- drucke hervorzuheben, dass auch die bekannte Bapphische Strophe nicht Yon Coppemicas herrührt, welche man gern fbr einen Denkspruch des Goppemicns ausgegeben hat, oder gar ftLr eine Grabschrift, welche er sich selbst, von Reue über sein wissen- schaftliches Vergehen erfasst, gedichtet habe: »Non parem Pauli gratiam requiro »Veniam Petri neque posco, sedquam »In crucis ligno dederas latroni^ »Sedulus oro«. Die Verse sind alt und bereits früh mit Goppemicus in Ver- bindung gebracht. Ein jüngerer Landsmann desselben, Dr. Mel- chior Pyruesius (f 1589), hat sie zur Unterschrift ftlr ein Epitaph- Bild gewählt, welches er in die Pfarrkirche zu St. Johann stiftete. Die beiden ältesten Biographen von Goppemicus, Starowolski und Gassendi, keimen das Bild, wie die Unterschrift nicht. Beides wurde weiteren Kreisen der Gelehrten-Welt erst ein Menschen- alter nach dem Erscheinen von GassendVs »vita Gopemici« durch Hartknoch's »Alt und Neues Preussen« (S. 371) vorgelegt. Hart- knoch fügt der Geschichte und Beschreibung des Bildes nur die Bemerkung hinzu: »Dieses Bildnttss des Gopemici lassen die Frantzosen und andern oft abconterfeyen« ; über die Autorschaft der beigefügten Verse spricht er sich nicht aus. auch nicht die geringste Andeutung von jenem vermeintlich Goppernicani- sehen Epigramm. Ebensowenig ist letzteres in dem Abdrucke enthalten, welcher aus einer alten Abschrift im 2. Bande der »Acta Tomicianao (p. 30 — 39) veröfifentlicht ist. Da jedoch kein Grund vorliegt, die Zuver- lässigkeit RadymiÄski's in Zweifel zu ziehen, so bleibt nur die Annahme, dass er die in Rede stehenden Verse in einem Exemplare des HaUer'schen Druckes handschriftlich vorgesetzt gefunden hat. Allein unter dieser Voraussetzung sind seine Worte wiederum nicht besonders glücklich ge- wählt. Er sagt nämlich: »Exstat argutum epigramma Epithalamio praefixum, quod Johannes Dantiscus .... in Nuptias S. Poloniae Regia Sigismundi primi Cracoviae anno 1512 typis ediderat«. KLEINBRE DICHTUNGEN. 279 Aüch von Späteren ist eine Untersnchong über den Dichter der erwähnten sapphiechen Strophe nicht angesteUt. Viehnehr wurden die Verse, welche Pymesins dem Coppemicns in den Mnnd legt, als sie unbeanstandet aus einer Biographie in die andere übertragen waren, allmählich als Coppemicanische aus* gegeben, und schliesslich gar als eine Grabschrift bezeichnet, welche Coppemicus sich selbst gedichtet habe.* Es ist Hipler's Verdienst, den letzteren Mythus zerstört zu haben. Er hat das Gedicht aufgespürt, dem die Strophe ent- nommen ist, einer 34 Strophen langen sapphischen Ode auf das Leiden Christi, welche Aeneas SyMus Piccolomini, der spätere Papst Pius IL, im Jahre 1444, also hundert Jahre vor dem Tode von Coppemicus gedichtet hat.** Freilich sucht Hipler noch die * In den Worten: »Non parem Pauli gratiam requiro« liegt allerdings nicht blos ein aUgemeines Bekenntniss unserer menschlichen Schwachheit vom christlichen Standpunkte ; es hat Pymesius vielmehr sicherlich auf den Widerstreit Bezug genommen, in den nach der damals ylel verbreiteten Meinung das Coppemicanische System zu dem kirchlichen Glauben getreten sei. Lichtenberg hat dieser Auffassung einen starken Ausdruck gegeben, indem er in seiner Biographie des Coppemicus (Verm. Schriften VI, 128) von dem Denkmale des Pymesius sagt: »Vielleicht gilt das Monument zwar dem subtilen Mathematiker, aber noch weit mehr dem bussfertigen astrono- mischen Sünder, der, wie einige Frömmler wähnten, im Leben durch die ketzerische Lehre, dass sich die Erde um ihre Achse und um die Sonne bewege, eben den verfolgte und verleugnete, den Petrus und Paulus auch einmal in ihrem Leben verfolgt und verläugnet hatten, und der nun hier in einem sapphischen Seufzer Busse thut und bekennt, dass er ein armseliger Schacher gewesen sei. So genommen erinnert diese Grabschrift an eine andere, die ihm Ziegler in seinem »Schauplatz der Welt« (S. 40) gesetzt hat, die zwar nicht Sapphisch, aber ganz in dem Geiste jener Sapphischen abgefasst ist: Im Lehren war ich falsch, im Leben war ich frumm. Die Kugel dieser Welt lief mit mir um und um : Nun schick' ich meinen G^ist, der soll die Sterne zählen, Der Himmel lasse mich den Himmel nur nicht fehlen.« ** Im Pastoral-Blatte für die DiOcese Ermland (1874 S. 30 ff.) hat Hipler das ganze Gedicht mitgetheilt, aus welchem die dem Coppemicus zugeschriebene Strophe : »Non parem Pauli gratiam requiro etc.« entnommen ist Sie bildet in diesem Gedichte, welches mit den Worten: »Quid tibi 280 UNECHTE SCHRIFTEN. Ansicht zu retten, es habe Coppernicns die fremden Verse ^ welche er sich als Denksprach im Leben ausgewählt hätte, auch als Unterschrift für das Epitaph-Bild bestimmt, welches noch "bei seinen Lebzeiten angefertigt gewesen sei.* tandem Bcelerate quaeris« beginnt, die 32. Strophe. Oedichtet ist dasselbe von Aeneas Sylvins Picoolomini im Jahre 1444, welcher damals eben in die Dienste des Kaisers Friedrich III. als Geheim-Schreiber getreten war; ihm hat der Dichter auch die Ode zugeeignet. * Noch im Jahre 1855 hatte Hipler, als er »des Ermländischen Bischofs Johannes Dantiscus und seines Freundes Nikolaus Eopemikus geistliche Gre- dichte« herausgab, die Strophe »Non parem Pauli g^tiam requiro« geradezu als »Epitaphium Nicolai Copernici ab ipso scriptum paulo ante mortem« bezeichnet. Nachdem er später diese vermeintlich Gop- pemioanischen Verse in dem Gedichte von Aeneas Sylvius aufgefunden hatte, trat er den RUckzug dadurch an, dass er meinte, »die glückliche Wahl der trefflichen Unterschrift auf dem Thonfer Bilde werde jeder Un- beüingene auf Kopemikus selbst zurückführen müssen, da kein anderer als der Portraitirte selbst das Recht habe, sich den schönen Vergleich mit dem Schacher zu erlauben«. Die Bekanntschaft aber, welche Goppemicus mit dem Gedichte des Aeneas Sylvius durch die Wahl jener Strophe bekundet habe, führt Hipler (die Pocträts des Nikolaus Eopernikus S. 21) darauf zurück, dass ein Neffe des Dichters, der nachmalige Papst Plus IIL, mit Lucas Watzelrode, dem Oheim von Goppemicus, innig befreundet ge- wesen sei. Zweite Abtheilung. Zeitgenössische Schriftstücke zum Leben und zur Lehre von Ooppemicos. n. ZEITGENÖSSISCHE SCHEIFTSTÜCKE ZUM LEBEN UND ZUR LEHRE VON COPPERNICUS. Auf den nachfolgenden Blättern sollen nur die von den unmit- telbaren Zeitgenossen des Coppemicns aasgegangenen Druckschriften, bez. Briefe zum Abdruck kommen. Die nach dem Tode von Cop- pemicns veröffentlichten Schriften über ihn werden im dritten Bande Verwerthung finden. Dass ttber Coppemicns und seine Lehre bei dessen Lebzeiten nur sehr Weniges der Oeffentlichkeit übergeben ist, darf uns nicht Wunder nehmen. Das Werk »de revolutionibus« ist ja erst im Todesjahre des Verfassers erschienen, der »Commentariolnsoc femer, welcher ein De- cennium früher geschrieben war, hatte nur in den Freundes-Ereisen Verbreitung gefunden. Sonach ist es wohl erklärlich, dass die Männer der Wissenschaft eine zurückhaltende Stellung bewahrten, da ihnen doch lediglich die Grund-Anschauungen des Coppemicanischen Welt- systems bekannt geworden waren. Nur dem begeisterten Schüler und Apostel der neuen Lehre, welchem die Pforten zu dem Heiligthume ganz geöffnet waren, stand es zu, einen emgehenderen Bericht über die Entwickelung der kosmischen Anschauungen seines Meisters zu veröffentlichen. In dankenswerther Weise hat Rheticus, wo sich ihm Gelegenheit dazu bot, dieselbe gern 284 SCHBIFTEN VON RHETICÜS. benutzt, seinen wissenschaftlichen Schriften Mittheilnngen über das Leben und den Charakter des grossen Mannes einzufügen.* Leider sind gerade diejenigen Schriften von Rheticus verloren, welche die reichste Fundgrube für das Leben seines Lehrers und die Genesis des Systems geboten h&tten: die Biographie, welche er von Coppemicus verfasst und die Schutzschrift, in welcher er den- selben gegen den Vorwurf der Schriftwidrigkeit seiner Lehre ver- theidigt hatte.** * Schon Gassendi hat, die hohe Bedeutung der Schriften von Rheticus richtig würdigendi grössere Auszüge aus dessen »Narratio prima« seiner •Vita Copernici« einverieibt. ** Im ersten Bande, Thl. 2, S. 493 ff. ist bereits erwähnt, dass die beiden im Texte angeHihrten Abhandlungen von Rheticus im Drucke nicht erschienen und, wie es scheint, auch handschriftlich nicht mehr vorhanden sind. Es werden diese Denkmale der Pietät des dankbaren Schülers auch von keinem zeitgenössischen Schriftsteller erwähnt, und ihre Existenz scheint der nachfolgenden Generation ganz unbekannt gewesen zu sein. Unsere Eenntniss von der Existenz der beiden Abhandlungen von Rhe- ticus beruht allein auf der Erwähnung derselben in dem Briefe, den Giese nach dem Tode von Coppernicus, am 26. Juli 1543, an Rheticus geschrieben. Dieses für die Coppernicanische Forschung so wichtige Schriftstück wird unten in seinem ganzen Wortlaute mitgetheilt werden. Die bezüglichen Stellen sind jedoch auch an diesem Orte herauszuheben : » . . . . Quin optem etiam — schreibt Giese — praemitti vitam auctoris, quam a te ele- ganter Bcriptam olim legi, nee deesse historiae aliud puto, nisi exitum vitae« »Vollem adnecti quoque opusculum tuum, quo a Sacra- rum Scripturarum dissidentia aptissime vindicasti telluris motum«. A. Schriften Ton Bhetlcus. I. Die Narratio Frima.^ Der nachfolgende Abdruck der »Narratio prima« erfolgt nach der ersten von Rheticns selbst besorgten Ausgabe, welche zu Danzig * Einige Vorbemerkungen über die »Narratio prima« des Bheticus finden sich bereits im ersten Bande, Thl. 2, S. 395 ff. ; eine Uebersicht des Inhaltes ist ebendaselbst S. 426—444 gegeben. Der Titel »Narratio prima« ist von Rheticns für seine Abhandlung ge- wählt worden, weil dieselbe sich nur auf einen Theil des Werkes »de re- volutionibuB« beschränkt, und Rheticns die Absicht hatte, noch einen zweiten Bericht folgen zu lassen. Er hebt dies an drei Stellen seines Berichtes ausdrücklich hervor; auf dieselben wird in den Anmerkungen später noch besonders verwiesen werden. An der ersten Stelle sagt Rheticns, er habe die Absicht gehabt über den Lauf des Mondes und der Planeten ausführlicher zu berichten, um den grossen Nutzen kundzuthun, den die Lehre von Coppemicus für die Wissen- schaft haben werde. Allein der gegenwärtige Bericht würde dadurch zu sehr angeschwollen sein, deshallS werde er einen besonderen Bericht folgen lassen, »peculiarem hac de re Narrationem instituendam duxi«. Aehnlich drückt sich Rheticns an zwei späteren Stellen aus : » . . . Ve- rum enimvero, — sagt er am Schlüsse des Abschnittes »enumeratio nova- rum hypothesium«, — cum haec non tam hnius loci siut, quam alterius cuinsdam disputationls etc.« — Die letzte Stelle findet sich in dem Ab- schnitte ahypotheses motuum quinqne planetarum«; sie lautet: »Motus absi- dum planetarum, quemadmodum et alia quaedam, alteri etiam reser- vantur Narrationi«. 286 SCHRIFTEN VON BHETICUS. 1540 eTSchienen ist.* (Die Interpunktion nnd Orthographie ist je- doch nicht beibehalten, sondern dem gegenwärtigen (^ebranche an- gepasst.)** DasB RheticoB noch einen zweiten Bericht habe wollen erscheinen lassen, ersehen wir auch aus dem unten (S. 287 ff.) mitgetheilten Vorworte zum zweiten Abdrucke der »Narratio prima«, worin der Herausgeber seine Freunde auffordert, sie m($chten flir die Verbreitung der Abhandlung Sorge tragen, damit »tali pacto Altera Narratio maturius emittatur«. Ein zweiter Bericht ist jedoch nicht erschienen. Der Grund liegt nahe, da Bheticus bekanntlich gleich nach seiner Rückkehr aus Preussen von Coppernfcus die Erlaubniss erhielt, dessen grosses Werk selbst dem Drucke zu übergeben. * Der Bericht des Bheticus über das Werk »de revolutionibus«, in der Form eines Sendschreibens an seinen einstigen Lehrer Johannes Schoner in Nürnberg abgefasst, ist unter unmittelbarer Inspiration von Coppemicus auf dem bischöflichen Schlosse zu Löbau niedergeschrieben, aber erst von Frauenburg, nach der Bückkehr von einem mehrwöchentlichen Besuche bei Tiedemann Giese, nach Nürnberg abgesandt. AnfUnglich war das Schriftstück nur handschriftlich in Freundes-Kreisen verbreitet, ward jedoch bereits in den Winter-Monaten 1539/40 bei Franz Bhode in Danzig zum Drucke befördert. Diese erste Ausgabe der »Narratio prima« zählt 38 Blätter in klein Quart; sie hat weder Blatt- noch Seiten-Zählung, wohl aber Kustoden und Signaturen (A— K a 4 Blatt). Die erste Seite enthält den Titel, Blatt 1^ ist weiss. Der astronomi- sche, der Haupttheii der »Prima narratio« findet sich auf Blatt 2» — 31» (H ui). — Unmittelbar an diesen Bericht über das Werk von Coppemicus schliesst sich, ohne dass im Drucke auch nur ein Zwischenraum gelassen wäre, der Anhang, das »Encomium Borussiae« Blatt 31« — Blatt 35» (H ui bis I in). Blatt 35» enthält in den ersten drei Zeilen die Datirung 4ies ganzen Sendschreibens: »Ex Musaeo nostro Varmiae IX Calend. Octobris anno Do- mini MDXXXIX«. Unmittelbar darunter folgt die Zuschrift eines »Henricus Zeelius«, welcher die von Bheticus gebrauchten griechischen Worte erklärt und die Druck- fehler zu verbessern bittet, »quae non quidem nostra negligentia sed nescio quo fato, dum editlonem properamus, irrepsere«. Der Druck-Vermerk findet sich fol. 36»: »Excusum Gedani per Franciscum Rhodum MDXL«. Das Druckfehler-Verzeichniss folgt erst nach zwei leeren Seiten auf 37b und 38». *"* Die Zahlen sind in der editio princeps ganz willkürlich behandelt; sie sind bald mit rOmischen, bald mit arabischen Zahlzeichen gedruckt. Es schien jedoch kein Grund vorzuliegen, hier eine Aenderung eintreten zu I. DIE NABEATIO PRIMA. 287 Ei&eB aweiten Abdruck der »NArtatio primaa besorgte gleich nach dem ErBcheineii der Original-Aasgabe für das (geschäftlich damals ab- geschlosBene) Sftd-Dentachland ein Frennd von Rheticas, der durch seine zahlreichen Schriften wohlbekannte Achilles Pirminins Gassarns.* Ihm hivtte Rheticns noch von Danzig ans ein Exemplar seiner »Kar- ratio prima« zugesandt und in einem Begleit-Briefe einige Einzelheiten Aber Coppemicus und dessen Werk beiftagt."^ Die literarische Gabe hatte in dem empftnglichen Gemüthe des gleichgestimmten Freundes lassen; auch die Thomer (Säkular-) Ausgabe hat die wunderliche Schreibung der Zahlen von Rheticus beibehalten. Die Brüche sind in der editio prin- oeps durchweg nach unserer Weise geschrieben ; sie sind selbstverständlich fai den vorliegenden Abdruck ttbemommen. Die übrigen Ausgaben dagegen — mit Ausnahme der zweiten und der Thomer — haben nach Mästlin's Vorgange (welcher, wie unten näher berichtet wird, die »Narratio prima« des Bheticas dem »Mysterium cosmographicnma yon Kepler als Anhang bei- gegeben hat) die Brüche mit Worten bezeichnet abdrucken lassen. Was die Orthographie betrifft, so ist nur bei wenigen Worten, wie bei dem so oft ^ederkehrenden »apoglum« die Schreibweise von Rheticus bei- behalten. Alle späteren Herausgeber — mit Ausnahme der Warschauer — haben gleichfalls die Schreibart »apoglum« ttbemommen, selbst Mästlin, welcher in den Anmerkungen lediglich die Form »apogaenm« anwendet — Die grossen Anfangs-Buchstaben, welche Rheticus häufiger gebraucht, sind nur bei einzelnen Worten, bei »Sol«, Luna, Orbis magnus, Yeteres und einigen terminis technicis, sowie bei »Praeceptor« übernommen. — Elleinere stilistische Aenderungen , wie sie Mästlin der grösseren Deutlichkeit wegen nicht selten vomimmt, sind unterlassen. * Achilles Firminius Gassarus, (geb. 1505, also ein Decennium älter als Rheticus), war ein angeregter» nach verschiedenen Richtungen thätiger un|^ angesehener Gelehrter. Er hatte 1522 die Universität Witten- berg aufgesucht und darauf seine Studien in Wien und Avignon fortgesetzt. Zu der Zeit als Rheticus seine »Narratio prima« schrieb, lebte Gassarus als StadtrPhysikus in dessen Geburtsstadt Feldkirch, später in Augsburg (f 1577). Ausser verschiedenen medicinischen Abhandlungen hat Gassaras astro- nomische und historische Schriften verfasst; sie sind in Jöcher's Gelehrten- Lexikon s. V. aufgeführt. ** Wir wissen dies aus der Dedikations-Epistel, welche Gassaras seinem Abdracke der Narratio prima vorangestellt hat. Er schreibt an Yogelinus: »Mitto tibi libellum .... quem Gkorgius Joachimus Rheticus .... una cum epistola herum rerum refertissima ex Gtodano admededit«. Dieser Begleit-Brief des Rheticus, in welchem u. a. sicherlich auch vertrauliche Mittheilungen über Coppemicus enthalten waren, ist leider verloren. 288 SCHRIFTEN VON SHBTICUS. gezündet. Voll Begeiaternng über die ihm zugekommene Kunde von der nenen Lehre war Gassarns sofort bereit, fllr dieselbe Propaganda zu maehen. Er setzte sich mit Georg Winter zn Basel in Verbindung nnd liess bei diesem die Narratio prima »libellnm . . . admirabilem, nndiqnaqne ad staporem nsque irapaSoEctttaTov« von Nenem anflogen.* * Der von Gassarns besorgte Abdruck der »Narratio prima« ist in Octay-Format erschienen und umfasst — den Namen-Index eingeschlossen — 122 Seiten. £s folgen auf den bedruckten Theil des Buches noch 3 leere Blätter, auf deren letztem sich das Wappen des Druckers findet; auf dem drittletzten steht der Druck-Vermerk: »Apnd Robertum Winter Basileae Ao. 1541«. Das erste Blatt enthält den — etwas yeränderten — Titel. Es ist der Name Rheticus hinzugefügt; ausserdem wird noch hervorgehoben, dass dem astronomischen Theile das »Encomium Borussiae« angehängt ist. Auf den Titel folgt das von Rheticus aus Alcinous gewählte Motto und sodann ein von Vogelinus an Gassarus zum Abdrucke ttbersandtes Epigramm ; letzteres ist bereits im ersten Bande Thl. 2, S. 427 abgedruckt. In vielfacher Beziehung charakteristisch ist das Vorwort, welches Gas- sarns in der Form eines offenen Briefes an seinen Freund Vogelinus dem Abdrucke der »Narratio Prima« vorangestellt hat: Doctissimo Yiro D. Doctori Georgio Yogelino Constantiensi, Philosopho et Medice, Amico tanquam Fratri, Achilles P. Gassarus landauensis Salutem dielt £n mitto ad te, Vir excellentissime, Aaitcp 7tp6c t^v if)pa«Xetov X(^v, Li- bellnm hunc non modo novum, nostrisque hominibus ignotum, sed tibi quoque, ni plane fallor, admirabilem, et undequaque ad stuporem nsque icapa5ogc6TaTov. Quem Georgius Joachimus Rheticus, artium liberalium magister, mathematumque apud Vittembergam aliquando Professor, civis et amicus mens summus, superioribus diebus una cum epistola harum rerum refertissima ex Gedano ad me dedit. Qui liber, licet consuetae hactenus docendi methodo non respondeat, possitque non unico themate usitatis scholarum theoricis contrarius et (ut Monachi dicerent) haereticus existimari; videtur tarnen novae, verissimae astronomiae restitutionem , imo t9)v tzaKii^s^rioias haud dubio prae se ferro, praesertim cum de eiusmodi propositionibus evidentissima de- creta jactitet, super quibus a doctissimis non modo mathematicis, sed phi- lOBOphis maximis, etiam non citra sudorem, quod aiunt, in toto terramm orbe diu controversum esse nosti : nempe de sphaerarum coelestium numero, siderum distantia, Solls regimine, planetarum tum situ tum circulis, Anni stata quantitate, aequinoctiorum solstitiorumque notis punctis, Terrae deni- que ipsius et loco et ipotu, similibusque arduissimis rebus. Quorum om- I. DIE NABBATIO PBIMA. 289 Nach diesem zweiten Abdrucke sind — bis auf die Thorner Sä> knlar- Ausgabe des Werkes »de revolutionibus« — die späteren Ausgaben der »Narratio prima« sämmtiich besorgt. Gassendi bezeichnet sogar irrthümlich den von Gassarus besorgten Abdruck als den einzigen; die Danziger Ausgabe kannte er gar nicht. "^ nium rationem decisionesque , dum diversis, attamen suis nuper adinventis apodixibus fideliter demonstratnrum se homo hie adserat: non video, qui argumentum illud ab nostri seculi eruditis explodi, convelii aut contemni debeat. Nam vel apud mediocriter mathesi imbutos ipsosque adeo (ut sie loquar) ephemeridistas, res astronomicas (quae tamen scientiarum ab ctrciDi calculique iufallibilem rectitndinem certissimae creduntur) non una in parte hodie tum temporum dimensione tum motuum observatione claudicare, nee, quod geometria peculiariter profitetur, ad amussim semper, quadrare constat. Proinde, carissime Georgi, cum plurimis in Urania difficultatibus liberari, abstrusissimos insuper nobis nodos aperiri sentiamuSf transmissum hunc libelium, rogo, diligenter perlege, lectum acrius diiudica, iudicatum vero fac age eunetis mathematum cultoribus, praecipue autem vicinis tuis, unice commenda et evolvendum subinde propina, si vel tali pacto non solum Altera Narratio maturius emittatur, sed ex integro rarum hoc, et prope Divinum opus (cuius irepio^i^v, tanquam index, Narrationes istae ostendunt) notum magis factum amari et crebrioribus votis ab auctore ipso, homine procul dubio incomparabilis doctrinae, Herculeique sive potius Atlantic! la- boris efflagitari, totumque etiam per amici mei observandissimi praesentium scriptorum instigationem, operam et sedulum calcar commnnicari nobis ali- quando possit. Id quod inscriptione hac cum primis sie curatum volo, per te nimirum rerum physicarum peritissimum, tui similibus honestissimae huius disciplinae sectatoribus occasionem praebere, ut digna gratitudine iunioribus Crescendi copia atque maioribus eruendae veritatis ansa contra plebeiorum oculorum examen etiam tam liberaliter quam uberrime detur; cernis enim liquide, quid professio ista desideret, quidque et quam magni- fica elenehus hie promittat. Quare cum ingenuis, ut soles, animum adverte, ut ita libellum hunc suscipere excipereque pergatis , ne integro et splendis- simo convivio, cuius hie gustum valde opiparum facimus, yeluti erepto fau- cibus famelicis suavissimo bolo privates atque penitus defraudatos nos esse posthac dolenter feramus ac tristius queramur. Bene, mi amice, vale et me amando vuigi hoc in negotio iudicium ride, siquidem non dubium est, quin novitas ista absque rancore doctis omnibus tum grata tum utilis aliquando futura sit. Veldkirchii Rhetiae, a nato Servatore Christo M. D. XL. anno. * Gassendi ist über den Aufenthalt des Rheticus zu Frauenburg — wie schon im ersten Bande hervorgehoben wurde — sehr dürftig unter- richtet. So lässt er denselben bereits im Jahre 1540 nach Deutschland zurückkehren und auf seiner Rückreise, von Danzig aus, das Manuskript u. 19 St90 SCHROTEN Von RfifiTlCÜS. Einen vollständigen Abdruck der »Nanatio primaa (mit dem Anhange »Encomium Bomssiae«) findet man — ausser den beiden 8e- parat-Ausgaben von 1540 und 1541 — nur in dem Anhange zu den ersten Ausgaben von Kepler's »Mysterium cosmographicnmu.'^ der »Narratio prima« an Gassarus übersenden. » . . . . Haec ex narratione Prima Rhetici, qui Secundamne conscripserit , an illa edita uspiam fuerit, an alicubi adhuc delitescat, asseverare non possumus. Editum damtaxat, cum hac Prima habemus Borussiae Prussiaeve Encomium, quod idem con- soripsit unaque Warmia ad Schonerum misit, memorato anno MDXXXIX ac IX Calend. Octobris. Betinuit vero penes se utriusque exemplum, quod cum insequente anno in Germaniam rediens transmisisset ex itinere (Gedano puta Dantiscove) in Bhetiam, ad amicum veterem ac eruditum virum Achillem P. Gassarum, ipse Gassarus anno proximo, hoc est MDXLI, edi Basileae utrumque curavit«. (Vita Copemici p. 29.) * Der »Prodromus disserijationum cosmographicarum continens mysterium cosmographicum« war bekanntlicli Kepler's erste grössere Schrift. Er hatte sie von Gratz an seinen Freund und Lehrer Michael Mästlin nach Tübingen gesandt, welcher dieselbe sehr beifallig aufnahm und zum Drucke be- förderte. In richtiger Würdigung der hohen Bedeutung der »Narratio Prima« fUr das Coppemlcanische System hatte Mästlin dem »Prodromus« von Kepler einen Abdruck jener Abhandlung beigegeben. Die Gründe führt er im Vorworte an: »Quoniam in hoc prodromo Keplerus saepe ad Rhetici Nar- fationem appellat .... ego eam una cum Encomio Borussiae ad- iungendam omnino necessarium censui. Idque tanto magis, quod videbam e duobus his scriptis magnam Prodromi partem, ubi stilus ob b're- vitatem nonnulla abrupit, plurimum lucis accepturam esse. Accedit, quod etiam multa in ipsis Copemici libris loca obscuriora Rheticus hie ex professo explicat, unde haec Narratio et Encomium loco brevis in Coper- nicum commentarii haberi possunt«. In derselben Weise hatte Kepler selbst im Eingange seines »Prodromus« den Werth der »Narratio Prima« hervorgehoben » . . . . Nunquam id facilius docuero lectorem, quam si ad Narrationem Rhetici legendam illi autor et persnasor existam«. Trotz dieser bestimmten Erklärungen Kepler's und Mästlin's hat Frisch, der jüngste Herausgeber von Kepler's Werken, es nicht für gut befunden, die »Narratio Prima« dem »Prodromus« beizugeben, weil Mästlin »ohne Wissen und die vorherige Zustimmung von Kepler« gehandelt habe. Kep- ler's Worte, auf welche sich Frisch ausserdem beruft, hat er missverstanden. Keineswegs aus inneren Gründen, sondern lediglich der erhöhten Druck- kosten wegen hatte Kepler seiner Schrift die »Narratio Prima« ursprüng- lich nicht beifügen wollen. — I. DIE NABRATIO PRiMA. 291 Die »Narratio prima« allein ist abgedruckt in der zweiten (der zu Basel 1566 erschienenen) Ausgabe des Werkes »de revoln- MästUn's Ausgabe der »Narratio prima« ist sehr verdienstlich. Mästlin giebt keineswegs — wie Gassarus es gethan hatte — einen blossen Abdruck der £ditio princeps; er hat den Text yielmehr in mehrfacher Beziehung lesbarer gestaltet, leichte IrrthUmer von Bheticus verbessert, nur selten weitergehende Aenderungen vorgenommen. Es hat Mästlin ferner, dem Verständnisse des Lesers entgegenzukommen, die beiden Figuren dem Texte eingefügt, welche dem nachstehenden Abdrucke gleichfalls beigegeben sind. (In der Editio princeps fehlen diese »Schemata demonstrationum«, von denen Mästlin annimmt, sie hätten sich zweifelsohne im Manuskripte vorgefunden, seien jedoch »nescio qua incogitantia« in Wegfall gekommen ; es scheint die Annahme wohl mehr begründet, dass Rheticus sie in der Danziger Officin nicht in wünschenwerther Weise hat können ausführen lassen.) In der Vorrede zu seiner Ausgabe der »Narratio prima« legt Mästlin ein offenes Bekenntniss seines wissenschaftlichen Glaubens an die Copper- nicanische Lehre ab. »Etenim Oopernici hypotheses omnium orbium et sphaerarum ordinem et magnitudinem sie numerant, dispo- nunt, connectunt et metiuntur, ut nihil quicquam in eis mu- tari aut transponi sine totius Universi confusione possit; quin etiam omnis dubitatio de situ et serie procut exclusa manet«. (Ganz irrig ist es demnach, Mästlin mit Beckmann — Erml. Ztschr. II, 247 — als schüchternen Anhänger der Coppernicanischen Lehre zu bezeichnen, welcher nur »durch Kepler hingerissen, sie gelegeutHch in Schutz genommen habe«.] Abgesehen von den kleineren Textes-Zusätzen, in denen Mästlin die Belegstellen zu den von Rheticus eingeflochtenen Citaten beifügt oder auf den »Prodromus« Kepler's verweist, giebt derselbe eine fortlaufende Inhalts- Uebersicht der einzelnen Abschnitte. Vor allem aber finden wir in der Ausgabe Mästlin's eine Reihe wissenschaftlicher Ausführungen, von welchen einige für die Geschichte der Wissenschaft nicht unwichtig sind. Auf S. 103 ist hinzugefügt ein »Schema anomaliae praecessionis aequi- noctiorum et inaequalis magnitudinis anni tropici« ; eine längere Ausführung enthält Seite 129, 130: »Schema utriusque librationis pro obliquitatis et verae aequinoctialis cum eclipticae sectionis mutatione monstranda«. Das grOsste Interesse jedoch bietet eine Anmerkung zu dem Abschnitte: »Hy- potheses motuum quinque planetarum secundum longitudinem«. Mästlin hat dort (S. 141} einen Brief Tycho Brahe's an Peucer — aus dem Jahre 1588 — mitgetheilt, in welchem jener seine Zustimmung zu der Coppernicanischen Anordnung der Himmelskörper ausspricht. (Brahe's Brief wird unten an der betr. Stelle abgedruckt werden.) Noch reicher mit wissenschaftlichen Zusätzen ausgestattet hat Mästlin seinen zweiten Abdruck der »Narratio prima«, welcher der Ausgabe von Kepler's »Prodromus« beigegeben ist, die ein Viertel* Jahrhundert nach der 19* 292 SCHRIFTEN VON KHBTICUS. tionibas«, so wie in der Warschauer nnd der Thorner (Säkular-) Aus- gabe des Goppemicanischen Werkes. Von dem »Encominm Borussiaea ist ausser in den drei vorstehend aufgeführten, vollständigen Ausgaben der »Narratio prima« nur ein besonderer, und noch dazu unvollständiger Abdruck erschienen, welchen die Acta Borussica im Jahre 1751 brachten (II, S. 413 — 425). Eine deutsche Uebersetzung lieferte Beckmann in der »Zeitschrift fflr Oeschichte und Alterthumskunde Ermlands« 1866 (III, S. 1 — 28). Der nachstehende Abdruck der »Narratio prima« lehnt sich — wie oben bereits bemerkt wurde — ganz an den Text der Editio princeps an; allein der Titel ist nicht beibehalten, sondern aus den- selben Gründen, wie in der Thorner (Säkular-) Ausgabe umgestaltet. Auf dem Titel-Blatte der Editio princeps findet sich nicht einmal der Name des Verfassers. Der Titel lautet daselbst: »Ad clarissimum virum D. Joannem Schonerum eruditissimi viri et mathematici excel- lentissimi, reverendi D. Doctoris Nicolai Copernici Torunnaei Canonici Varmiensis per quendam iuvenem, mathematicae studiosum, Narratio prima. ersten Veröffentlichung 1621 in Frankfurt erschien. Hier hat Mästlin u. a. eine längere Auseinandersetzung mit Tycho Brahe (S. 113 — 115) abdrucken lassen in Betreff der Einwendungen, welche dieser einst in seinen »Progym- nasticis« gegen die Coppemicanische Lehre erhoben hatte. Ausserdem hat er zu dem in der ersten Ausgabe mitgetheilten Briefe Brahe's an Peucer eine »Additio posterior« nachgetragen, in welcher er Brahe's Zustimmung als hinfällig bezeichnete, weil sie zum Theil auf falschen Prämissen beruhe. GEORGII lOACHIMI RHETICl DE LIBRIS KEYOLUTIONUM NICOLAI COPERNICI NARRATIO PRIMA. ALCINOÜS. Clarissimo yiro D. Joanni Schonero ut parenti suo colendo G. Joaohimus Rheticus S. D. Pridie Idns Maias ad te Posnaniae dedi literas, qnibns te de SQScepta mea profectione in Prassiam certiorem feci, et signifi- eaturum me qnam primnm posBem, famaene et meae exspectationi responderet eventus, promisi. Etsi autem yiri iam deoem Bepti- manas in perdiscendo opere astronomico ipsius D. Doctoris, ad quem concesBi, tribnere potui, cum propter adversam aliquantu- lum valetudinem, tum quia honestiBsime a reverendissimo D. Do- mino Tidemanno Gysio Episcopo Gulmensi vocatus una cum D. Praeceptore meo Lobaviam profectuB aliquot BeptimaniB a studiis quievi. Tamen ut promiBBa deniqne praestarem et votiB Batis- facerem tuis, de bis, quae didici, qua potero brevitate et per- spicuitate, quid D. Praeceptor mens sentiat, ostendam. Principio autem statuaB veiim, doctissime D. Schönere, hunc Yirum, cuius nunc opera utor, in omni doctrinarum genere et astronomiae peritia Regiomontano non cbbc minorem; libentius autem cum cum Ptolemaeo confero, non quod minorem Regiomon- tanum Ptolemaeo acBtimem, sed quia hanc felicitatem cum Pto- lemaeo Praeceptor mens communem habet, ut iuBtitutam astro- nomiae emendationem Divina adiuvante dementia absolveret, cum 296 SCHRIFTEN VON RHETICU8. Regiomontanus heu crudelia fata!) ante columnas suas positas e vita migravit. D. Doctor Praeceptor mens sex libros conscripsit; in qnibns ad imitationem Ptolemaei singnla mathematice et geometrica me- thodo docendo et demonstrando totam astronomiam complexus est. Primns über generalem mnndi descriptionem et fnndamenta, qnibns omninm aetatnm observationes et apparentias salvandas snsceptnms est, eontinet. His, qnantnm de doctrina sinnnm, triangnlornm planornm et sphaericornm sno operi necessarinm aestimavit, snbinngit. Seenndns est de doctrina primi motns et bis, qnae sibi de stellis fixis hoc loco dicenda pntavit. Tertins de motn Solis. Et qnia experientia enm docnit qnantitatem anni ab aeqni- noctiis nnmerati ex motn etiam stellarnm fixarnm dependere, in prima hnins libri parte, vera ratione et divina profecto solertia, motns Stellamm fixarnm mntationesqne pnnctomm solstitialinm et aeqninoctialinm inqnirere ostendit. Qnartns über est de motn Lnnae et ecüpsibns. Qnintns de motibns reüqnomm planetarnm. Sextns de latitndinibns. Priores tres übros perdidici, quarti generalem ideam concepi, reüqnomm vero hypotbeses primnm animo complexns snm. Qnantnm ad priores dnos attinet, nihil tibi scribendnm pntavi; idqne partim pecnliari qnodam meo consilio,"^ partim qnod do- * DaAB RheticnB sagt, er habe »peculiari quadam consilio« über die beiden ersten Bücher des Coppemicanischen Werkes in der »Narratio Prima« keine näheren Mittheilungen gegeben, ist wohl einfach dadurch zu erklären, dass er dieselben fllr eine »altera narratio« vorbehalten hatte. Auch Über die Bewegungen des Mondes und der Planeten hatte Rheti- cns die Absicht »peculiarem narrationem instituere«, wie er an einer späteren Stelle seiner »Narratio Prima> ausdrücklich angiebt (Vgl. den Ab- druck in der Thorner Säkular- Ausgabe des Werkes »de revolutionibus« 8. 457). I. DIE NABRATIO PBIMA. 297 ctrina primi motos nihil a commmii et racepta ratione discedit, nisi qnod tabulas declinationnm, ascensionum rectarnm, differentiaram ascensionalinm et reliqnas ad haue doetrinae partem pertinentes ita de integre construxit, nt ad observ atienes * omnium aetatum per partem proportionalem aeeommodari possint. Qnae igitur in tertio libro tradit cum hypotheflibuB omnium reliquomm motuum, quantnm in praesentiamm pro ingenii mei tennitate assequi po- tuero, tibi Deo dante dilueide reeitabo. De motibus stellamm flxamm. Cum D. Doctor praeeeptor mens Bononiae non tam discipulus quam adiutor et testis observationum doc- tissimi Yiri Dominici Mariae, Romae autem, circa an- num Domini 1500, natus annos plus minus viginti Septem Professor mathematum in magna scholasti- corum frequentia et Corona magnorum virorum et arti- ficum in hoc doetrinae genere, deinde hie Varmiae suis vacans studiis summa cura observationes anno- tasset, ex observationibus stellarum fixarum elegit eam, quam anno Domini 1525 de Spica Virginis ha- buit. Constituit autem eam elongatam fuisse a puncto autum- nali 17 gradus 21 minuta fere, cum ipsius declinationem me- ridianam non minorem 8 gradibus 40 minutis deprehenderet. Deinde conferens omnes observationes auctorum cum suis invenit anomaliae revolutionem seu circuli diversitatis esse completam, nosque nostra aetate a Timochare usque in secunda revolutione * Im Texte ist die liOsart der editio princeps wiedergegeben, welche von den spätern Herausgebern ohne ausreichenden Grund verlassen ist. Mästlin und die Warschauer Ausgabe hat die Worte >»ad observationes« in »observationibu»« verändert; in der Thomer Ausgabe ist die Präposition »ad« weggelassen. 298 SCHRIFTEN VON BHETICUS. esse. Qaare medinm motnm stellaram fixaram atqae aeqnationes I diverei motns geometrice constitnit. Quia enim TimochariB ob- Bervatio Spicae anno 36 primae periodi Calippi coUata cum ob- servatione anni 48 eiusdem periodi nos docet,* Stellas illa aetate in 72 annis unnm gradum processisse, deinde ab Hipparcho ad Menelanm semper in centnm annis unum gradum confecisse: constitnit apud se, Timocharis observationes in postremnm qua- drantem circuli diversitatis incidisse, in quo motus apparuerit me- dioeris diminutns; in tempore autem intermedio inter Hipparchum et Menelaum motum diversitatis fuisse in loco tardissimo. Si- quidem Menelai observationes et Ptolemaei coUatae ostendunt in 86 annis per unum gradum Stellas tunc motas, quare Ptolemaei ob- servationes faetas motu anomaliae existente in primo quadrante, stellasque tunc motas motu tardo sive aucto. Porro quia a Pto- lemaeo ad Albategnium uni gradui 66 anni respondent, atque nostrae observationes coUatae cum Albategnii ostendant Stellas motu diverso iterum in 70 annis unum gradum conficere, sed ad alias suas in Italia habitas observatio ea, quam supra dixi, col- lata ostendit Stellas fixas motu diverso in 100 annis iterum per unum gradum progredi : sole quoque clarius est a tempore Pto- lemaei ad Albategnium motum diversitatis terminum mediocrem primum praeteriisse, totumque quadrantem mediocris additi et circa Albategnii tempora fuisse in loco summae velocitatis. Ab Albategnio autem ad nos tertiam quadrantem motus diversi esse absolutum, et interim Stellas progressas motu veloci diminuto al- terum limitem mediocris motus praetergressum , et nostra aetate iterum in quartum quadrantem motus mediocris diminuti anoma- liam pervenisse, proinde iam iterum motum diversum tardissimum limitem appetere. Haec autem D. Praeceptor ut ad certam ra- tionem redigeret, quo ordine cum omnibus observationibus con- sentirent, constitnit motum diversum in 1717 annis Aegyptiis Vgl. Ptolem. Almag. VII, 3. I. DIE NABRATIO PRDfA. 299 compleri, maximamque aeqnationem 70 fere mmutoram motam antem medium Stellaram in anno Aegyptio 50 secnndorum fere esse, atque integram motns medii futoram revolntionem in 25816 annis Aegyptüs.* De anno ab aeqnlnoctio generalig consideratio. Hanc motaum in stellis fixig rationem comprobant etiam an- nnae quantitates a puncÜB aequinoctialibus observatae, atque certo constat, quare ab Hipparcho"^* ad Ftolemaeum dies integer minus ^ diei interciderit ; ab hoc autem ad Albategnium 7 dies fere, ab Albategnio ad suas observationes, quas anno Domini 1515 habuit, dies 5 fere, neque haec omnino instrumentorum yitio, ut hactenus creditum, sed certa et consentienti sibi ubique ratione fieri. Quare minime ab aequinoetiis aequalitatem mo- tns sumendam, sed a stellis fixis, ut mirabili con- sensu omnium aetatum tam de Solls et Lunae quam de reliquorum planetarum motibus observationes tes- tantur. Quia a Timocbare ad Ptolemaeum stellae processerunt motu tardissimo ^^ solum diei quartae super 365 dies, a Pto- lemaeo autem ad Albategnium, quia veloces, -^ diei qua- dranti decedere reeeptum est: nostra aetate si conferantur * Vgl. Copem. de rev. orb. cael. III, 6 ; Albategnius de motu stellarum cap. 27. 28; Ptolem. Almag. III, 2. **• In der editio princeps liest man irrthümlich »a Timochare «, welchen Namen auch die Thorner Ausgabe aus Versehen beibehalten hat. (Zwischen Timochares und Ptolemaeus ist ein Zeitraum von mehr als 400 Jahren.) — Mästlin hat für Timochares richtig den Namen Hipparch's sub- stituirt, wie derselbe sich auch in dem betr. Abschnitte des Werkes »de revolutionibus« (III, 13) vorfindet. Dass die Warschauer Ausgabe den Namen Hipparch's von Mästlin über- nommen hat, ist selbstverständlich. Dieselbe hat nämlich — was hier nachträglich ein für allemal hervorzuheben ist — sich ganz an Mästlin's Textes-Becension angeschlossen. 300 SCHRIFTEN VON RHETICÜ8. observationes ad Albategnii, patet deesse quadranti j^ diei par- tem. Tardo igitar motai maior anni qnantitas ab aeqninoctiie respondere videtur, veloci minor, decrescenti velocitati anni aug- mentam, adeo nt, si accnrate anni quantitas ab aequinoctiis nostra aetate examinetnr, cum Ptolemaeo fere iterum consentiat. Proinde statnendum puncta aequinoctalia moveri in praecedentia, quemadmodam in Lnna nodos, et nequaquam Stellas secnndum signorum conseqnentiam progredi. Imaginandum itaque fnit esse aequinoctinm medium, qnod procedat a prima Stella Arietis orbis stellati aequali motu post- ponendo Stellas fixas, et utrinque ab hoc aequinoctio medio ipsum aequinoctinm verum motu diverso et regulari discedere, cuius tamen. elongationis semidiameter 70 minuta non multum excedat, sicque certam et quantitatis anni ab aequinoctiis rationem singulis aetatibus exstitisse et adhuc hodie deprehendi posse ; praeterquam quod haec ratio exactissime, et quasi ad minutum, observationibus Stellarum fixarum omnium artificum respondet. Ut autem huius rei gustum aliquem tibi, doctissime D. Schö- nere, praebeam, en computavi tibi praecessiones aequinoctiorum veras ad quaedam observationum tempora. Anno Aegyptio Ante nativitatem domini ini \ Post nativitatem domini 293 127 Praecessio vera Gr. 2 4 6 18 19* 27 Min. 24 3 40 10 37 21 Tempore Timocharis Hipparcbi Ptolemaei Albategnii Arzahelis nostro * Die Editio princeps hat irrthümlich »12«. Schon Mästlin hat dafür die richtige Zahl »19« substituirt. I. DIE NARRATIO PRIMA. 301 Rolemaei praecessio subtracta a locis stellaram in Ptoleinaeo positis relinquit, quantum a prima Stella Arietis distent. Alba- tegnii deinde praecessio addita ostendit verum locum observationis. Hoc fit in Omnibus aliis similiter. Maxime autem haec ad amus- sim observationibus omni um artifieum respondent, ubi etiam sin- gula annotantur minuta, vel ex deelinationibus positis habentur, aut ex Lunae motu ad maiorem praecisionem reducto, ut nostrae nos docent observationes cum Veterum coUatae. Nam neglectis, ut vides, aliquot minutis, partem saltem gradus recitant ^ vel J, vel { etc. Haec autem motibus absidum planetarum non satis- faciunt, proinde peculiarem motum eis trfbui oportuit, ut patebit ex Solls theoria. Caeterum cum deprehendisset a stellis fixis aequalitatem motus sumendam, investigavit diligentissime annum sidereum, quem reperit CCCLXV dierum, XV minutorum, XXIV secundorum fere esse et perpetuo fuisse, a quo tempore factas observationes constat. Nam quod referente Albategnio Babylonii tria secunda plus ponunt, Thebit unum secundum minus^ haec sine iniuria vel instrumentis et observationibus, quae, ut scis, neutiquam axpißioraTai esse possunt, vel diversitati motus Solls, vel etiam quod vetustissimi, non ha- bita certa eclipsium ratione., diversitates aspectus Solls in obser- vationibus neglexerunt, imputari potest. Nequaquam tamen com- parandus hie error totius huius temporis a Babyloniis ad nos cum illo, qui est 22 secundorum diei inter Ptolemaeum et Alba- tegnium. Quod autem necesse fuerit inter Hipparchum et Ptole- maeum diem minus ^ intercidere, inter hunc et Albategnium 7 fere deficere, non sine summa voluptate ex praedicta mo- tuum Stellarum ratione et ipsius D. Praeceptoris de motu Solis tractatione tibi, Doctissime D. Schönere, collegi, ut paulo post videbis. 302 SCHRIFTEN VON BHBSTICÜS. De mutAtione obliquitatis eclipticae. Mutationem maximae declinationis hanc rationem habere, D. Doctor Praeceptor meus reperit, nt. dum motus diversitatis Stella- rum fixarum semel compleretur . dimidia obliquitatis contin- geret. Quare et integram mutationis obliquitatis revolutionem in IIIMCCCCXXXini annis Aegyptiis fieri constituit. Timoeharis, Aristarebi et Ptolemaei temporibus mutationem obliquitatis in tardissima yariatione fuisse constat, adeo ut immu- tabilem maximam declinationem crederent semper \^ partes cir- euli magni. Albategnius post hos 23 gradus 35 minuta fere sua aetate prodidit. Deinde Arzahel post eum CXGfere annis 23 gradus 34 minuta. Prophatius ludaeus ab hoc iterum GCXXX annis 23 gradus 32 minuta. Nostra autem aetate non maior 23 gradi- bus 28^ minutis apparet. Proinde cum darum sit, in GCCC annis ante Ptolemaeum motum mutationis obliquitatis tardissimum fuisse, ab hoc vero ad Albategnium, per DGGL annos fere, de- crevisse per 17 minuta, et ab Albategnio ad nos in DGL annis saltem per 7 minuta: sequitur mutationem obliquitatis fieri, quem- admodum planetarum ab ecliptica discessus, motu quodam libra- tionis seu in lineam rectam, cuius est in medio velocissimum esse, circa extrema tardissimum. Fuit igitur polus aequinoctialis seu eclipticae circa Albategnii tempora in medio fere huius libra- tionis motu, hoc autem seculo circa alterum terminum tardissi- mum, quo in loco maxima unius poli ad alterum fit appropin- quatio. Sed supra posuimus per motum aequinoctialis salvari motus Stellarum fixarum et diversitatem annuae quantitatis ab aequinoctiis, et huius poli sunt vertices terrae, a quibus poli ele- vationes sumuntur. Vides igitur, ut te, doctissime D. Schönere, obiter moneam, quales hypotheses seu theorias motuum observa- tiones exigant, verum adhuc clariora testimonia audies. Porro assumit D. Praeceptor minimam obliquitatem 23 gra- !. DtB IfARRATtO PftIMA. 303 dns 28 minnta futuram, cnius ad maximam sit differentia 24 mi- natorum. Ex bis constitait geometrice tabulam minutorum pro- portionalium, ut maxima eclipticae obliqnitas inde ad omnes aetates elici possit. Sic faere minuta proportionalia , tempore Ptolemaei 58, Albategnii 24, Arzahelis 15, nostra aetate 1; bis ad 24 mi- nuta diflPerentiae facta parte proportionali patet matationis obli- qnitatis certam regulam esse deprehensam. De eeeentricitate et motu apogii soUs. In Solis motu cum circa anni fluxam instabilemque quanti- tatem omnis dif&cultas versetur, prius de apogii et eccentricitatis mutatione dicendnm, ut omnes cansas inaequalitatis anni adstru- amus, quas tamen reguläres et certas ostendit D. Praeceptor as- sumptis tbeoriis ad boc accommodatis. Cum Ptolemaeus statueret apogium Solls fixum, maluit vulgatam recipere opinionem quam suis credere obsenrationibus, quae parum fortassis a vulgata dif- ferebant, sed ut certa tamen coniectura ex ipsius narratione eli- citnr, constat eccentricitatem circa Hipparchum, nempe per CC ante ipsum annos, talium partium 417 fuisse, qnalium quae ex centro eccentrici est 10,000. Ptolemaei autem aetate earundem 414, Arzabelis (cui potiorem fidem etiam Regiomontanus noster tribuit) ex maxima aequatione 346 fere fuisse constat, sed nostro tempore 323, siquidem maximam aequationem non maiorem 1 gradu 50^ minutis se deprebendere D. Praeceptor affirmat. Deinde cum diligentissime perpenderet motus absidum Solis et reliquorum planetarum, primum invenit, ut etiam ex praedictis yides, peculiaribus motibus absidas sub sphaera stellarum fixarum procedere, neque plus convenire, ut uno motu apparentes motus Stellarum fixarum et absidum nee non mntationis obliquitatis ab una causa dependere affirmemus, quam si quis vestrorum artifi- cum, qui too; aoTOfjiaToii; planetarum motus referunt, una eadem- 304 SCHRIFTEN VON RHBTICUS. que machinatione singulorum planetarum motus et apparentias ef- fingere conetur, aut quis pedem, manum et lingaam ab eodem musculo et vi motrice eadem suas omnes actiones perficere, de- fendeiidum praesumeret. Attribuit itaque D. Praeceptor apogio Solls duos motus, medium scilicet et differentem, quibus sub octava sphaera moveatur. His aecedit, quod, cum aequlnoctium verum aequali et diverso motu In antecedentla slgnorum moveatur, Solls et reliquorum planetarum apogia, quemadmodum stellae fixae» postponantur. Quare ut omnium aetatum observationes consen- tienti sibi invicem lege responderent, tres istos motus a se invi- cem discemere coactus est. Haec ut intelligas, assumas maximam eccentrieitatem 417, minimam 32t futuram, et differentia sit 96 partium, diameter scilicet parvi circuli, in cuius circumferentia ab ortu ad occasum centrum eccentrici moveatur, a centro igitur mundi ad centrum huius parvi circuli 369 partes erunt.* Omnes autem hae partes, ut mox dictum est, talium sunt, qualium quae ex centro eccen- trici 10,000 partium. Habes machinationem, quam ex tribus supra recitatis eccentricitatibus investigavit, simili prorsus ratione, quemadmodum ex tribus Lunae eclipsibus aequales ipsius motus Divino certe invento corriguntur. Porro statuit centrum eccentrici revolutionem conficere aequali velocitate, qua et omnis mutationis obliquitatis diversitas redit. Atque haec res digna profecto est summa admiratione, quod tanto et tarn mirabili consensu perficiatur! Ante nativitatem Domini LX fere annis erat maxima ec- centricitas, atque eodem etiam tempore maxima Solls declinatio, et qua ratione una, simili et prorsus non alia reliqua quoque decrevit, ut saepius maximam mihi in varia rerum mearum for- * Der Druckfehler der editio princeps 269 statt 8(i9, ist in der Thomer Ausgabe stehen geblieben, trotzdem er bereits dnrch Mästlin verbessert war. Man vergleiche überdies de revol. orb. cael. III, 21. I. DIE NABBATIO PRIMA. 305 tuna hie et item alibi id generis natnrae Insns mitigationem ad- ferant aegrumque animum suayissime leniant. Ad motiim eceentricl monarchias mmidl mntarl. Addam et vatieiniiun aliqaod. Omnes monarchiag ineepisse videmuB, cum eentram eeeentrici in aliquo insigni haius parvi cireuli loco fuit. Sie eum Solis esBet maxima eecentricitas, Ro- manum Imperium ad Monarehiam declinavit, et quemadmodom illa deerevit, ita et hoe tanquam conseBeseens defecit atque adeo evanuit. Cum perveniret ad qnadrantem tenninumqne me- dioerem, lata est lex Mahometiea; ineepit itaqne aliud magnum imperium et veloeissime ad motus rationem crevit, dum in een- tnm annis, eum minima futura est eeeentrieitas, hoe quoque im- perium 8uam eonfieiet periodum, ut iam eirea ista tempora in summo Bit fastigio, a quo aeque velociter, Deo volente, lapsu graviore rnet. Gentro autem eeeentriei ad alterum terminum me- diocrem perveniente. speramuB ad futurum Dominum nostrum Jesum Christum. Nam hoc in loco circa creationem mundi fuit; neque multnm discrepat haec computatio a dicto Eliae, qui Divino instinctu mundum VIM tantum annos duraturum yatici- natus est, quo tempore duae fere revolutiones peraguntur. Ita ' apparet hunc parvum circulum verissime Botam illam Fortunae esse, cuius circumactu Mundi monarchiae initia Bumant atque mutentur. In himc enim modum summae totius historiae Mundi mutationes tanquam hoc circulo inscriptae conspiciuntur. Porro qualia illa imperia esse debuerint, aequisne legibus an tyrannids constituta, quomodo ex magnis coniunctionibus et aliis eruditis coniecturis deprehendatur, a te breyi, Deo volente, coram audiam. Porro dum centrum eeeentrici descendit versus centrum uni- versi, consentaneum est, centrum parvi cireuli secundum signornm consequentiam singulis annis Aegyptiis per 25 fere seeunda pro- cedere. Et quia centrum eeeentrici a summa distantia in antece- n. 20 306 SCHBIFTEN VON BHETICU8. dentia movetor, aequatio respondens motu! anomaliae temporis propositi a medio motu Bubtrahitor, donec semicircnlas comple- atur; in reliquo yero additar, ut versus apogii motus habeatur. Maxima autem aequatio inter apogium verum et medium geometrice, ut convenit, ex praedictis deducta est 7 graduum 24 minutorum; reliquae, ut fieri solet, pro ratione centri eccentrici in hoc parvo circulo sunt constitutae. Motum diversum certum habemus, quia sunt tria loca data; de medio motu est aliqua dubitatio, quia non habemus ad illa tria loca veram apogii Solis Bub ecliptica positionem, idque propter errorem, qui inter Alba- tegnium et Arzahelem incidit, ut refert Regiomontanus noster Lib. III in propositione Xni Epitomes. Albategnius nimis libere abutitur mysteriis astronomiae, ut multis in lociB videre est. Si hoc in constitutione apogii Solis quoque feeit, ut demus sane eum certum tempus aequinoctii har- buisse, quia tamen impossibile est, ut etiam Ptolemaeus testatur, solstitiorum tempora praecise instrumentis constituere, siquidem unum minutum declinationis , quod certe facile sensum effugit, nos quatuor fere gradibus hoc loco defiraudare potest, quibus quatuor respondent dies: — quomodo potuit locum apogii solis oonstituere? Si processit per loca eclipticae intermedia, ut pro- positione Xini eiusdem tertii Regiomontanus tradit, paiiim certiori argumento usus est. Quod ergo erraverit, sibi imputet, qui eo- lipses elegit non circa apogium, sed circa longitudines medias ec- centrici Solis contingentes, ubi apogium Solis per sex gradus a vero ipsius loco coUocatum nullum notabilem in eclipsibus erro- rem inducere potuit. Arzahel referente Regiomontano 402 observationes se ha^ buisse gloriatur, et ex hoc apogii locum constituisse. Goncedimus ista diligentia veram quidem eccentricitatem reperisse; sed cum non pateat, eum eclipses Lunae circa absidas Solis adhibuisse in consilium, nihil magis eis assentiendum apparet in summae absidis constitutione quam Albategnio. Hie vides, quanto I. DIE NABBATIO PRIMA; 307 ettm labore D. Praeceptori enitendnm fnerit, nt me- dium apogii motnm constitueret. Ipse per XL fere annoB in Italia et hie Varmiae eclipses et motum Solis obseryavit, atqne elegit hanc observationem , qua constitoit anno Domini MDXV apogium Solis &} Gancri gra- dos obtinnisse. Deinde onmes eclipses in Ptolemaeo exa- minans et ad suas, quas ipse diligentissime obseryavit, con- ferens medium apogii annum motum, a stellis quidem fixis 25 fere seeundorum, ab aequinoctio autem medio 1 minuti 15 se- cundorum fere esse constituit. Atque hac ratione per utrumque motum medium et diversum, vera praecessione adhibita, colligitur, quod versus apogii locus ab aequinoctio vero Hipparchi quidem tempore in 63 gradibus fnerit, Ptolemaei 64-]^, Albategnii 76|, Arzahelis 82, nostra autem aetate cum experientia omnia con- sentire. Haec profecto melius conveniunt quam Alfonsina, qui- bus apogium Solis in 12"* Geminorum Ptolemaei tempore fuisse constituitur, nostro in principio Gancri; ad Arzahelis sententiam nos duobus gradibus propius accedimus. Albategnii loci apogii iuxta illoB computatio 1 gradu superat, nos ab eo non immerito 6 gradibus deficimus. Nam D. Doctor Praeceptor mens minime a Ptolemaeo et suis observationibus disce- dere potest, tum quia suas oculis suis vidit et deprendit, tum etiam, quia cernit summa diligentia et per eclipses Solis Lunaeque motus Ptolemaeum ad amussim examinasse certos- que, quoad eins fieri potuit, constituisse. Quod autem ab eo uno gradu fere differre cogimur, id nos motus apogii, quod ipse fixum putavit, edocuit, quare et minorem hoc in loco exar- minandi curam adhibuit. Habes, quae sit D. Praeceptoris mei de motu Solis sententia. Composuit itaque tabulas , quibus omni tempore proposito verum locum apogii Solis, veram eccentricitatem verasque aequationes, * Mästlin hat für »Solis in 12« einsetzt »Solls in 18 cum dividio«. 20» 308 SCHRIFTEN VON BHBTICUS. aeqnales Solls motns ad Stellas fixas et aequinoctia media, unde yenun Solls locum correspondentem cum omnlum aetatam obser- yationlbus colligat. Hlnc manifestum est, tabulas Hipparchi; Pto- lemaei, Theonis, Albategnll, Arzahells, et ex bis allqua ex parte conflatas Alfonsinas, temporaneas solnmmodo esse et ad summum CG amios durare posse, donec videlicet notabilis dlversitas qnan- titatis aimi, eccentricitatis, aequationls, etc. contingat; id qnod simili certa ratione in motibus et apparentiis reliquomm plane- tanim acddit. Non Immerito igitur D. Doctoris praecep- toris mei Astronomla perpetua yocari poterat, ut om- nlum aetatam observationes testantnr, et procul dubio posteritatls observationes confirmabuntl Caeterum mo- tus suos et loca absldum a prima Stella Arietis computat, cum a stelUs fixls motuum slt aequalltas ; deinde praecessione vera ad- dlta, quantum singulis aetatibus vera planetarum loca ab aequi- noctlo vero distiterlnt, colligit et constituit. Quod si talls paulo ante nostram aetatem rerum coelestium doctrina exstitisset, nuUam Plcus in octavo et nono llbro occa- slonem, non solum astrologiam, sed et astronomiam impugnandi habuisset."^ Ipsi enim in dies vldemus, quemadmodum notabiliter a veritate communis calculus discrepet. Quantitatls annl ab aequinoctils specialis consideratio. Plerlque in emendatione Calendarii diversas etiam quanti- tates annl ab auctoribus constitutas, sed confuse enumerant neque quicquam determinant, quod certe mirum in tantis mathe- maticis. * Der bekannte Pico von Mirandola hatte seine Angriffe gegen die Astrologie und Astronomie bereits ein halbes Jahrhundert vor dem Er- scheinen der »Narratio prima« veröffentlicht; wir sehen aus dem Gitate des Rheticus jedoch, dass das Ansehen dieses gelehrten »monstrum sine vitio«, wie ihn Scaliger nannte, noch lange nach seinem Tode (f 1494) nachwirkte. I. DIE NABBATIO FRIMA. 309 Yides antem, doetissime D. Sehonere, qnatuor ex praedictis cansas inaeqaalis motns Solls ab aeqnlnoctiiB : Inaequalltatem praecessionis aequlnoctioram, Inaequalltatem motus Solls In eo- liptlca, decrementnm eccentricltatls, denlqne apogli dnpllcl de causa progressam, quare et llsdem de causis annum ab aequlnoo- tils mlnlme aequalem esse posse. Ptolemaeo qnldem faelle lg- noscl potest, qnod aeqnalltatem ab aequlnoctils sumendam posalt, cum Stellas fixas In consequentla'^ moverl, locumque apogli fixum Statueret, neque eccentricltatem Solls decrescere;** quomodo autem all! se excusare velint, ego non Video. Etsl namque con- cederemus eis, Stellas et apoglum Solls eodem motu In slgnorum consequentiam ferri, nihUque propterea de tempore ab aeqninoctio yero in rei veritate mutarl, sed potius propter instrumentorum defectum, omnem (quod tamen dicere nostra aetate foret absur- dissimum) diversitatem contingere, slquidem apogli Solls progressus parum admodum quantitatem anni mutat; tamen non ideo se- quetur, Solem regulariter ad aequinoctium verum semper aequali tempore redire, quemadmodum Lunam dicimus regulariter ab apogio medio epicycli elongari, ad idemque aequali tempore reverti, ut doctissimus Marcus Beneventanus ex Alphonsinorum sententia refert. Nam cum certe eccentricltatem Solls non possi- mus negare non mutari, ipsi viderlnt, quomodo affirment, propter mutationem anguli diversitatis a motu medio anni quantitatem ab aequinoctio observatam non mutari. Ego profectorei- publicae et studiosis omnibus, quibus D. Doctoris Praeceptoris mei labor profuturus est, plurimum gra- tulor, quod nos certam diversitatis anni ratlonem habeamus! * Mästlin hat noch hinter »consequentia« zur ErlSatenmg »aequaliter« eingeschoben. ** Auch hier hat Mästlin hinter »decrescere«, am den Satz klarer zu machen, die Worte »deprehendere posset« hinzugefügt. 310 SCHBIFTEN VON RHETICUS. Sed ut haec omnia facilius animo perspicias, doctissime D. Schönere, en tibi ob ocnlos idem in nameriB propono, ut hiB de- niqne, quae supra promisi, respondeam. Sit Sol in puncto vemalis aeqoinoctii medii, quod tempore observationis aequin^ictU antnmnaliB ab Hipparcho factae, anno ante nativitatem Donjini CXLYII, tribus gradibus 29 minutis pri- mam stellam Arietis praecedebat. Sol procedat ab eodem puncto octavae sphaerae, ut in anno sidereo (Bcilicet 365 diebuB, 15 mi- nutis, 24 Bccundis fere) ad idem punctum revertatur. Quia autem aequinoctium medium in anno Bidereo Soli procedit obviam per 50 fere Becunda, Bit ut Sol prius ad punctum vemale medium perveniat, quam ad loeum, unde digrcBBUB fuit , ubi yidelicet Sol et aequinoctium medium in eodem eclipticae puncto coniuncti erant. Minor igitur annuB ab aequinoctio medio. quam sidereuB, qui ex noBtris hypothesibuB 365 dierum, 14 minutorum 34 Becun- dorum fere esBC coUigitur. Sed Bi inquiramuB, quot dicB et partes diei respectu aequinoctii medii, in CGLXXXV annis, qui sunt inter Hipparchum et Ptolemaeum, excrescant, inveniemus LXIX dies IX minuta fere ; deficerent itaque II dies VI minuta, si singulis annis quartam diei partem excrescere assumamus. Perpendamus igitur et reliquas causas, donec unum tantum diem, minus ^ diei desiderari reperiamus. Tempore obsenrationis Hip- parchi aequinoctium verum praecedebat aequinoctium medium se- cundum signorum antecedentiam 21 minutis eclipticae stellatae fere, in quo puncto tunc Sol erat, sed tempore Ptolemaei seque- batur aequinoctium verum ipsum medium 47 fere minutis. Igitur cum Sol tempore Ptolemaei pervenisset ad 21 minutum ante punctum aequinoctii medii, ubi Hipparchi tempore aequinoctium* verum reliquerat, non*"* erat aequinoctium, neque cum pervenit * Die Editio princeps liest »aequinoctialem verum«. In den Text ist MäBÜin's Yerbessernng »aequinoctium« aufgenommen, welche sich in allen späteren Ausgaben gleichfalls findet. ** Mästlin hat statt »non« das bezeichnendere »nondum« gewählt. I. DIB NARBATIO PBIHA. 311 ad aequinoctium medium, sed postquam illnd per 47 minnta Iranscendit in centrum terrae, ut PlimoB loquitar,"* incidit in locum videlicet aeqninoctii veri. Faenint igitur Soli 1 gradns 8 minnta aBcendenda, quem arcum motu vero 1 die 8 minutiB eon- fecit. Hoc servo ad latus et perpendo, quantnm angnluB diver- Bitatis hoc in loco decreverit, et invenio illi unum fere minutum diei correspondere. Patet itaque diebus ab aequinoctio medio computatis tempus 1 diei 9 minutomm accedere. quare et recte Ptolemaeum prodidisse inter suam et Hipparchi observationem a vero aequinoctio ad verum CCLXXXY annos, LXX dies, XYIII minnta esse; proinde et LVn diei minuta deficere, quod etiam ex substractione 1 diei, 9 minutomm de 2 die- bus, 6 minutis, supra respectu aeqninoctii medii desideratis innotescit. Verum dicamus de defectu 7 dierum inter Ptolemaeum et Albategnium, quod ideo est illustre, quia maius est temporis intervallum, nempe DGCXLIII annorum, quare et omnes causae magis erunt conspicuae. Tempore Ptolemaei aequinoctium medium praecedebat ipsam primam stellam Arietis 7 gradibus 28 fere minutis in signorum antecedentiam. Aequinoctio autem medio subinde soli obviam eunte, ut dictum, factum est, ut in annis in- termediis inter Ptolemaeum et Albategnium CLXXX dies, 1 4 mi- nuta fere per additamenta respectu aeqninoctii medii excrescerent. Deficient igitur Y dies, 31 minuta, si tempus ad aequinoctium me- dium, ad id conferamus, quod exsultat, cum in quatuor annis unus dies colligitur. Caeterum Sol tempore Ptolemaei aequinoctium verum in 47 minutis post aequinoctium medium in signorum con- sequentiam reliquerat ; Albategnii autem aetate aequinoctium verum in 22 minutis ante aequinoctium medium in signorum antece- dentiam erat. Prius igitur Sol ad aequinoctium verum quam ad * Plin. hißt. nat. Hb. II, cap. 19. 312 SCHBIE*rEN VON EHETICÜ8. medium, vel ubi aequinoctium "^ yenim reliqnerat, venit, quod est contrariom priori exemplo. Quantum itaque temporis uni gradui 9 minutis respondebit, tantum de diebus respectu aequinoctii medii decedet et residuo, nempe V diebus XXXI minutis, accedet, et quia eodem modo cum differentia anguli diversitatis propter eccentricitatis decrementum, cui 30 diei minuta respondent, agendum, unus dies XXX minuta propter mutationem anguli diversitatis et inaequalem praecessionis motum reliquis duabus inaequalis motus Solis causis admixtis tempore mediocri decedent, et additamentum verum a tempore Ptolemaei ad Albategnii observationis tempus CLXXVIII dierum XLIin minutorum exibit. Sed idem decrementum adiunctum V diebus XXXI minutis monstrat YII dies et 1 mmutum excidisse, quod osten- dendum erat.** Tantae molis erat tali ratione stellarum fixarum et Solis motus restituere, quo ex motuum eorum colligantia vera annuae quantitatis ab aequinoctiis ratio coUigi posset. Begnum ita- que in astronomia doctissimo Yiro D. Praeceptori meo Dens sine fine dedit, quod Dominus ad astrono- micae veritatis restaurationem gubernare, tueri et augere dignetur! Amen! Statui tibi breviter, doctissime D. Schönere, integram tracta- tionem motus Lunae et reliquorum planetarum, quemadmodum Stellarum fixarum et Solis conscribere, ut, quae utilitates ex D. Praeceptoris libris ad studiosos mathematicae totamque posteri- tatem veluti ex uberrimo fönte promanaturae sint, intelligas. Verum cum viderem mihi opus in praesentiarum nimis excrescere, * Des leichteren Verständnisses wegen ist auch an dieser Stelle statt »aequinoctialem« die Aenderung von Mästlin »aequinoctium« substituirt. ** Mästlin fügt an der bez. Stelle einen erläuternden Zusatz ein, über- schrieben: »Schema anomaliae praecessionis aequinoctiorum et inaequalis magnitudinis anni tropici«. I. DIE NABBATIO PBIMA. 313 pecnliarem hac de re Narrationem instituendam daxi."* Quod igitnr bis tanquam praecnrrere yiainqae praeparare neces^ Sanum pntavero, hoc loco expediam et hypothesibns motus Lnnae et reliqaonim planetarum generalia quaedam inspergam, quo et de toto hoc opere maiorem spem coneipias, et, quae enm co^erit necesBitas ad alias asBuineiidafl hypotheses seu theorias, per- spieias. Cum in prineipio nostrae Narrationis praemiserim D. Prae- ceptorem saam opus ad Ptolemaei imitationem instituere, mihi ampliuB nihil quasi relictum esse video;, quod de ipsius emen- dandi motus ratione apud te praedicem. Siquidem Ptolemaei indefatigabilem calculandi diligentiam, quasi supra vires humanas observationum eertitudinem et vere divinam rationem omnes motus et apparentias perscrutandi exequendique , ac postremo tam ubique ipsius inter se consentientem docendi et demonstrandi methodum nullus, cui quidem Urania est propitia, satis admirari et praedieare potest. In hoc autem eo D. Praeceptori meo maior quam Ptolemaeo labor incumbit, quod seriem et ordinem omnium motuum et ap- parentiarum, quem observationes UM annorum tanquam prae- stantissimi duces in latissimo astronomiae campo explicant, in certam sibique mutuo consentientem rationem seu harmoniam colligere cogitur, cum Ptolemaeus vix ad quartam tanti temporis partem Veterum observationes, quibus se tuto committeret, haberet. Et cum (XTco Tou XP^^°^> ^^^^ ^^^ ^^ Praeceptore, legum politiae coelestis errores astronomiae nobis aperiantur, siquidem insensi- bilis vel etiam neglectus error in prineipio constitutionis hypothe- sium, praeceptorum et tabularum astronomiae procedente tempore sese aperit aut etiam in immensum propagatur, D. Doctori Prae- ceptori meo non tam instauranda est astronomia quam de integro exaedificanda. Ptolemaeus potuitplerasque * Vgl. oben S. 296 Anmerkung. 314 SCHBIFTEN VON RHETICUS. Vetemm, nt Timocharis, Hipparchi et aliornm hypothesee ad seriem omnis diversitatis motunm, qaae sibi ex tantiUo observationnm tempore elapso nota erat, satis concinne accomodare ; ideo recte et pmdenter, quod et plausibilius erat, eas elegit hypotheses, qnae et rationi nostrisque sensibuB magis consonae esse videbantur, et qnibns summi ante enm artifices usi fuenmt. Cum autem om- nium artificum obserrationes et coelnm ipsam ac mathematica ratio nos convincant , quod Ftolemaeo et communes hypotheses nequaquam ad perpetuam sibique invicem consentientem eolli- gantiam et harmoniam rerum coelestium demonstrandam et in tabulas ac praecepta colligendam sufficiant: necesse fuit, ut D. Praeceptor mens novas hypotheses excogitaret, quibus videlicet positis tales motuum rationes geometrice et arithmetice bona con- sequentia dednceret, quales Veteres et Ptolemaeus olim tw tteCo» ^iX'i^ ofjLfiaTi in altum elevati deprehenderunt, qualesque hodie Yeterum vestigia coUigentibus in coelo esse diligentes obserra- tiones edocent. Sic nempe in posterum videbunt studiosi, quem Ptolemaeus et reliqui veteres auctores usum habeant, quo eos hactenus tanquam ex scholis exclusos revocent et in pristinum honorem veluti postliminio reversos restituant. Po^ta inquit: Tdlgnoti nulla cupidp^. Ideo non mirum , quare Ptolemaeus hac- tenus cum tota Vetustate in tenebris neglectus iacuerit, quemad- modum procul dubio et tu, optime D. Schönere, cum aliis item bonis doctisque viris saepius doluisti. De Lnnae motibas eonsiderationes generales tum novis eins hypotheslbus. Ratio eclipsium v6l unica astronomiae honorem apud imperi- tum vulgus tueri videtur. Haec autem quam hodie a communi calculo et in tempore et praedicenda quantitate discrepet, in dies videmus. Cum vero accuratissimas Ptolemaei et aliorum optimo- I. DIE NABBATIO PBIMA. 315 nun anctornm obBervationes minime in constituendis tabulis astro- nondcis, qnod quosdam fäcere yidemns, tanquam falsas et repror bas reiicere debeamus, nisi manifestum aliquem argnente aetate enorem irrepsisse deprehendamos. Quid enim magis est hnmannm quam falli nonnnnqnam et deeipi vel etiam speeie recti praesertim in difficilümis istis rebus abstrasissimis et nequaquam obyiis? In Lnnae motu demonstrando assnmit D. Praeceptor mens hninsmodi theorias et motnnm rationes, qnibns yeteres excellen- tissimos pMlosophos minime in observationibos snis caeoos foisse appareat. Qnapropter, sicnt snpra anni ab aeqninoctüs snmpti angmentnm et decrementom reguläre esse ostendimns, ita ex di- ligenti qnoqae Solis et Lnnae motnnm examinatione dednci po- terit, qnae singnlis aetatibns verae Solis, Lnnae et Terrae a se invicem distantiae, qnave ratione diametri Solis, Lnnae et nmbrae diyersis temporibns aliter atqne aliter repertae fnerint, nt certa insnper etiam diversitatis aspectanm Solis et Lnnae ratio ha- beretnr. Regiomontanns noster libro V propositione 22 Epitomes in- qnit: t^Sed mirum est, quod in quadratura, Luna in perigio epi- cycli existente, nan tarda appareat, cum tarnen, si integra luceret, quadruplam oporteret apparere ad magnitudinem, quae apparet in oppositione, cum fuerit in apogio epicyclvk, Sensemnt et idem Ti- mochares et Menelans, qni semper in observationibus stellarom eodem Lnnae diametro ntuntnr. Sed et D. Praeceptorem menm experientia docnit, dirersitates aspectus et quantitates corporis Lnnae in omni ipsins a Sole distantia pamm vel nihil di£ferre ab iis, qnae in coninnctione et oppositione contingnnt, nt manifestum sit Limae minime talem, nt receptnm, eccentricnm tribui posse. Ponit itaqne, qnod Lnnae orbis terram adjacentibus elementis complectatur, cnius deferentis centrnm sit centmm terrae, super quo aequaliter centmm epicycli Lnnae deferens feratur. lUam autem secundam diversitatem, quam a Sole Luna habere videtur, ita salvat. 316 SCHRIFTEN VON RHETICUS. Assumit LuDae corpus epicyclo epicycli homocentrici moveri, hoc est primo, qni fere in coniunctione et oppositione apparet* epicyclo alium pamm Lunae corpus deferentem epicyclum af&ngit, proportionem autem diametri primi epicycli ad «diametrum secundi sicut 1097 ad 237 esse demonstrat. Gaeterum talis est motuum ratio. Girculus dedivis suam, ut antehac, motus rationem obtinet, nisi quod eiusdem aeqnalitatem a stellis fixis habet. Deferens, qui et concentricus, movetur regulariter et aeqnaliter super suo centro (scilicet terrae) similiter, aequaliter et regulariter a linea medii motus Solls discedens. Epicyclus primus etiam super suo centro uniformiter parvi et secundi epicycU centrum in superiori parte in antecedentia, in inferiori in consequentia deferendo circumyolvitur. Ponit autem istum motum ab apogio vero, quod in superiori parte epicycli primi linea ex centro terrae per centrum eiusdem in cir- cumferentiam eiecta ostendit aequalem et regulärem esse. Luna autem in circumferentia parvi et secundi epicycli etiam regulariter et aequaliter movetur ab apogio vero parvi epicycli discedens, quod videlicet a linea exeunte a centro primi epicycli per centrum secundi in ipsius circumferentia ostenditur. Atque huius motus haec est regula, ut ipsa Luna bis in suo parvo ** epicyclo in una deferentis periodo revolvaiur , quo tamen in omni coniunctione et oppositione Luna in perigio parvi epicycli, in quadraturis autem in apogio eiusdem reperiatur. Haec est machinatio, seu hypothesis, qua D. Praeceptor omnia praedicta in- convenientia excludit, et quam omnibus apparentiis satisfacere ad oculos ostendit, quemadmodum etiam ex tabulis ipsius est colligere. * Mästlin hat den Belativ-Satz ganz amgestaltet ; bei ihm lautet der- selbe: »qui fere inter coniunctione* vel oppositione* et quadroiturae medio tem- pore apparet«. ** Statt 9parvo« hat Mästlin die — nicht nOthige — Aendening in »hoc minore» vorgenommen. I. DIE NABEATIO PBIHA. 317 Porro doctiBsixne D. Schönere, qüemadmodum nos hie in Lnna ab aequante liberatos esBe vides et tali insuper theoria asBumpta, quae experientiae et omnibüS observatiombns eorrespon- det, ita etiam in reliqais planetis aequantes toUit, tribnens enili- bet trium snperiornm nnnm solnmmodo epicyelnm et eccentrieum, quorum uterqne super sno centro aeqnaliter moveatnr, et pares planeta in epicyclo com eecentrioo revolntiones faciat; Veneri antem et Mereurio eccentricnm eccentrici."^ Quod enim pla- netae direeti, stationarii, retrogradi, propinqni et remoti a terra et cum singulis annis conspiciuntur, per alium insuper, quam ex superioribus adstruitur, regulärem telluris globi motum fieri posse demon- Btrat, qui est, ut Sol universi medium occupet, terra autem loco Solis in eccentrico, quem Orbem Magnum appellare placuit, circumferatur. Atque profecto divini quiddam est, quod ex unius terreni globi regularibus et aequalibus motibus certa renim coelestium ratio dependere debeat! Piinclpales rationes, quare a Teterum astronomornm hypo- thesibns recedendnm slt. Primum autem, ut terrae mobilitate apparentias in coelo plerasque fieri posse aut certe commodissime salvari assumeret, cum aequinoctiorum indubitata (sicut audiyisti) praecessio et ec- lipticae obliquitatis mutatio induxit. Deinde, quod illa eadem eccentricitatis Solis diminutio pari ratione et proportionabiliter in eccentricitatibus reliquörum plane- tarum animadvertitur. * An der bez. Stelle hat Mästlin eine grössere Textes-Aenderung vor- genommen; er hat einen ganzen Satz neu eingeschoben: »Docet tarnen^ quod ülorum motus similiter per eccentrum eceentri et horum revolutiones per ee- eentrepicyelos tradi poaeinU. Quod enim etc. 318 SCHBIFTEN VOK RHETICUS. Postea, qaod planetas Baornm deferentiam centra circa Solem, tanquam medium umversi, habere appareat. Sensisse autem et idem VetuBtissimos (PTthagorieos interim ut taceam) yel hinc satis liqaet, qnod PliniuB ait,"^ Venerem et Mercurinm ideo non longins a Sole quam ad certos et praefinitos terminoB discedere, optimoB haud dubie auctores secutus, quia circa Solem conversaB absidas habeant, unde et medium quoque Solifl motum eis accidere oportuit. Cum vero Martis cursum inobseryabilem ait, atque praeter reliquas in motus Martis emendatione difficultatCB dubium non sit, quin maiorem nonnunquam quam ipse Sol diversitatem aspectuB admittat, imposBibile esse videtur, terram mundi medium obtinere. Porro etsi ex Satumi et Jovis in matutino vespertinoque ortu ad noB habitudine id ipsum hoc facile etiam colligatur, in Martis tarnen diverBitate ortuum praecipue et maxime animadvertitur. Quia enim Martis siduB obtusum admodum lumen habet, non adeo sicut Venus aut Jupiter yisum decipit, sed pro ratione a terra distantiae magnitudinis mutationem refert. Proinde cum Mars in vespertino ortu Jovis sidus magnitudine aequare videatur, ut non nisi igneo fulgore discematur, in apparitione autem et occultatione vix a secundae magnitudinis stellis discemi possit^ Bcquitur ipsum proxime ad terram vespertino in ortu accedere, contra in matutino quam maxime procul abesse, quod certe ra- tione epicycli nullo modo contingere potest. Terrae igitur ad Martis et aliorum planetarum motus restituendos , alium locum deputandum esse patet. Quarto, hac unica ratione commode fieri posseD. Praeceptor y idebat, ut, quod maxime proprium circularis motus est, omnes revolutiones circulorum in mundo aequaliter et regulariter super suis centris et non alienis moverentur. ♦ Plin. hist. nat II, 17. I. DIE NABBATIO PBUCA. 319 Qüinto, cum non minus mathematicis, quam medicis statuen- dum, quod paBsim Oalenus"^ inculcat: »MtjSsv eix^ xi^v v icpcDTCDV apym, tj ooSev tj Boaepfn^veoTov (poaet to aitiov.«* Quam yerecnnde autem et pnidenter Aristoteles de motaum coelestiam doctrina loqnatur, passim in eius libris videre est. Et ait alibi**: iceicaiSeojiivoo yotp doriv diel toooutov t axptßic eici- CirjTeTv xaö' ?xaaTov "^i^^o^, 4cp' oaov 7) too irpaYJWtTo? f uai^ lictSixs'fÄi- Cum antem tum in physicis, tum in astronomicis ab effectibns et observationibus nt plurimum ad principia sit processus, ego qui- dem Btatno Aristotelem, anditis novarum hypothesium rationibus, ut disputationes de gravi, leyi, circulari latione, motu et quiete terrae diligentissime excussit, ita dubio procul candide confes- surum, quid a se in bis demonstratum sit, et quid tanquam prin- cipium sine demonstratione assumptum, quare et D. Doctori Praeceptori meo sufiragaturum crediderim, utpote cum constet rectissime, ut fertur, a Piatone dictum, »tov 'ApicrcoT^Xea x^c aXr]- &e(a<; elvai fiXoaocpov«. Contra, si in durissima quaedam verba proruptnrus esset, aliter vero mihi persuadere non possum, quin exclamans pulchenrimae huius philosophiae partis conditionem bis verbis deploraturus esset***: »icavo i[i}ieXa>c aico IlXaraivoc XiXexTat, YewfteTptav te xal tac TaoTTQ kT:o[tiva^ ovetpaJrcetv jiiv icepl to ov, OTcsp Se aSuvarov aoTalc iSeiv, Sco^ av uiro&^asai y^iityLsyai tauTa^ axivT^Tooi; Jaiai, \i.T^ 8ava|jL£vai Xoyov SiSovat aoralv«, et adderet »tcoX- Xtqv toT? aftavatoic fteot? X^P^^ exeiv 8eT, iid tcd tov otov Xdyov täv ai( xal e^x^iaic aequinoctialis ad Solem sese commiscent, I. DIE NABBATIO PBIMA. 333 notantnr. Arotici vero et Antarctici a punctis contingentibiis ho- rizontes describuntur. Sed polares D. Praeceptori poli eclipticae aequidistantes cirea aequinoctialis polos depingunt. Globi terrae autem circalas magnas transiens per aeqoinoctialis et dictos eclipticae aeqaidistantes polos colaras solstitiorom erit, et alias eandem in aeqainoctialis polis ad angalos rectos sphaerales inter- secans colari aequinoctioram vicem sabibit. Atqae in hanc modam vel caiaslibet loci proprii circali vel alii qaotcanqae facile terrae inscribi et exinde ad saperextensam coelam referri intelliguntar. Porro cam propter observationam imperiam terrae globas in eccentrici circamferentiam evolaverit, Sol in mediam aniversi sabsederit, et sicat in ynlgaribas hypothesibas centmm eccentrici inter centram totias aniversi (qnod in iisdem et terrae) ac Stellas Geminomm nostra aetate erat, ita contra in D. Praeceptoris hypo- thesibas centram Orbis Magni, qaod in principio nostrae Narrationis per centram eccentrici intelleximas, inter Solem, D. Praeceptori aniversi mediam, et Stellas Sagittarii reperiatur, ac diameter orbis magni in centram terrae incidens medii motas Solls lineam referat. Camqae linea ex centro terrae per Solls centram in eclipticam eiecta veram locam Solis determinet, non est obscaram, qaomodo Sol de Ptolemaei recentiornmqae traditione inaeqaaliter sab ecliptica moveri aestimetar, atqae angalas diversitatis a motu medio geometrice investigetar. Terra aatem in samma abside Orbis Magni existente, Sol apogii locam in ecccntrico occapare credatar, et contra, illa in ima abside morante, ipse in perigio conspiciatnr. Veram enimvero qaa ratione stellae fixae a panctis aeqai- noctialibas et solstitialibas elongari videantar, et maxima Solis obliqaitas variari, etc. (qaod sab initium Narrationis ex D. Prae- ceptoris lib. III dedaxi) ex mota declinationis, quem generaliter proposiamas, et binis sibi invicem occarrentibas librationibas dependere D. Praeceptor coUegit. A polis, eclipticae polis, at non ita malto ante dictam, aequidistantibus, atrinqae 23 gradas. 334 SCHRIFTEN VON RHETICÜS. 40 minuta eirenli magni nomerentar, ibique dno notentur puncta, quae polos aequinoctialis medii referant, ac, ut convenit, duo coluri solstitia et aeqninoctia media distinguentes designentar. Haec sane discendi gratia concipiantur et delineentar in orbiculo globum terrae continente, cuiuB uniformi mota tertius, qui quidem terrae tribuitur, motus contingat. Gentro autem terrae inter Solem et Stellas Virginis commorante, reflectatnr seu obliquetur aeqni- noctialis medius ad Solem, et linea veri loci Solis per commnnem sectionem plani eclipticae, aequinoctialis medii et coluri distin- guentis aequinoctia media transeat, idqne ita, ut sit aeqninoctium yemale medium, et simul aequinoctium vemale verum, ubi idem, quemadmodum ex sequentibus liquide constabit, ratio motuum sie exiget. Ab hoc loco terrae centro aequali motu ad Stellas fixas singulis diebus 59 minuta 8 secunda 2 tertia procedente, punctum yemale medium tantundem in praecedentia super terrae centro conficiat, et paulo velociori gressu incedens 8 fere tertiis angulum maiorem describat. Et haec est causa, quamobrem paulo ante declinationis motum aequalem ferme aequali motui centri terrae ad Stellas fixas diximus. Sed crescente subinde angulo, qui a puncto vemali aequinoctialis medii super terrae centro (iuxta iam positum canonem) designatur, priusquam centrum terrae ad locum eclipticae, unde digressum, revertatur, denique linea veri loci Solis in aequinoctium medium incidet, et stellae videbuntur nobis medio seu aequali aliquo motu in consequentia pro anticipationis ratione progredi. Quae anticipatio, ut principio dixi, in anno Aegyptio est 50 secund. fere, et in XXVMDCCCXVI annis Aegyptiis in integram revolutionem excrescit. Patet itaque, quid sit aequinoctium medium, quid aequali s praecessio, et quomodo haec ceu instrumentali fabrica oculis possint subiici. 1. DIE NARUATIO PBIMA. 335 De librationibas. Sid linea recta determinata a b* ut exempli gratia 24 minutis; haec puncto d in duas aeqnales partes dividatur. Deinde altero circini pede in d coUocato, describatnr circnlus ce extensione de versus a 6 minutis (quarta parte scilicet] ; et eiusdem magnitu- dinis de alia ab hac materia duo circelli (ut sie interim loqui liceat) fabricentur et ita componantur , ut alter eorum circum- ferentiae alterius applicetur, quo libere circa suum centrum moveri possit. Qui autem alterum in circumferentia fert, primus yocetur, ac centro lineae ai in puncto d affigatur; secundi circelli centro * Auch an dieser Stelle hat Kheticns der editio princeps keine Fignr beigegeben, obwohl er sie im Werke »de revolationibus« bei Coppemicus vorgefunden hatte. Wunderlicher Weise hat er sogar einige Buchstaben der Coppemicanischen Figur geändert. Mästlin hat sich hier streng an die editio princeps angeschlossen, musste in Folge dessen auch die Buchstaben in der Coppemicanischen Figur ändern. In dem vorliegenden Abdrucke ist die Figur aus' dem Werke »de revolutionibus« mit den* dort von Coppemicns gewählten Buchstaben übernommen. 336 SCHRIFTEN VON BHETICÜS. nota /, et in circumferentia einsdem ad placitom puncto assampto, nota h adpingatnr. Quod Bi nota h secnndi circelli applicetur a termino lineae assumptae, et / notae c einsdem, ac aeqnali tem- pore h in unam partem super centro / angulum describat, duplum angulo ab / super d in partem diversam descripto : patet in una primi circelli revolutione notam h lineam a b bis describendo per- reptasse et secundum circellum bis revolutum. Quia autem tali descriptione lineae rectae per dnos circulares motus compositos h punctum circa a et i terminos tardissime promovetur, in medio autem circa d concitatius, placuit D. Praeceptori talem notae h per ab lineam motum librationem vocare, cum talis motus ad similitudinem pendentium in aere fiat. Appellatur hie etiam motus motus in diametrnm; nam imaginatione assumpto circulo, cuius ab centro d sit diameter, ex chordarum doctrina, quo in loco eiusdem diametri ab circellorum motu, quem dixi, composito h punctum sit, constituitur, tabulaque prosthaphaeresium fabricatur. Motum primi circelli super d Praeceptor anomaliam vocat; eo namque motus prosthaphaeresis deprehenditur. Sic / centmm secundi circelli in circumferentia primi a d puncto in sinistrum dis- cedens describat angulum, qui sub cdf sit graduum 30, et in circumferentiam circnli a & ex centro d eiecta dfg totidem graduum ag arcum continebit similem arcui cf primi circelli; et quia secundi circelli punctum A ab ^ ad dextram ratione dupla pro- eessit, a signo g in Signum h linea recta ducta patet eandem esse semissem dupli arcus a^ et hd^ semissem dupli arcns residui ag arcus de quadrante. Quare et ah 1340 partium, quarum quae ex centro 1 0 000, quantum videlicet h distat ab a in diametro ab, Quod si vero ab praesupponatur 60, ah erit talium 4, et hb 56, unde facta parte proportionali ad 24 habebitur, in qua parte assumptae lineae recte determinatae h Signum substitat in tali casu. His ita iraxotepa sane fxooaT) perceptis, in facili fuerit intelli- gere, quomodo et maxima aequinoctialis ab eclipticae piano I. DIE XARRATIO PRIMA. 337 obliquitas varietur, et vera aequinoctiornm praecessio inaequalis fiat. Principio namque (cum breviores arcus a lineis rectis, quoad sensum qaidem, nihil differant) aequinoctialis medii polo septen- trionali punctum d imaginatione applicetur. Linea autem ab sit arcuB coluri distinguentis solstitia: media b inter polum aequi- noctialis medii septentrionalem et adiacentem polum eorum, qui eclipticae polis aequidistant. Quare b est terminus minimae poli diumae revolutionis seu terrae ab eclipticae, ut dictum, polo distantiae/ a vero inter eundem borealem aequinoctialis medii polum et eclipticae planum, unde et maximae poli terrae a polo eclipticae remotionis. Praeterea duobus circellis linea ab, uti conyenit, applicatis intelligatur, quantum ad praesens polus terrae borealis in h puncto et motu duorum circellorum composito lineam ai 24 minutis describet, simili nempe machinatione polo meridionali moto lege oppositionis servata, ceu pendente mundo maximam declinationem mutante. Et assumatur primum circellum in XXXniIMCCCCXXXIIII annis Aegyptiis"^* revolutionem complere, et terminum, a quo principium motus anomaliae, esse a punctum circumferentiae circuli, cuius diameter libratione prima describitur. Atque cuilibet statim patebit, si praeter hanc unicam poli terrae nuUam haberent librationem, ipsique poli terrae a coluro distinguente solstitia media non abscederent, quomodo tali polorum terrae motu tantum angulus inclinationis plani aequinoctialis veri ad eclipticae planum propter polorum suorum progressum ab a versus d ai b decresceret, contra aliam circulationem complendo * Der obige Satz ist Dach der Teztes-Recension von Mästlin gegeben. In der editio princeps lautet die Stelle, jedenfalls verderbt: »quare et terminuB minimae poli diumae revolutionis, seu terrae, ab eclipticae, ut dictum, polo distantiae. A yero inter eundem borealem etc.« ** Die Zahl XXXIIIIMCCCCXXXIIII ist aus der editio princeps über- nommen. Mästlin hat 3434 gesetzt, und ist diese Zahl auch in alle späteren Ausgaben des Mysterium cosmographicum übergegangen. II. 22 338 SCHRIFTEN VON RHETICUS. a i ad c/ versus a cresceret, nuUamque propterea inaequalitatem in aequinoctiorom praecessione apparere. Porro autem, qaoniam per observationes certo constat puneta aequinoetialia vera a punetis aequinoctialibns mediis hinc inde 70 minatis maxima prosthaphaeresi elongari, obliquitatisque ma- tationem ad hanc duplam rationem habere: constituendam D. Praeceptor et alteram insuper illa inferiorem librationem * animnm sunm induxit, qua videlicet poli terrae a coluro distinguente sol- stitia media in mundi latera excurrerent, idque ita, ut huius se- eundae librationis adb arcus sen linea recta cum coluro distin- guente solstitia media quatuor angulos rectos constituat. At vero in septentrione a dextrum mundi latus, b sinistrum oecupet, in meridie autem a sinistrum, b dextrum, et d huius per notas h primae librationis utrinque adb lineas 24 minutis eiusdem describat, denique in huius h notas poli terrae revera affigantur, et hae se- cunda libratione utrinque a dicto coluro in a vel b extremis terminis Gonstitutis 28 tantummodo minutis deflectantur, cum polis in ta- libus locis colurus distinguens solstitia vera cum distinguente sol- stitia media notabiliter maiorem angulum.70 minutis non contineat. Verum, quoniam prosthaphaereses praecessionis respectu ad punctum vemale medium sumendae, D. Praeceptor secundam librationem, tanquam per punctum vemale verum ad medium contingeret, eandem perpendit, maxime cum hunc in modum prosthaphaeresium investigatio sit facilior. Quare et linea ab 140 minuta erit et sie disposita, ut respondeat lineae boreali librationis secundae, d autem in puncto vernali medio, puncto vernali vero h notam occupante, et ut quae ex centro alterutrius circellorum 35 minutorum sit. Praeterea autem terminus, a quo initium motus . est punctum vemale medium , a quo punctum * Der Text ist nach der editio princeps gegeben. Mästlin hat ihn wesentlich geändert; er liest: »ad constituendam D. Praeceptor et alteram super illam inferendam librationem«. I. DIE NARRATIO PRIMA. 339 yemale verum ad dextram a yersus excurrit. Anomalia vero numeratur a puncto supremo circuli, cuius dimetientem punctum vemale verum describit, quod in eiusdem circuli circumferentia ad septentrionem a coluro aequinoctiorum medio determinatur. Et cum in una obliquitatis restitutione praecessionis inaequalitas bis compleatur, huius secundae librationis anomalia in MDCGXVII annis Aegyptiis perficietur. Quare et obliquitatis anomalia ex tabulis desumpta duplicata praecessionis anomaliam reddit, et illi simplicis, huius vero duplicatae cognomen est. Quod si secunda haec libratio tantum ponenda fuisset, angulus inclinationis plani aequinoctialis veri et eclipticae, quod quidem dignum animadversione esset, non variaretur, ut patet. Verum omnis apparentiarum diversitas propterea contingens in sola prae- cessionis aequinoctii veri inaequalitate deprehenderetur , utrisque autem librationibus coincidentibus, poli terrae sibi invicem occur- rentibus, ut dictum, motibus circa polos aequinoctialis medii fi- guras coroUarum intortarum delineabunt. Et cum poli terrae in colurum distinguentem solstitia media incidunt, versus colurus cum medio in eodem iacebit piano, punctumque vemale verum cum medio coniungetur; cum tarnen, nisi polis utriusque aequinoctialis coniunctis, plana aequinoctialium et colurorum distinguentium tam media quam vera solstitia et aequinoctia "^ omnino coniungentur. Polo autem septentrionali in parte a d secundae librationis versus a dextrum limitem morante, meridionali polo in puncto opposito constituto aequinoctium verum sequitur medium, et Sol prius in medium quam verum aequinocti- alem incidit. Sed polis terrae mundi latera permutantibus, ut nempe polus borealis a coluro solstitiorum mediorum sinistrum, australis dextrum latus teneat, verum aequinoctium praecedit medium, citiusque Sol cum vero quam cum medio aequinoctiali congreditur. * Mästlin hat auch hier eine weBentliche Aenderung vorgenommeD, er schiebt nämlich vor »omnino« ein »non« ein. 22* 340 SCHRIFTEN VON RHETICÜS. Caeterum ab a yersus h polis terrae procurrentibus, quia aequi- noctium yernm Soli quasi obviam procedit, annus ad aeqninoctia propter hanc causam decreseit; a b vero versus a, cum Solem quasi fugiat, annus ad aequinoctia crescit. Et polis terrae circa d haerentibus, breviori annorum spatio notabile anni crementum aut decrementum percipitur. Cumque apparens stellarum fixarum processus annuae quan- titati ad aequinoctia coUigatus sit, eadem prorsus ratione velocior et tardior punctorum solstitiorum et aequinoctiorum a stellis fixis elongatio in antecedentia animadvertitur/ De Solis autem apogio^ quae principio ex observationibus secundum D. Praeceptoris mei sententiam deduximus, quantum ab aequinoctii vemi ab eo elongationem attinet, ex mox dictis satis innotuit. Progressus vero ipsius apogii sub ecliptica a motu centri parvi circuli et Orbis Magni centri in parvi circuli circum- ferentia uniformi latione dependet. Diameter Orbis Magni aut eclipticae per Solis parvique circuli centra transiens est linea mediarum absidum Solis ; sed diameter per Solis Orbisque Magni centra est linea verarum absidum. Quemadmodum autem centrum Orbis Magni inter Solem et locum eclipticae, ubi Sol perigium teuere creditur, reperitur, ita similiter centrum parvi circuli inter locum perigii medii et Solem statuitur. Tempore Ptolemaei linea verarum absidum a prima Stella Arietis in 57 gradibus 50 minutis loco apogii apparentis, et in 237 gradibus 50 minutis perigii utrinque terminabatur, mediarum autem absidum in 60 gradibus 16 minutis et puncto opposito 240 gradibus 16 minutis. Nam centrum Orbis Magni a summa parvi circuli a centro Solis distantia 21 1 fere gradibus in ante- * Miistlin schaltet hier eine längere Ausführung ein, (p. 129 ed. pr.) in welcher er die beiden ersten von Coppernicus angenommonen Librationen erläutert. Der mit einer Figur versehene Abschnitt ist überschrieben: »Schema utriusque librationis pro obliqnitatis et verae aequinoctialis cum eclipticae sectionis mutatione monstranda». I. DIE NABRATIO PRIMA. 341 cedentia processerat, tantundem nempe eodem tempore anomalia simplici, quae et obliquitatis, existente. Uniformiter autem pro- cedente eentro parvi circuli super Solls centro et Orbls Magnl centro in parvi circuli circumferentia visa est summa absis Solls tempore obserrationis , quam habuit D. Praeceptor, 69 gradibus 25 minutis a prima Stella Arietis teuere. At cum eodem tempore anomalia simplex 165 gradibus ferme esset, prosthaphaeresis 2 gradibus 10 minutis ferme reperta est, centrumque parvi circuli inter Solem et 251 gi'adus 35 minuta locum perigii medii con- stituit. Praeterea eccentricitas Orbis Magni seu eccentrici Solls, si placet ita loqui, quae Ptolemaeo ^ eins quae ex centro Orbis Magni fuit, nostra aetate ^\ partem fere attingit, ut observationes ostendunt, et D. Praeceptoris hypothesibus constitutis mathema- tica adhibita facile deducitur. Quomodo autem et propter centri Orbis Magni in parvo cir- culo motum eccentricitates quinque planetarum varientur, ut in causis renovandarum hypothesium proposuimus, haud magno cum labore intelligi potest. In contemplatione vero quinque planetarum cum duo potissimum consideranda yeniant, quomodo et quantus centri terrae ad deferentium planetas centra accessus vel recessus fiat, deinde quam illud augmentum vel decrementum rationem ad illam, quae ex centro deferentis cuiuslibet planetae habeat, non opus erit causas longius petere. In Satumo cum vel tota dimetiens parvi circuli nuUum per- ceptibilem admodum respectum ad eam, quae ex centro deferentis eins habeat, propterea quod primus sub stellato orbe feratur, nuUam variationis eccentricitatis Satumi observationes ingerere poterunt. Deinde quia Jovis apogium per quadrantem fere a Solis apogio constitit, hodie propter centri Orbis Magni processum nuUa sensibilis eccentricitatis eins deprehenditur mutatio, tametsi nota- bilis et perceptibilis ratio diametri parvi circuli ad eam, quae ex centro orbis sui esset. Atque haec est causa, quare in Mercurio 342 SCHRIFfEN VON RHETICÜS. quoque nuUa ecceutricitatis sentiatur mntatio, cum similiter Solls apogll latus suo apogio claudat. Martis apogium distat ab apogio Solls ad sinistram 50 fere gradibus, Yeneris autem ad dextram 42 gradibus. Sunt itaque centra horum deferentium in idoneis locis constituta ad percipien- dam yariationem^ et cum diameter parvi circnli ad utriusque orbem notabilem habitudinem habeat, observationibus de duobus bis planetis per triangulorum doctrinam examinatis invenit D. Praeceptor Martis quidem eccentricitati -j^, Veneris vero \ propter accessum centri Orbis Magni ad Solem decessisse. Ne autem unus aliquis motus terrae attributus parum testi- monii videretur habere, industria toü oocpoS Sr^jxioopYou factum est, ut quilibet motus pariter et in omnium planetarum apparentibus motibus notabiliter deprehenderetur, adeo paucis motibus TiXeiovsai ToT; cpaivo{iivoi; in natura necessariis satisfieri opportunum fuit. Ideoque et centri Orbis Magui motus non tantum ad Solem et planetas eundem circumdantes, sed etiam ad Lunae passiones pertingit. Quemadmodum namque Ptolemaeus distantiam Solls a terra maximam constituit esse 1210 partium, qualium est quae ex eentro terrae una, et axem umbrae earundem 268, ita D. Praeceptor demonstrat nostra aetate eandem Solls a terra maximam elonga- tionem esse 1179 partium, et axem coni umbrae 265. Caetera yero , quae bis cohaerent , ad utriusque luminaris motus et passiones propter mutatas hypotheses perpendendas Se- cundae Narrationi huic subsecuturae reservanda putavi.* ♦ Vgl. oben S. 2S5 Anmerkung. I. DIE NARRATIO PRIMAw 343 Altera pars hypothesinm de motibas qninqae planetaram. Dum yere dignam admiratione hanc novamm hypotheBium D. Praeceptoris mei fabricam animo mecum reputo, saepius mihi, doctissime D. Schönere, Platonici illius in mentem venit, qui postquam ostendit, quid in Astronomo requiratur, subiicit denique, ))(i>? 00 x^v ^cf6(a)< iroTS itaoa cpuaK; Ixavr^ ^evoito decopr^oat p.1^ 8ao- Cum autem apud te anno superiori essem atque in emenda- tione motuum Regiomontani noBtri, Peurbachii, praeceptoris eiuB, tuoB et aliorum doctorum yirorum labores viderem, intelligere primum incipiebam, quäle opus quantuBque labor esset futums, hanc reginam mathematum astronomiam, ut digna erat, in regiam suam reducere formamque imperii ipsius restituere. Verum cum Deo ita volente spectator ac testis talium laborum, quos alacri sane animo et suBtinet et magna ex parte superayit iam, D. Doctori, Praeceptori meo, sim factus, me nee umbram quidem tantae molis laborum so- mniasse video. Est autem tanta haec laborum moles, ut non cuiuBYis sit herois eandem ferre posse et su- perare denique. Quibus de causis ego quidem Veteres me- moriae prodidisse crediderim Herculem, Jove summo prognatum, coelum, postquam humeris suis amplius diffideret, Atlanti iterum imposuisse, qui aetate longa assuefactus magno animo infractisque viribus, ut semel coeperat, hoc onus usque perferret. Ad haec DivinuB Plato, Bapientiae, ut inquit Plinius, antistes, haud ob- scure in Epinomide pronunciat, Astronomiam Deo praeeunte inventam esse. Hanc Platonis sententiam alii aliter fortasse interpretantur. Ego vero, cum yideam D. Doctorem, Praeceptorem meum, observationes omnium aetatum cum suis ordine ceu in indices coUectas semper in conspectu habere ; deinde cum aliquid vel couBtituendum, vel in artem et praecepta conferendum, a 344 SCHRIFTEN VON RHETICUS. primis Ulis observationibus ad suas usque progredi, et qua inter se ratione omnia consentiant. perpendere; porro, quae inde bona consequentia Urania duce coUegit, ad Ptolemaei et Veterum hy- potheses revocare. et postquam easdem summa cura perponderans urgente astronomica avayxTQ deserendas deprehendit, neque quidem sine afflatu Divino et numine Divum novas bypotheses assumere, et mathematica adhibita, quidnam ex talibus bona consequentia deduci possit, geometrice constituere; atque Veterum denique et suas obser- vationes ad assumptas bypotheses aecommodare et sie post istos la- bores omnes exantlatos leges astronomiae demum conscribere : hune in modum Platonem intelligendum esse puto, Mathematicum siderum motus perscrutantem reetissime assimilari caeco, cui tantummodo baculo suo duce magnum, infinitum, lubricum, infinitisque deviis involutum iter sit conficiendum. Quid fiet? Aliquamdiu soUicite incedens, baculo suo viam quaeritans et eidem quandoque despe- randus innixus coelum, terram, omnesque Deos invocabit, misero sibi auxilio ut veniant. Hunc permittet quidem Dens aliquot annos suas experiri vires, ut intelligat denique, baculo suo minime ex instanti periculo se liberari posse. Porro iamiam animum despondenti ipsius misertus Dens manum porrigit manuque ad optatam metam perducit. Baculus Astronomi est ipsa Mathematica seu Geometria, qua viam tentare et insistere primum audet. Quid etenim humani ingenii vires ad divinas has res tamque a nobis dissitas procul investigandas , quam caliginantes oculi?"^ Proinde, nisi Dens illi pro sua benignitate motus heroicos in- diderit et tanquam manu per incomprehensibile alias rationi humanae iter deduxerit, haud crediderim ulla in re astronomum caeco illo praestantiorem et feliciorem esse, praeterquam quod * Im Texte ist die — allerdings nicht besonders glückliche — Formu- lirung des Gedankens beibehalten, wie sie die editio princeps aufweist. Mästlin verändert in: » . . . tamque a nobis dissitas procul investi- gandas? quid caliginantes oculi? I. DIE NABRATIO PRIMA. 345 Buo ingenio aliquasdo fidens et suo illi baculo diyiiios exhibens honoreB ipsam Uraniam ab Inferis revocatam sibi congratulabitur. Ubi autem rem secum recta repatavit via, se non beatiorem Or- pheo esse sentiet, qui quidem animo suam se Eurydicen sequi cemebat, cum ex Orco saltabundus ascenderet, post yero ut ad ora Avemi fuit perventum, quam maxime habere se sperabat, ex oculis iterum ad inferos delapsa evanuit. Perpendamus itaque, ut incepimus, et in reliquis planetis D. Doctoris, Praeceptoris mei, hypotheses, ut videamus, an constanti animo et Deo praeeunte Uraniam ad Superos perduxerit suaeque dignitati restituerit. Posset quispiam fortasse ea, quae de motu terrae circa Solis Lunaeque apparentes motus dicuntur, eludere, quamquam non video, quomodo praecessionis rationem ad sphaeram Stellarum transtulerit ; reliquorum profecto planetarum apparentes motus, si aut ad principalem astronomiae finem et systematis orbium rationem ac consensum aut ad facilitatem suayitatemque, undique causis apparentium elucentibus, respicere quis yelit, nullis aliis assumptis hypothesibus commodius ac rectius demon- straverit, adeo omnia haec tanquam aurea catena inter se pulcherrime colligata esse apparent, et plane- tarum quilibet sua in positione suoque ordine et omni motus sui diversitate terram moveri testatur, et nos pro diverse globi terrae, cui adbaeremus, situ credere diversimodis eos motibus propriis divagari. Et quidem si usquam alibi est yidere, quomodo Dens mundum nostris disputationibus reliquerit, hoc certe loco, ut quod maxime, est conspicuum. Neque yero quemquam movere hoc posse arbitror, quod Dens Ptolemaeum et alios item praestantes heroas hac in parte dissentire patiatur, cum non sit haec ex earum opinionum genere, quas Socrates in Gorgia hominibus pemiciosas dicit. Neque ullam hinc aut ars ipsa aut diyinatrix illa exinde promanans ruinam trahat. Yeteres omnem motus diyersitatem, quam tres superiores per respectum ad Solem habere comperiebant , propriis ipsorum 346 SCHRIFTEN VON EHBTICÜ8. epicyclis tribuebant. Deinde cum in iisdem planetis reliquam apparentem inaeqnalitatem minime sola eccentrici ratione fieri perspicerent, ac calculus in eoram motuum suppntatione ad imi- tationem hypothesium Veneria cum experientia et obseryationibas consentiret: talem quoque secundae apparentis inaeqnalitatis ra- tionem assnmendam pntaverunt, qualem ex demonstrationibuB Yenerem habere conclndebant ; ut nempe, quemadmodum in Ve- nere, ita cuiaslibet planetae centnim epicycli aequidistanter quidem centro eccentrici moyeretnr, sed aequilitatem motus re- spectu centri aeqnantis sortiretur. ad quod punctum ipse quoque planeta motu proprio in epicyclo aequaliter ab apogio medio discedens relationem haberet. Gaeterum quemadmodum Venus proprio et peculiari in epicyclo motu suas revolutiones conficeret, ratione autem eccentrici medio Solls motu incederet^ ita Uli contra in epicyclo Solem respicerent, in eccentrico vero peculiaribus fer- rentur motibus, ipsae observationes, ut constituerent^ exigebant, dum terram in universi medio retinere nituntur. At praeterquam ea/ quae ad Yeneris apparentias salyandas competere iudicaye- runt, in Mercurii tbeoria alium insuper aequantis locum, et quod ipsum centrum, a quo epicycli esset aequidistantia, in paryo cir- cumyolyeretur circulo, recipiendum duxerunt. Haec acute sane, ut Yeterum pleraque omnia sunt inventa, satisque concinna moti- bus et apparentiis, si orbes coelestes inaeqnalitatem habere super propriis centriS; a quo tamen natura abhoiTct, admittamus, pri- mamque et maxime notabilem diyersitatem apparentis motus quinque planetarum ipsis (cum eandem in eis per accidens ap- parere constet) tanquam propriam tribuamus."^ In latitudinibus autem planetarum et illud quoque aUw\La Yeteres negligere videntur, quod nempe omnes motus cor- porum coelestium aut circulares sint, aut ex circula- * DaB »praeterquam« yerändert Mästlin in »praeter« und lässt die Präposition »in« vor den Worten »Mercurii theoria« aus. I. DIE NARRATIO PRIMA. 347 ribus componaDtnr, nisi fortasse quispiam Veneris et Mercurii reflexiones declinationesque , quemadmodnm panlo ante de mota declmationis terrae est dietam, fieri intelligi yelit et declinationis epicyclorum in tribus superioribus ac deviationes in inferioribus per librationnm motas. Hoc ut sane eoncedatnr in reflexionibae et deelinationibus Yeneris et Mercurii, Biquidem eoram inclina- tionnm angnli, planorum eccentriconim et epicyclorum nbique iidem manent, declinationes tarnen epicyclornm in tribns superioribus et deviationes Veneris ac Mercurii per librationes fieri communis cal- culusrefutat. Ut namque de deviationibus tantum dicam, quia minuta proportionalia, quibus' deviationes pro locis centrl epicycli extra nodos et absidas ratiocinamur, eadem ratione indagarunt et con- stituerunt, qua in primi motus doctrina partium eclipticae decli- nationes investigantur, fit, ut in sexagesimo gradn ab aliqua ab- sidum eccentrici, centro quidemjepicycli Veneris existente, coUi- gamus deviationem quinque minutorum, Mercurii autem 22|. Quod si deferens poneretur per librationes deviare, in tali Veneris epicycli situ vera ratio non ultra 2^ minuta deviationem, Mercurii vero 11| minuta exposceret. In illius enim centri epicycli situ angulus inclinationis plani eccentrici ad eclipticae non maior 5 minutis, in huius vero 22^^ ex librationnm proprietate motus repe- rirentur. Atque ideo fortasse Joannes de Regiomonte monendos Studiosos putavit, calculum in latitudinibus circa prope verum tantum versari. Postremo cum homines, quod Aristoteles alibi pluribus ostendit, natura sua scire appetant, nae molestum est satis, quod nusquam aeque causae tcov cpaivofxevwv sint abstrusae atque ceu Gimmeriis tenebris involutae, quod ipse etiam Ptolemaeus nobiscum testatur. Ut Interim plura de Veterum in quinque planetis hypothesibus, quam forte ipsa novarum (ut sie dicam) hypothesium cum enu- meratio tum ad Veteres collatio requirit, non adducam. Ptole- maeum equidem, et qui cum sequuntur, aeque atque D. Prae- ceptorem ex animo amo; siquidem vero sanctum illud Aristotelis 348 SCHRIFTEN VON RHETICUS. praeceptum semper in cooBpectu ac memoria habeo ixpiXelv fxev a{i(poTipou(;, irei&s9&ai hk toi; dxpißeoripoi; Sei«, etsi nescio, quomodo me tarnen magis ad D. Praeeeptoris hypotbeses inclinari sentio. Id quod fit fortasse partim, quia iam demum rectius me intelligere animum indueo, suavissimam illud, quod Piatoni ob gravitatem ac veritatem tribuitur »tov Osov aei ^ecoiieTpelv«. partim vero, quod in D. Praeeeptoris astronomiae instauratione ceu ealigine diseussa aperto nunc coelo et ambobus. ut dici solet, oculis vim sapientis- simi dieti illius Socratis in Phaedro intuear: »iav t6 Tiva aXXov T|'f7]90{iai Suvarov eU Sv xal iirl iroXXa irscpoxora opav: toutov Skoxo» xaToict9&e jisT i^viov, owts OeoTo.« Hypothese» motaum qninque planetarum secnndam longitudinem. His itaque, quae de terrae motu hactenus dieta sunt, a D. Praeceptore meo confirmatis sequitur (sicut in eausis renovandarum hypothesium retulimus) ut omnis diversitas apparentis motus pla- netarum, quae in eis icapa tou; irpoc tov r^Xiov s/r^fiaTiafioo^ eon- tingere videtur, propter annuum terrae motum in Orbe Magno fiat, utque planetae revera sola adhuc altera inaequalitate, quae penea, zodiaci partes observatur, incedant. Quamobrem eis eae hypo- tbeses tantum, quibus duae diversitates motus demonstrari possunt, competunt. Quemadmodum autem in Luna D. Praeceptor maluit epicyelo epicyeli uti, ita in tribus quidem superioribus planetis ad ordinem et motus commensurationem eommodius demonstran- dam eecentrepicyclos elegit, in Venere vero et Mercurio eccentri eecentricos. Cum autem nos veluti es terrae centro trium superiorum motus suspiciamus, at inferiorum revolutiones tanquam infra nos intueamur, eonsentaneum erat, ut ad centrum Orbis Magni orbium planetarum centra referrentur; a quo deinde ad ipsum terrae centrum motus omnesque apparentias quam rectissime transferamus. I. DIE NARRATIO PRIMA. 349 Quare et in quinque planetis eccentricum illnm intelligi oportet, caiüs centnim extra centrum Orbis Magni est. Verum ut rectius intelligatur novarum hypothesium consti- taeBdarum ratio, omnia denique perspiciia magis magisque in aperto sint, ponamus prineipio qainque planetarnm plana eccentri- corum esse in eclipticae piano, et centra deferentinm et aequan- tium circa Orbis Magni centrum, sicut apud Veteres circa terrae centrum. Deinde spatia, quae sunt inter Orbis Magni centrum et puncta seu centra aequantium, in partes quatuor aequales di- vidantur. Porro cuiuslibet quidem trium superiorum centrum ec- centrici in tertiam sectionem ab Orbis Magni centro apogium versus elevetur, ac extensione quartae residuae in eccentrici cir- cumferentia epicyclus describatur, et apparebit fabrica motus pro- pra cuiuslibet in longitudinem. Si itaque ex D. Praeceptoris mei sententia planeta in huius epicycli circumcurrentis parte superiori in consequentia, in inferiori in antecedentia ita procedat, ut centro epicycli existente in apogio eccentrici ipse planeta in perigio sui epicycli reperiatur, et contra centro epicycli in eccentrici perigaeo morante planeta epicycli apogium obtineat, atque hac motuum similitudine planeta in epicyclo cum centro epicycli in eccentrico pari tempore suas periodos absolvat : darum est sublatis aequan- tibus superiorum planetarum diyersitatem motus respectu centri Orbis Magni regulärem esse et ex aequalibus componi. Epicyclus namque tali ratione assumptus in munus aequantis succedit, et eccentr^cus super suum centrum, ac planeta in epicyclo ad cen- trum epicycli, cui inhaeret, aequali tempore aequales designat angulos. Veneris autem motus sie constabit. Reiecto deferente, cuius vicem Orbis Magnus supplet, circa tertiam sectionem extensione quartae residuae describatur parvus circulus. Deinde centrum epicycli Veneris, qui hie eccentricus eccentrici, eccentricus secundus et mobiiis vocabitur, in circumferentia dicti parvi circuli tali mo- veatur lege, ut quoties terrae centrum in absidum lineam inciderit, 350 SCHRIFTEN VON RHETICU8. ipsum centrum eccentrici in puncto parvi circuli centro orbis magni proximo existat; terra autem media suo in orbe inter utramque absida ipsum centrum eccentrici Veneris in puncto parvi circuli a centro Orbis Magni remotissimo subsistat, atque ad easdem partes in signorum consequentiam, quemadmodum et terra move- atur, duas tamen, ut ex bis sequitur, revolutiones in« una terrae circuitione peragens. Sed Mercurii motuum ratio in genere quidem cum Veneris theoria convenit, recepto insuper epicyclo, cuius diametrum per librationem describat propter diversitatem reliquam. Caeterum ut se ad terrae motum accomodet, recipit quantitatem eins, quae ex centro deferentis mobilis 3573, eccentricitatem autem deferentis primi 736 partium, quantitatem eins, quae ex centro parvi circuli, mobile deferentis centrum continens 211 partium, atque diametrum dicti epicycli 380 partium, qualium ea, quae ex centro Orbis Magni ad centrum terrae est, 10,000. In motu autem talem ^ legem sortitur, ut centrum eccentrici mobilis contra ac in Venere contingebat, longissime ab Orbis Magni centro distet, terra in absidum linea planetae existente, et ad maximam propinquitatem accedat, terra ab absidibus planetae per quadrantem remota. Epic} dum, ut patet, fixum habebit, cuius diametrum respicientem centrum deferentis mobilis ipse planeta motu librationis reptando V in lineam rectam describit , hac lege servata, ut, cum centrum eccentrici mobilis in maxima a centro Orbis Magni distantia fuerit, planeta perigium sui epicycli teneat, quod est inferior terminus diametri, quam describit. Vice versa reliquum terminum, qui apogium dici poterat, cum idem centrum eccentrici mobilis proxi- mum centro orbis magni fuerit. Motus autem absidum planetarum, quemadmodum et alia quaedam, alteri etiam reservantur Narrationi."^ * Vgl. oben S. 285 Anmerkung. I. DIE ^ABRATIO PBIMA. 351 Haec est tota fere hypotheBium ratio ad omnem propriam diversitatem motus planetarum secundnm longitudinem salyandam, Quapropter^ ei ocuIub noster in centro Orbis Magni existeret, radii visuales ex eo per planetas, ceu lineae veroruin motanm, in Stellaram sphaeram eieetae a planetis non aliter in ecliptica circumducerentar, quam dictorum circulorum et motnnm rationes exigerent, ut proprias eorum diversitates motuum in zodiaco ostenderent. Verum quia nos terrae incolae ex ea coelestium ap- parentes motus contemplamur, ad eins centrum tanquam ad basim intimumque domicilii nostri omnes motus apparentiasque referimus, eduetis ex eo per planetas lineis, yeluti oculo ex Orbis Magni centro in terrae centrum translato ; omnium inde , ut a nobis quidem videntur, zm cpaivojjiivwv diversitates ratiocinandas esse patet. Veras autem et proprias diversitates motus planetarum, si esset animus colligere, id per lineas ex centro Orbis Magni, ut dictum, exeuntes ef&ciendum fore. Verumtamen quo expeditius nos ex iis, quae porro restant enumeranda, h zoit; (paivopivoi^ planetarum explicemus, totaque tractatio facilior et suavior existat, concipiantur sane animo non tantum lineae verorum apparentium motuum ex centro terrae per planetas in eclipticam procedentes, sed etiam ex centro Orbis Magni, ideoque proprie diversitatis motus lineae dictae. Incedente itaque terra motu Orbis Magni, ubi eo perventum fuerit, ut ipsa in eadem linea 'recta inter Solem et aliquem ex tribus superioribus planetis interponatur, planeta quidem vesper- tino ortu oriri videbitur; et quia terra sie sita ipsi quam proxima «st, Veter es posuerunt planetam esse terrae proximum et circa epicycli sui perigium. Sole autem appropinquante ad lineam veri et apparentis loci planetae, quod fit terra perveniente ad oppositum iam dicti loci, planeta vespertino occasu disparere in- cipit maximeque a terra elongari, quoad linea veri loci planetae etiam per centrum Solls transeat, atque Sole inter planetam et terram interveniente planeta occultetur, a qua deinde occultatione 352 SCHRIFTEN VON RHETICUS. propter perpetuum terrae motum, quia linea veri loci Solls a linea veri loci planetae discedit, planeta iterum matutino ortu, ubi, quantum arcus visionis requirit, iustam a Sole distantiam nactas fuerit, oriri conspicietur. Porro quoniam Orbis Magnus in horum trium planetarum hypothesibus munere epicycli a Veteribns cuilibet planetamm attributi fangitur, in diametro Orbis Magni ad planetam nsque eontinuata apoginm perigium^ue planetae verum respectu Orbis Magni reperietur. Apogium autem et perigium medium in dia- metro Orbis Magni, quae lineae ex centro eccentrici in centrum epicycli protractae, aequidistanter moventnr ; et cum terra in me- dietate versus planetam ipsi planetae appropinquet, in reliqua et opposita removeatur, illic quidem extremitates diametrorum Orbis Magni perigia referent, hie vero apogia, cum illa medietas in locum inferioris epicycli partis succedat, haec autem superioris. Fac esse haud longo a Solls et planetae coniunctione ; sit terrae centrum in planetae apogii loco vero, respectu scilicet Orbis Magni, ipsaque linea propriae diversitatis cum apparentis loci linea planetae coincidat. Ab hoc autem loco terra suo motu procedente, lineae propriae diversitatis et linea veri loci planetae 4 sese in corpore planetae intersecare incipient; altera regulari suo motu diverse in signorum consequentiam perget, altera vero ab eadem sese reflectens referet nobis planetam velocius in ecliptica incedere, quam revera motu proprio procedat. Verum terra per- veniente ad portionem Orbis Magni planetae propriorem, haec e vestigio in antecedentia sese convertit, ut apparens planetae progressus nobis subinde tardior videatur. Amplius, quia terra versus planetam ascendit, ipsa veri motus Solls linea a planeta promovebitur, ac planeta ad nos accedere veluti de parte superiori descendens aestimabitur. Tam diu autem planeta directus vide- bitur, quousqne terrae centrum ad cum, Orbis Magni ad planetae situm pervenerit, ubi angulus diumus reflexionis lineae veri loci planetae in antecedentia aequalis existat angulo diumo propriae I. DIB NARRATIO PRIMA. 353 diversitatis in consequentia. Ibi namqne dnobus se perimentibus motibns planeta statione prima per aliquot dies pro ratione Orbis Magni ad eccentricum planetae propoBiti ipsiusque plauetae in sno orbe situm propriaqne motus sui velocitate stare apparebit. Porro ab hoc item loco terra propiore facta planetae fit, ut pla- netam regredi et in antecedentia moveri credamus, ipsa qaip])e reflexione notabiliter proprium planetae motum snperante, idque eo nsque, quo terra perigium vemm planetae respectu orbis magni contingat, ubi planeta in medio repedationis loco opposi- tioni Solls terraeque proximus consistet. Quo in situ Mars re- pertus praeter communem ratione Orbis Magni reflexionem seu diversitatem aspectus et aliam insuper (propter perceptibilem quantitatem eins, quae ex centro terrae ad ipsius distantiam] aspectus diversitatem admittit, quemadmodum diligens testabitur observatio.* * Mästlin liesB in einer Anmerkung zu obiger Stelle des »Encomium« ein Schreiben Tycho Brahe's an Peucer aus dem Jahre 1588 abdrucken, in dem er seiner Freude Ausdruck giebt , dass jener »excellentissimus nobilis MathematicuB« dem von Rheticus mitgetheilten Gedanken des Coppemicus seine Zustimmung ausspricht. nConstitui periculum facere — schreibt lYcho Brahe — qtuienam eorum, quae hactenus inventae erantj hypotkesium {Ptole- maicarum vel a Copemico traditarnm) veritati propius accederet. Idque per Marita potissimum stellam me expiscari posse confidebam, Si enim nobis pro^ piu8 accederet quam ipse Sol, Copernicanam apeculationem praevalere; nn minusj cum Ptolemaica potius siandum arhitrobar Habitis igitur tunc pluribus accuratius observationibus tarn circa ortum quam occasum eiusque per meridianwn tratisitum, deprekendi , Martern maiorem causari parallaxin quam ipsum Sohm, ideoque etiam terris propinquiorem , ctfm acronychus est , fieri^ astipulante una motu ipsius diumo , cum Copernicanis potius numeris consen- iieiitej eo quod paulo celerius certo dierum intervatto in antecedentia repedaret quam Alphonsinorum concederet a Ptolemaeo dedueta ratiocinatio j idque ob minorem a terris distantiam^ quae motum paulo intentiorem apparere efßciebat .... ita quod Ptolemaicis hypothesxbus haee omnia minime congrfterent j im- pellebar j ut postmodum magis magisque Copernicanae inven- tioni fidem attrihuerem.« In der zweiten Ausgabe des »Mysterium cosmographicum« Kepler's (Frankflirt 1621) fügt Mästlin dem Abdrucke des Brahe' sehen Briefes eine »Additio altera« hinzu, in welcher er erklärt, seine Freude über den Inhalt u. 23 354 SCHRIFTEN VON BHETICU6. Postremo, ut terra ab hac central! cum planeta, ut ita dicam, coniunctione in consequentia removebitnr , ipsa reflexio in ante^ cedentia eadem ratione, qua ante creverat, minuetur, donec facta denuo motuum compensatione planeta statione secunda stationarius fiat. Postea proprio planetae motu superante reflexionem terra procedente dirigatnr, quo tandem in directionis loco medio planeta appareat, terra itemm apogium planetae verum, unde eam de- duximus, obtineat omnesque iam dictas apparentias ordine in singulis planetis nobis introducat. Atque haec est prima Orbis Magni in contemplatione motuum planetarum utilitas, qua a tribus magnis eplcyclis in Satumo, Jove et Marte liberamur. Quod antem Veteres argumentum pla- netae dixerunt, hoc D. Praeceptor motum commutationis planetae Yocat, quia per cum apparentias ratione motus terrae in Orbe Magno eontingentes ratiocinamur, quas nihil aliud esse constat respectu Orbis Magni, quam parallaxes Lunae propter habitudinem eins, quae ex centro terrae ad eiusdem orbes. Cuiuslibet autem planetae centri epicycli motus a terrae motu aequäli, qui et Solls motus medius est, subtractus commutationis motum aeqnalem re- linquit et numeratur ab apogio medio, a quo et terra aequaliter elongatur, unde et in promptu cuiuslibet verus et apparens planetae motus in ecliptica ex D. Praeceptoris tabulis posthaphae- resium planetarum habetur. Alteram porro Orbis Magni utilitatem partem , haud illa le- viorem, in Veneria et Mercurii theoria nanciscemur. Cum nam- desselben theilweise zurücknehmen zu müssen. Kepler habe nach dem Tode Brahe's dessen Manuskripte eingesehen und gefunden, dass Brahe's Schlüsse auf falschen Beobachtungen beruhten: »Vidit, quod Tychonis mi- nistri, quorum opera in observationibus et ad calculum utebatur, nescio quo praeiudicio, et sese et Tychonem deceperint .... Quare et mihi ista mea gratnlatio concidit et haec de parallaxibus Martis opinio revocanda est. Interim tarnen ipsi veritati primariaequc quaestioni, quod scili- cet Mars Terrae aliquando propior fiat quam Sol, nihil de- trahitur«. I. DIB NABBATIO PRIMA. <355 que no8 hos daos planetas ex terra tanquam e specnla observemus, etsi ipsi non aliter atque Sol fixi manerent, tarnen no8, quia per Orbis Magni motum circa eos circnmdacimur, mhilominns ipsos planetas, ut Solem, suis motibns zodiacnm peragrare pntaremus. Et qnia observationes testantnr Venerem et Mercurium in suis orbibus etiam propriis moveri motibus, praeter Solis motum medium, quo in succedentia feruntur, et aliae quoque in eis apparentiae per accidens ratione Orbis Magni conspicientur. Principio enim orbes eorum epi- cyclos putabimus, qui tamquam propriis deferentibus cum Sole aequa- libus passibus zodiacum conficiant. Sic terra existente ad perigium primorum deferentium, toti ipsorum orbes in eccentrici apogio existimabuntur, et contra ad apogium orbes in perigio. Praeterea quemadmodum planetis superioribus apogia et perigia per respec- tum ad planetas ipso in Orbe Magno determinantur, ita e con- verso in Veneris et Mercurii orbibus respectu centri terrae, ubi- cnnque fuerit, signantur, et pro motu terrae annuo per omnia deferentium loca pertrahuntur. Termini diametri deferentis mo- bilis, quae lineae medii motus Solis, scilicet quae ex centro Orbis Magni in terrae centrum, aequidistanter moventur, sunt absides mediae. Absides, quae in parte deferentis mobilis opposita terrae summae, quae in propiore infimae band iniuria vocabuntur. Sic autem motus terrae annuus quiesceret, cum Venus in novem mensibus"* suam revolutionem , ut snpra dictum, peragat, et Mercurius quasi in tribus, quilibet in suo temporis spatio bis nobis e terra cum Sole coniungi, bis stationarius, bisque extremes limites in deferentium curraturis contingere, semel autem matuti- nus^ vespertinus, retrogradus, directus, apogaeus et perigaeus * Hier hat Mästlin — während er an andern Stellen willkürliche Teztes-Verbesserungen vorgenommen hat — ganz zweckgemass die Angabe Yon RhetieuB stehen lassen, wonach die Venus die Sonne in neun Monaten umkreise. Coppemicus war wirklich der Meinung, dass der Umlauf der Venus neun Erden-Monate betrage: »Quinto loco Venus nono mense redu- citupr. (de rev. orb. cael. I, 10). 23* 356 SCHRIFTEN VON BHETICU8. appareret. Porro ocnlo in Orbis Magni centro proprii saltem motus diverai Veneria et Mercnrii, quemadmodnm et reliquorum^ sese oiferent, nempe totum zodiacum suis motibus peragrantes fierent ad Solem oppositi, reliquisque eum intueri axr^{xaTi9{ioTc cemerentur. Verum enimvero, cum neque ex centro Orbis Magni stellarum motus contemplemur, neque terra motu annuo quiescat, satis per- spicuum erit, quare eaedem apparentiae nobis terram inhabitanti- bus tanta varietate appareant. Venus et Mercurius terrae prae- saltant pro suorum orbium magnitudine motu yelociore, ipsa terra motu suo annuo eos insequitur. Quare Venus ad terram in XVI fere mensibus. Mercurius in quatuor revertitnr, atque in hoc temporis spatio omnes apparentias, quas Dens ex terris conspici voluit, nobis ostendere repetunt. Lineae propriarum diversitatum motus regulariter incedant^ super centro Orbis Magni snas revo- lutiones in tempore sibi a Deo praefinito conficientes. Lineae autem verorum .locoram, quae et ex centro terrae per Venerem et Mercurium traiectae, longe aliter circumducuntur, tum quia a puncto extra illorum orbes educuntur, tum quia illud ipsum punctum est* mobile. Nos putamus Venerem et Mercurium in suis orbibus eo motu procedere, quo Veteres in epicyclo eos moyeri statuerunt; cum tamen ille motus superatio tantum sit, qua velocior planeta terrae motum seu Solis medium excedit, hanc superationem vocat D. Praeceptor commutationis motum, iisdem plane de causis, quibus in tribus superioribus. Fit itaque ut omnes Veneris et Mercurii apparentiae, quae etiam ex terra fixa apparuissent, propter terrae motum tardius revertantur, utque eaedem in omnibus suorum deferentium partibus et eclipticae locis contingant, quo omnimodo eorum motus deprehenderentur. Nequaquam enim terra sub Gancro fixa Ptolemaeus deprehendisset Mercurium brevissimas a Sole circa Libram evagationes et Ve- nerem circa Taurum habere. Ubicunque autem terra suo in orbe magno fuerit, et Venus aut Mercurius in lateribus sui deferentis deprehensus maxime a Hole nobis distare videbitur. Eductis I. DIE NARRATIO PRIMA. 357 vero ex centro terrae lineis contingentibus ntrinque Veneria et Mercnrii deferentes in superiori portione ad terram relatione facta in signorum conseqnentiam ferentar, in inferiori et terrae proxima contra, ubi et Btare retrocedereque ad Bensam yidentar, cum nempe linea veri loci planetae aequalem angulnm diumum super terrae centro efficit in antecedentia angulo medii motns, qui et terrae, in consequentia vel maiorem etc. Ex his itaque mani- festum est, quare Venus et Mercurius circa Solem involvi con- spiciantur. Caeterum Sole quoque clarins est, orbem terram deferentem vere Magnum appellari. 8i enim Imperatores propter res feli> citer belle gestas aut gentes devictas Magnorum accepere cog- nomenta, dignus certe et hie orbis erat, cui augustissimum attri- bueretur nomen, cum ipse quasi solus legum coelestis politiae participes nos faciat omnesque errores motuum emendet, cumque in gradum suum pulcherimam hanc philosophiae partem reponat. Ideo autem est dictus Orbis Magnus, quia tarn ad superiorum planetarum orbes, quam ad inferiornm magnitudinem notabilem habet, quae praecipuarum apparentiarum sit occasio. Quomodo planetae ab ecliptiea discedere appareant. Porro in latitudinibus planetarum primum est videre, quam recte deferenti centrum terrae Magni nomen tribuatur, quod eo insuper maiorem admirationem meretur, quo Veterum hac de re praecepta perplexiora obscurioraque esse constat. Motus plane- tarum in longitudinem egregia quidem testimonia perhibent, quod terrae centrum orbem, quem dicimus Magnum, describat; in la- titudinibus autem planetarum eins utilitates, ceu in illustri quo- dam loco positae, magis sunt conspicuae, cum ipse nusquam ab eclipticae piano discedens praecipua tarnen causa omnis diver- sitatis apparentiarum in latitudinem existat. Tu vero, doctissime D. Schönere, ideo summo amore orbem hunc prosequendum et 358 SCHRIFTEN VON RIIETICÜS. amplectendum vides, quod totam motuB in latitudinem doctrinam tarn breviter tamque dilucide omnibus propositis causis ob oculos ponat. Sint primo trium superiorum deferentes ex Ptolemaei sententia ad eclipticam inclinati, quorum apogia septentrionem versus, pe- rigia autem ad meridiem reperiantur, ntque sie ipsi planetae in suis orbibus, quemadmodum Luna in orbe deelivi, extra cuius planum non egreditur, cirumferantur. Lineae propriae diversi- tatis, Dracones planetarum, ut vulgo voeant, deferentium ad eelipticae [planum!* habitudines et intersectiones ad planetarum motus designabunt, lineae autem verorum loeorum, praedictas lineas in centris planetarum intersecantes , pro centro terrae in Orbe Magno situ ad planetam, et ipsius planetae in suo orbe declivi vera planetarum loca propriora et remotiora ad lineam,** quae per signorum medium, referent pro angulorum habitudine, quos ad eelipticae planum constituunt, quemadmodum mathematica ratio exposcit. Quam ob causam planeta in quacunque sui defe- rentis et epicycli in circulo declivi portione morante, et centro terrae existente in remotiori a planeta Orbis Magni medietate, quam Veteres superiorem epicycli partem dixere, latitudines ap- parentes minores fieri oportere angulo inclinationis deferentis ad planum eelipticae darum est, quia in tali centri terrae situ ad planetam angulus apparentis latitudinis acutior est angulo incli- nationis, interior videlicet exteriori et opposito. Porro centro terrae peiTcniente ad propiorem medietatem Orbis Magni ad planetam, contra latitudo apparens maior angulo inclinationis, * Der Text der editio princeps ist hier ganz verderbt: » . . . deferen- tium ad eelipticae habitudines et intersectiones«. Mästliu hat zwischen die Worte »eelipticae« und »habitudines« noch »planum« eingeschoben ; die Thorner Ausgabe verändert »eelipticae« in »eclipticam". ** Die Lesart der editio princups »eam« hat Mästlin, um den Satz deut- licher zu machen, in »lineam« verändert; diese Aenderung ist in den Text Übernommen. I. DIE NARBATIO PRIMA. 359 iisdem plane de cansis. et contra conspicitur, qnippe qni ante exterior et opposituB, iam interior. Atque haec est cauBa, qnam- obrem Veteres pataverint, centro epicycli extra nodos consistente, snperiorem epicycli partem semper inter deferentis et eclipticae planum existere, reliqnam autem medietatem ad eam partem vergerC) ad quam medietas deferentis a centro epicycli occupata inclinaret, diametrum vero transeuntem per longitudines medias epicycli aequidistanter eclipticae piano incedere et epicyclo in nodis planetam latitudinem nuUam habere in quacunque epicycli sni parte, quod in bis hypothesibus verificatur, planeta in aliquo nodorum morante, et terra quacunque in parte orbis magni re- perta. Si angulus superficiei epicycli ad suum deferentem in Veterum hypothesibus aequalis perpetuo angulo inclinationis plani deferentis et eclipticae fuisset repertus, hoc est, si epicycli pla- num semper in aequidistantia eclipticae fuisset deprehensum. praedicta latitudinum ratio sufficeret. Verum cum huius diversum observationes geometrice examinatae inferant, ut est videre apud Ptolemaeum libro ultimo Tr^(; \Ke'^akT^^ auvta^sax;, ponit D. Prae- ceptor per motum librationum angulum inclinationis deferentis ad eclipticam certa ratione augeri et minui, respectu nimirum motus planetae medii in circulo declivi et ipsius terrae in Orbe Magno. Quod iiet, si in una motus commutationis periodo dia- meter, per quam fit libratio, bis ab extremis limitibus circuli declivis describatur, idque tali conditione observata, ut planeta existente in ortu vespertino angulus inclinationis sit maximus, quare et latitudinis quoque apparentis"* maior, in ortu vero ma- tutino minimus, unde et ipsa apparens latitudo, ut conveniebat, minor existat. Veneris autem et Mercurii apparentiae in latitudinem, unica deviatione excepta, speculationis facilitate superiorum i)lanetarum * Die in den Text aufgenommene Lesart der editio princeps hat MSstUn in »latitudo maior« verändert. 360 SCHKIPTEN VON RHETICUS. tbeörias superant. Sed Venerig latitudineB primo perpendamus. Intra Orbem Magnam primum Veneria sphaera occurrit. Ponit itaque D. Praeceptor planum, in quo Venus niovetur, ab eclipticae seu Orbis Magni piano declinare super diametro per absidas proprias deferentis primi, ita ut orientalis medietas a plana eclipticae superficie in septentrionem elevetur ad inclinationiB angulum, quem in Ptolemaei hypothesibus epicycli planum cum deferentis piano contineret, occidentalis autem medietas ad meri- diem. Per orientalem vero medietatem intelligenda ea, quae est a loco summae absidis in consequentia etc. Sola hac et simplici hypothesi omnes declinationum et reflexionum regulas cum causis ex loci terrae ad planetae planum habitudine facile erit pervi- dere. Cum namque per terrae motum annuum ad oppositas partes summae absidis deferentis primi pervenerimus, ubi Veneris orbem tanquam epicyclum et in apogio sui deferentis existere putamus, tunc planum, in quo defertur Venus, nobis ab eclipticae piano reflexum videbitur, nam illud nos in tali situ per transversum aspicimus. Et quia idem planum ex inferiori loco intuemur, quae ad septentrionem prominet, pars nobis oculos meridiei obvertentibus erit sinistra, reliqua vero ad meridiem dextra. Procedente autem terra sursum versus planetae absidem summam, orbis Veneris a sui eccentrici apogio descendere creditur, ipsumque adeo planum deferentis Venerem inclinatum tanquam ex loco altiore despicere incipimus. Quare reflexio successive in declinationem mutatur, ut per quadrantem a priori loco distante, ubicunque planeta in elevatis partibus conspiciatur , declinationem solum ab ecliptica habeat. In tali situ, cum nos terrae adhaerentes simus, in op- posito medietatis deferentis, quae est a summa abside in conse- quentia et ab eclipticae piano in septentrionem elevata, dixerunt Veteres epicyclum Veneris in desccndente nodo esse, et apogium epicycli ad septentrionem maxime declinare, perigium vero ad meridiem. Porro evehente nos sublimes terra motu suo annuo versus locum summae absidis Veneris, orbis eins, ceu epicyclus, I. DIE NABBATIO PRIMA. 361 infimam absidem sui deferentis appetere videbitur, et planum epi- cycli (nöbis planum, in quo Veneris Stella) quod ante inclinatum nobis erat ad planum eclipticae, iterum sese ad nos reflectere apparebit, et Beptentrionaüs medietas deferentis extra planum eclipticae prominens dextrum fiet, quia orbem Veneris desuper aspicimus. Ubi autem ad locum summae absidis Veneris eentrum terrae pervenerit, nuUa declinatio et sola reflexio conspicietur, atqui Veneris orbis in infima deferentis sui de Veterum sententia esse abside ereditur. Atque hie est twv (paivopivuiv ordo, dum eentrum terrae semicireulationem eomplet, a loco infimae absidis Veneris in eonsequentiam signorum ad locum summae absidis Veneris ascendens. Eadem autem ratione descendente terra re- flexio ad nostrum aspectum paulatim in declinationem mutabitur, et quia medietas plani deferentis a summa abside in antecedentia nobis tali incessu terrae fit opposita, apogium deferentis Veneris in meridiem a piano eclipticae declinare incipit, donec terra in nonagesimo gradu a loco absidis constituta utraque medietas ad eclipticae planum declinata conspiciatur, orbisque, ceu epicyclus, Veneris in nodo ascendente ad summam absidem putetur; a quo loco terra recedente declinatio iterum in reflexionem commutetur, ac consecuta locum infimae absidis Veneris easdem apparentias latitudinum in Venere terra iterum producere incipiat. Ex quibus patet; terra ad lineam absidum Veneris posita, planum deferentis planetam reflexum apparere, in quadrantibus vero ab bis decli- natum, in locis autem intermediis mixtas latitudines conspici. Cum autem praeter has latitudines, quas Veteres epicyclo Veneris tribuerunt, et alia a Veteribus deviatio, a Ptolemaeo xaiv exxivTpwv xuxXu>v tj I^xäiok; dicta, sc bis permisceat (ac eandem per deferentis eentrum epcycli Veneris, qui iam sublatus est, de- monstraruntj aliam et cum observationibus magis consonam D. Praeceptor rationem ineundam iudicavit. Hanc autem rationem D. Doctoris, Praeceptoris mei, deviationem salvandi, ut facilius quoque band secus ac reliqua usque proposita assequamur, y 362 SCHRIFTEN VON RHETICUS. constituamii» plannm, cuiiis mox meminiraus , esse medium pla- num ac ideo fixum, a quo verum iam huc iam illuc certa eva- getnr ratione. At quia omnes motus polorum respectu minori labore ac dispendio percipiuntur, principio tenendum, alterum polorum plani medii in septentrionem a piano eclipticae ad incli- nationis anguli quantitatem elevari. alterum autem ex op])08ito tantundem in meridiem deprimi, et qnae de septentrionali polo aut iig, quae circa hunc fieri OBtensuri sumus, simili ratione, (ratione nimirum oppositionis habita) de meridionali intelligi op- portere. Proinde circa septentrionalem plani medii polum aBsu- mamus esse circulum mobilem, cuius ea, quae ex centro, maximis obliquitatibus plani medii a piano vero correspondeat, ipse autem polus septentrionalis plani veri per librationis motum dicti circuli diametrum deseribat. Porro circulus mobilis inseqnatur planetae motum, ut Venus suo motu incedens relinquat duarum quamlibet ' se insequentinm intersectionem , idque hac lege , nt anno exacto ad relictam denique revertatur. Ducto vero circulo magno per utriusque plani polos, ad huius communi cum piano vero inter- sectione utrinque 90 gradibus numcratis, cum poli plani, veri et medii scilicet differunt, nodi seu intersectiones dictae determi- nantur. Interim autem, dum Veneris ad alterutrum nodorum periodus completur, a polo plani veri per librationis motum dicti circuli mobilis diameter bis describatur. Haec autem ita fiant, quo planetam cum terrae centro tale pactum iniisse appareat, ut, quoties terra ad deferentis absidas fuerit, Venus ubicunque in deferente vero maxime in septentrionem a piano medio deviet, hoc est, maxime extra viam mediam consistat. Praeterea terra per quadrantem ab absidibus deferentis distante, ipse planeta cum toto suo piano vero in medii deferentis piano iaceat. Sed terra reliqua loca intermedia peragrante, ipse quoque in devia- tionibus intermediis suum cursum teneat. Hoc terrae et planetae pactum ut esset perpetuum, ordinavit Dens, ut primus librationis circellus, ut ita dicam, eodem tempore semel revolveretur, quo una I. DIE NARRATIO PRIMA. 363 Veneris ad alterutrnm mobilium nodorum fieret reversio. Haec ut exemplo illustriora fiant, si in aliquo deviationiB motus prin- cipio polas septentrionaliB plani veri a polo plani medii adiacentis maxime meridionalis faerit, ac Venus tantum in maximo deviar- tionis limite, qui est septentrionaliB, exstiterit, terrae quoqae centro in aliqna absidum Veneris commorante, in quarta anni parte terra motu annuo ad locum inter absidas medium veniet, et eodem tempore planeta ad suam interseetionem seu nodum mobilem. Et quia motus librationis commensnratur cum motu planetae ad nodos seu intersectiones, primus librationis circellus quadrantem quoque conficiet, et per reliquum eircellum, qui altero est velocior duplo, polns plani veri sub polum plani medii constituetur, quare et ambo plana coniungentur. Recedente autem planeta ab hoe nodo, terra procedet ad alteram absida eccentrici primi, et polus plani veri per librationem a polo plani medii ad septen- trionem promovebitur. Sic fiet, ut, etsi Venus meridiana sit, quemadmodum in nostro exemplo, tarnen latitndo meridiana mi- nuatur; si septentrionalis, eadem crescat. Eo loci autem ubi per- ventum fuerit, polus plani veri librationis motu maximum ad septentrionalem limitem attinget, et planeta motu suo annuo ad nodos in medio inter utramque interseetionem maximam iterum in septentrionem deviationem habebit. Apparet itaque motum circuli assumpti hunc habere usum, ut in anno Veneris ad nodos fiat revolutio, semperque terra coUocata in absidum linea, planeta ubicunque in suo piano vero fuerit, maximam a piano medio de- viationem habeat, et in medio inter utramque absida terra con- stituta Sit in nodis. Porro librationis motu fieri, ut Venere in aliquo nodorum existente ambo plana coniungantur , et illa pars plani veri, quam ingreditur, ad septentrionem semper a medio discedat, quo, prout convenit, latitudo haec perpetuo borealis maneat. Quemadmodum autem Veneris planum, quod medium ap- pellare ])lacuit, in absidum eccentrici primi linea ab ecliptica intersecatur, et eins plani medietas a summa abside in consequentia / 364 SCHRIFTEN VON RHETICÜß. ad septentrionem prominet, reliqua oppositionis lege in meridiem vergente. Ita in Mercurio simili ratione est planum medium, quod 8uper suarum absidum linea, ut par erat, ab eelipticae. {>lano utrinque inclinatur, ut vieeversa medietas plani medii a summa abside in antecedentia septentrionalis sit. Quare in centri terrae annua revolutione declinationes et reflexiones in Mercurio permutatae ad* Veneris scilicet deprehendentur. Verum haee varietas, ut eo conspicua magis foret, disposuit Dens et deviationem plani veri Mercurii a medio, ut ea medietas perpetuo, quam ingreditur, a piano medio ad meridiem discederet, et terra ad absidas ipsas consistente cum suo piano vero in medio piano iaceret; quo fit denique, ut in latitudinem praeter dictas differentias a Venere nullas habeat, nisi quod haec quoque deviatio maior in Mercurio est quam in Venere, veluti etiam inclinationis angulum maiorem habet. Caeterum reliquae latitudinum Mercurii varietates facillime non aliter atque in Venere colligentur. JVir« superat coepti, pars est exhausta iaborü. Hie tetieat nostras ancora iacta raten; ut primam hanc Narrationem nostram poetae verbis finiam. Alteram autem mei promissi partem, quamprimnm iusto adhibito studio totum D. Praeceptoris mei Opus evolvero, coUigere incipiam. Eo vero gratiorem tibi utramque fore spero, quo clarius artificum propositis Observation nibus ita D. Praeceptoris mei hypotheses toi<; cpaivofjivoic consen- tire videbis, ut etiam inter se tanquam bona definitio cum definito converti possint. (Jlarissime et doctissime D. Schönere ac tanquam pater mihi semper colende, reliquum nunc iam est, ut hanc meam operam qualemcunque aequi bonique consulas. Nam quamquam non nesciam, quid humeri me ferre possint, quidve ferro recusent, tarnen tuus in me singnlaris et, ut sie dicam, patemus amor fecit, ut omnino non formidarim hoc coelum subire, et quoad eins quidem fieri potuit, omnia ad te referre. Quod Deus Opt. I. DIB NABKATIO PEIMA. 365 Max. bene vertere dignetur, deprecor, mihique aspiret, ut iusto tramite ad propoBitam finem, laborem coeptnm perdncere queam. Si quippiam autem ardore quodain iavenili (qui quidem semper, ut ille inquit, magno magis quam ntili spiritu samus praediti) dictum Sit, aut per imprudentiam exciderit, quod liberius contra venerandam et sanctam vetustatem dictum yideri possit, quam fortassis ipsa rerum magnitudo et gravitas postulabat, tu certe, quodque apud me dubium non est, in meliorem accipies partem et potius animum in te meum, quam quid praestiterim, spectabis. Porro velim te de doctissimo Viro, D. Doctore, meo Praeceptore, hoc statuere, tibique persuasissimum habere, apud cum nihil prius, nee antiquius esse quicquam, quam vestigiis Ptolemaei ut insistat, nee aliter, ac ipse Ptolemaeus fecit, veteres et sc anti- quiores multo secutus. Dum autem ra cpaivofjieva, quae astronomum regunt, et mathematica se cogere intelligeret, quae- dam praeter voluntatem etiam ut assumeret, satis interim esse putavit, si eadem arte in eundem scopum cum Ptole- maeo tela sua dirigeret, etiamsi arcum et tela ex longe alio materiae genere quam ille assumeret. Ac hoc loco illud arripiendum, »Set 3' eXeüUipiov -:% T^^^P-X] "^^^ (j.^XXovTa cpiXooocpeTv«.* Caeterum, quod alienum est * Der bezeichnende Spruch, welchen Rheticus zum Motto für seine »Narratio prima« gewählt hat, ist — wie bei dessen Wiederholung hier nachträglich bemerkt wird — aus des Alcinous »Isagoge in Piatonis dogmata« entnommen. Den Gedanken, welchem Rheticus durch das Wort des Alcinous Ausdruck gegeben, hat Kepler in lateinischer Formulirung ausgesprochen. (Kepleri opp. ed. Friscli VI, 669). Humboldt hat dies charakteristische Urtheil Eepler's über Coppernicus mit Recht in seinen Kosmos aufgenommen und demselben dadurch eine weitere Verbreitung verschaflFt. »Der Gründer unseres jetzigen Weltsystems«, sagt Humboldt (a. a. 0. II, 346), »war durch seinen Muth und die Zuversicht, mit welcher er auftrat, fast noch ausge- zeichneter als durch sein Wissen. Er verdiente in hohem Grade das schöne Lob, das ihm Kepler giebt, wenn er ihn in der Einleitung zu den Rudol- 366 SCHRIFTEN VON RHETICUS. ab ingenio boni cniuslibet, maxime vero a natura philosophica, ab eo ut qui maxime abhorret D. Prae- ceptor mens, tantum abest, ut sibi a Veterum recte"^ philosophantium sententiis nisi magnis de causis ac rebus ipsis efflagitantibus studio quodam novitatis temere discedendum putavit. Alia est aetas, alia morum gravitas doetrinaeque excellentia, alia de- nique ingenii celsitudo animique magnitudo, quam ut tale quid in eum cadere queat, quod quidem est vel aetatis iuvenilis, vel tcuv fAs^a cppovouvrcov im decupicf fiixp^ , ut Aristoteles utar verbis, vel ardentium ingeniorum, quae a quolibet vento suisque affectibus moventur ac reguntur, ut etiam, ceu xußepv7|T^ excusso, quod vis obvium sibi arripiant et acerrime propugnent. Verum vincat yeritas. vineat virtus, suusque bonos perpetuo habeatur artibus, et quilibet bonus suae artis artifex in lucem, quod prosit, proferat, atque in hunc tueatur niodum, ut veritatem quaesivisse videaturi Neque vero D. Praeceptor bonorum et doctornm virorum iudicia unquam abhor- rebit, quae subire nitro cogitat! phinischen Tafeln »den Mann freien Geistes« nennt: »»Copernicus vir fuit maximo ingenio et, quod in hoc exercitio« (d. i. in der Bekämpfung der Vorurtheile) »magni momenti est, animo über««. * Das in den Text aufgenommene »recte«, welches die Editio prineeps hat, ist von Mästlin und allen späteren Herausgebern weggelassen. n. BoruBsiae Enoomiom.^ Pindarus in illa oda, quae literis anreis in teniplo Minervae consecrata fertur, celebrans Diagorani Khodium pugilem, victorem Olympicuni, ait patriam eins Veneria esse filiam et Solis pluri- mum adamatam coniugem. Deinde Jovem ibi multuni pluisse auri, idque pro[)terea, quod suam Minervam colerent; quare et * Eine UebersetzuDg des »Encomium Bornssiae« ist im ersten Bande Thi. 2, S. 448 ff. abgedruckt. Allein wegen der Bedeutung, welche diese »Lob- Bcbrift auf Preussen« für die Biographie von Coppernicus hat, darf auch das lateinische Original in der vorliegenden Urkunden-Sammlung nicht fehlen. Die Schrift ist überdies sehr selten ; sie findet sich nur in den beiden ersten Ausgaben der »Narratio Prima« (1540 und 1541) und in dem Anhange zu Kepler's Mysterium cosmographicum. Deshalb hat Hipler — welcher von dem ersten Theile der »Narratio Prima« in seinem »Spicilegium Copemicanum« nur einzelne Auszüge mittheilt, — Recht daran gethan, das »Encomium Bo- ruBsiae« dort ganz abdrucken zu lassen. Leider hat er jedoch die wunder- liche Interpunktion jener Zeit und ebenso die Orthographie der Editio prin- ceps genau festgehalten. — (Der Abdruck, welchen der 2. Band der »Acta Borussica« im Jahre 1731 brachte, ist unvollständig. Es fehlt fast der vierte — und ein sehr wesentlicher — Theil, während die ganze Einleitung vollständig mitgetheilt ist. welche, wenn etwas unterdrückt werden sollte, unbeschadet hätte wegbleiben können.) Erläuternde Zusätze werden dem nachfolgenden Abdrucke des »Enco- mium Borussiae« nur in geringer Zahl beigegeben werden. Die noth wendig- sten Anmerkungen sind bereits der Uebersetzung im ersten Theile ange- schlossen; hier ist nur eine kleine Nachlese erforderlich. 368 SCHEIPfEN VON RHETICUS. ab ea ipsa sapientiae nomine et l^xux^oTcaiSta«;, quam impendio colebant. claram redditam.* Hoc praeclarum Khodiornm dpccujiiov an uUi praeterea regioni bac nostra aetate quam PruBsiae (de qua panea dicere in animo est, quod ea forte tu quoque audire volebas) quis aptius accomo- daverit, ego quidem non video. Nee dubito, quin eadem numina gubernantia hanc regionem deprehenderentur, si peritus aliquis astrologus diligenti cura pulcherrimae huius, fertilissimae et feli- cissimae regionis praesidentes Stellas inquireret.** Quemadmodum autem Pindarus ait: Oavtf 8' av&ptiJircDV iraXaiat P/ y cf Xftova SariovTo Zsu? t xat a8«vaToi< Oavepav iy TueXa^si P080V s|X[jLev 7rovTi(p, 'AAfjLüpoT? S 4v ßevt^saiv vaaov xexpu^&ai. * Neben den von Rheticus selbst hervorgehobenen Beziehungen, welche ihn veranlasst haben, in seinem »Encomium Borussiae« von Rhodns den Ausgang zu nehmen, ist nicht zu vergessen, dass Rhodus damals in Aller Munde war. Nicht lange vorher hatten die Ungläubigen diese Insel den Christen entrissen, die letzte ihrer Besitzungen im Morgenlande. ** Die astrologische Sprache von Rheticus hat Beckmann in seiner üebersetzung des »Encomium Borussiae« (Erml. Zeitschr. III, 6) irrthUmlich als einen »Scherz« bezeichnet, wenngleich er das Wort abschwächend hinzu- fügt, dass Rheticus allerdings mit den bedeutendsten Gelehrten seiner Zeit — Melanchthon der »praeceptor Germaniae« und sein Lehrer Joh. Schoner voran — sich »>zu astrologischen Deutungen hingeneigt habe«. Dass Beckmann sich in dieser Auffassung vollständig geirrt, beweisen die Ausführungen, welche im ersten Bande Thl 2, S. 430 ff. gegeben sind. Rheticus hat an verschiedenen Stellen seiner Schriften — so auffallend dies auch bei dem begeisterten Apostel der Lehre von der Erd-Bewegung er- scheint — seine Anhänglichkeit an die Astrologie bekundet, welche er in dem Schreiben d. d. »im Augusto des MDXLI Jars« an Herzog Albrecht von Preussen gerichtet hat, als eine »hochlöbliche Kunst« bezeichnet (vgl. Bd. I. Thl. 2, S. 401). Die für das Verhältniss des Rheticus zur Astrologie bezeichnendste Stelle findet sich in der »Narratio Prima«; sie ist oben S. 305 mitgetheilt. II. BOBUSSIAE ENCOMIUM. 369 'AiciovTo? 8' oStk; ev — Aet^ev Xi/o^ 'AeXtou* Kat pa [itv /aipa? dxXap — Tov Xwcov, i^vov 6eov. Mvao&ivTt 8e Zeo^ a^tiraXov fisX — Aei &i[xsv' oXXa [xiv oüx Eiaoev eicel iroXta; Ewcl Ttv* aoTO? opav lv8ov ftaXaaar^c Au^ofjtivav ics8o&ev rioXußooxov Yottav avöpo) — IToiai, xal £upTjToC»c, djjLo6aou«, olcpiXoaöcpou« xal d^^tm[U'z{>i^^o^? eiri To5 [xeaoü xeip,ev7](; Tr|<; y%- Porro hinc secum constituturos, si haec conclusio praemissis disputationibus non poterit subiici, ne oleum et operam impensam perdamus, potius vera astronomiae ratio assummenda erit. Deinde reliquarum disputationum aptae solutiones indagandae, et recurrendo ad principia diligentia mäiore parique studio excutiendum, an sit demonstratum, centrum terrae esse quoque centrum universi; et si terra in orbem Lunae ele- varetur, quod terrae partes avulsae non sui globi centrum adpe- titurae essent, sed universi, cum tamen omnes ad angulos rectos supcrficiei globi terrae incidant. Praeterea cum magnetem videamus naturalem motum habere versus septentrionem^ item diumae revolu- tionis, an motus circulares terrae attributi necessario violenti sint.* * Die Lesart der editio princeps ist unverständlich und sicherlich ver- derbt. Sie hat jedoch in den Text aufgenommen werden mUssen, weil nur II. ENCOMIUM BOKUSSIAE. 375 AmpliuB utrum poBsint tres motns, a medio, ad medium, et circa medium, acta Beparari, et alia, quibus nt fundamentis Timaei et Pythagoreorum placita refellit. Ätqne haec et huius- modi secam perpendent, si ad principalem astronomiae finem et ad Dei et naturae potentiam ac indastriam respicere voluerint. Quodsi autem docti ubique acrius et pertinacius suis piincipiis iüBistere in animo habuerint decreverintque , monebat D. Prae- ceptorem^ se fortunam meliorem expetere non debere, quam quae Ptolomaei huius disciplinae monarchae fuisset. De quo Averro^s, summus alias philosophus, postquam conclusisset epicycloa et ec- centricos in rerum natura omnino esse non posse, et Ptolomaeum ignorasse, quare Veteres motus gyrationis posuissent, tandem pro- nunciat, »Astronomia Ptolomaei nihil est in esse, sed est conveniens computationi non esse«. Gaeterum indoctorum, quos Graeci ai>su>pTjToui;9 afxoüaoo;, acpiXoao^ouc xat i-^ewiLaxpr^zotj^ vocant, cla- mores pro nihilo habendos, cum neque istorum gratia uUos viri boni labores suscipiant. His et aliis multis, ut ex amicis rerum omnium consciis comperi, eruditissimus Praesul tandem apud D. Prae- ceptorem evicit, ut polliceretur se doctis et posteri- tati de laboribus suis iudicium permissurum. Quare merito boni viri et studiosi mathematum reveren- dissimo Domino Gulmensi magnas iuxta mecum habe* bunt gratias, quod hanc operam reipublicae prae- stiterit. Quoniam autem munificentissimus Praesul haec studia impendio amat diligenterque colit, habet et armillam aeneam ad observanda durch gewaltsame Aenderungen eine Verbesserung möglich erscheint. Mästlin lässt das aiterm vor den Worten ^iurnae revolutionis* einfach wegfallen. Gassendi geht weiter (vita Copemici p. 33j; er verändert »iteni*i in »num«, setzt femer arevolutiones« statt »revolutionisv und wandelt »am in »cUiique«. Bei ihm lautet der Satz sonach: » . . . num diumae revolutiones aliique motu» circuhres attributi necessarto violenti sinta. 376 SCHRIFTEN VON RHETICUS. aequinoctia, quales duas, sed aliquanto maiores Ptolemaens Ale- xandriae fuisse eommemorat. ad qnas videndas pasBim ex tota Graecia confluebant eruditi. Curavit etiam sibi vere Principe djgnum gnomonem ex Anglia adferri, quem summa animi volup- tate vidi^ siquidem ab optimo artifiee neque rudi mathematices fabricatus est. Alter yero meorum Maecenatum est spectabilis ac strenuus D. Joannes a Werden, Burgrabius Novensis etc., Gonsul inclytae civitatis Gedanensis, qui ut ex amicis quibusdam de meis studiis audivit, non dedignatus est, me qua- lemcunque suis verbis salutare et petere, ut se ante convenirem, quam Prussia excederem. Quod cum D. Praeceptori meo indi- carem, ipsi hoc meo nomine tum placuit et virum cum ita mihi depinxit, ut me tanquam ab Achille illo Homeri vocari intelligerem. Nam praeterquam quod in belli pacisque artibus excellit, etiam musicam Musis faventibus coUt, qua suavissima harmonia Spiritus suos recreet et excitet, ad reipublicae onera subeunda ac per- ferenda dignus, quem Dens Opt. Max. fecerit »iroijieva Xacbv«. Et beata respublica, cui Dens tales praefecerit administratores. Socrates in Phaedone damnat illorum sententiam, qui animam harmoniam dixere, et recte quidem, si nihil praeter elementorum in corpore crasim intellexere. Quodsi autem ideo animam har- moniam esse definierunt, quod et sola cum Diis mens humana intelligeret harmoniam, quemadmodum et sola haec numerat, quare et quidam numerum dicere non sunt veriti; deinde etiam quod cemerent gravissimis quandoque animae morbis concentibus Musicis mederi, nihil haec sententia, quod anima hominis praeser- tim Heroici harmonia dicatur, incommodi habere videbitur. Qua- propter rectissime quis eas respublicas beatas dixerit, quarum gubematores animas harmoniacas, hoc est philosophicas naturas, habuerint. Qualem certe Scytha ille nequaquam habuit, qui equi hinnitum audire malebat, quam excellentissimum musicum, quem alii ad stuporem usque audiebant. Utinam autem omnes reges, II. BORUSSIAE ENCOMIÜM. 377 principes, praeaules aliique regnorum proceres animas ex cratere harmoniacarnm animarum sortirentur, et non dubitarem, quin optimae hae disciplinae, quaeqne propter se potissimum sunt ex- petendae, snam dignitatem sint obtenturae! Haec haboi clarisBime vir, qnae ad te in praesens de D. Doctoris mei hypothesibus, Prussia et maecenatibus meis scribenda putavi. Bene vale vir doctissime, et stndia mea tnis consiliis gubemare ne dedignere; scis enim nobis iuvenibus maxime se- niornm et prüdentiornm consiliis opus esse. Nee te venusta illa Graecorum sententia fugit: rvai(xat S* ajj^tvou; s?oi täv Yspatxepwv. Ex Musaeo nostro Varmiae IX. Galend. Oetobris Anno Domini M. D. XXXIX. m. Die Vorrede zu der Trigonometrie von Goppernious. [Wittenberg 1542.) Doctrina et virtute praestanti Georgio Hartmanno Noribergensi Joachimus Kheticus S. D. Cum rerum humanarum inconstantiam, varios casus summo- rum virorum, regnorum mutationes considerOj cum in caeteris rebus imbecillitatem humani generis deploro, tum vero maxime doleo etiam in artes divinitus humano generi traditas fata tem- porum saevire. Olim studia frequentissima mathematum fuerunt, tota ars ex fundamentis mira solertia, Deo monstrante initia et regente artificum mentes, exstructa est, magna lux, magnus bonos huius doctrinae fuit. Postea multis saeculis iacuit obruta tenebris fortasse eo, quod in hac ultima mundi senecta orbis terrarum bar- * Der Titel lautet: »De lateribus et angnlis triangulorum tarn planorum rectilineorum, tum sphaericorum libellus eru- ditissimus et utilissimus cum ad plerasque Ptolemaei demon- strationes intelligendas, tum vero ad alia multa scriptus a clarissimo etdoctissimoviroD. Nicoiao Copernico Toronensi«. Das Schriftchen ist bei Job. Luft in Wittenberg gedruckt. Die näheren bibliographischen und anderweiten Notizen sind im ersten Bande (Thl. 2, S. 480 flF.) gegeben. III. DIE VORREDE ZU DER TRIGONOMETRIE VON COPPERNICÜS. 379 barorum imperÜB fato quodam oppressus est. Sed quia arte» vitae Rtiles praecipua Dei dona Bont, res ipsa oBtendit, non humana ope, sed quodam singulari Dei beneficio ntcunque eas conBervari et interdnm rurBus eeu flammam excitari^ ne fanditnB intereant. Sed etiam cum reBtitatae sunt, prorsus accidit homi- nibus, quod aiunt Pythagoram dixisse de coelestium motnum hannonia, qua ille quidem dixit effici dulcissimos Bonos, sed non^ audiri eos, quia iam propter consuetudinem negligantur, ita snrdi homines nee audiunt nee tueri Student artes divinitus nobis red- ditas. Et ut eaetera praesentia bona fastidimus, ita et hane doetrinam, cum frnimur quotidianis beneficiis, leviorem duci- mus. Si deesset annorum enumeratio in historiis, in religio- nibus, in foro, quantae essent in vita tenebrae! Si nume- rorum doetrinam non haberemus, infinita esset legitimorum eon- tractuum eonturbatio. Architectonica tota ex geometria orta est, et sunt aliae utilitates ^ultae in metiendis eorporibns. Haec be- neficia cum sint in manibus, fontes tum negliguntur, tum vero a multis süperbe contemnuntur. Itaque magna gratia debetur bonis viris, qui in tanto doctrinae contemptu sponte laborem suscipiunt et sumptus faciunt in bis divinis artibus excolendis et utilitatis publicae causa conservandis. Cum autem nobis monumenta utilia istic tum edantur^ tum adomentur, duxi hoc te munere vicissim omandum esse, quod non dubito tibi gratissimum fore. Scis doetrinam triangulorum maximos usus habere, cum in aliis geo- metricis materiis, tum vero praecipue in astronomia^ ideoque saepe in eam Ptolemaeus incurrit. Quare et hi, qui Ptolemaeum expli- care conati sunt, multa de triangulis commentati sunt. Et optarim exstare veteres Menelaum et Theodosium. Nunc recens prodiit lucubratio Regiomontani ; sed multo ante quam hanc videre potuit vir clarissimus et doctissimus D. Nicolaus Co- pernicns, dum et in Ptolemaeo illustrando et in do- ctrina motuum tradenda elaborat, de triangulis eru- ditissime scripsit. Scio tibi admirationi fore hoc scriptum, 380 SCHRIPTEK VON RHBTICU8. cnm videbis, qnantas res quam artificiose complexuB sit. Ut autem hoc tempore ederem, eo accidit, qnia in enarratione Pto- lemaei nobis opuB fuit triangulorum doctrina, tibique eo dedicavi, ut te proYocarem ad edenda, si qua in hoc genere habes, Beu yetwa seu reeentia. Huc accedit, quod audio amicitiam tibi Uomae fuisse cum auctoris fratre. 8ed tibi viro doctissimo non minor est causa quam haec ad amandum aucto- rem, acerrimum ipsius ingenium, et cum in caeteris artibuS) tum maxime in doctrina coelesti eruditio tanta, ut veteribus summis artificibus conferri possit. Ac gratulari huic aetati debemus, tantum artificem reliquum esse, qui studia aliquorum accendat et adiuvet. Mihi quidem iudico rem nullam humanam contigisse meliorem quam talis viri et doctoris con- suetudinem. Ac si quid unquam mea opera in hoc genere reipublicae profutura est, ad cuius utilitatem studia nostra referenda sunt, huic doctori acceptum referri volo. Itaque cum haue lucubrationem et ingeniosissime scriptam esse sciam et ego eam propter auctoris memoriam ma- gni faciam, velim te hoc munere magnopere delectari. Bene vale. Has artes teneris annis studiosa iuventus Discito, mensuras quae numerosque docent. Praemia namque feres suscepti magna laboris, Ad coelum monstrant haec tibi scripta viam: Qua patet immensis spaciis pulcherrimus orbis, Si metas horum cemere mente voles; Sidera vel quanam coeli regione vagentur, Aeterni cursus quas habeantque vices; Cur Luna involvat caeca caligine fratrem, Cur Lunae usuram lucis et ille neget; Yenturos etiam casus quae fata gubernent, Quas populis clades astra inimica ferant. III. DIE VORREDE ZV DER TRIGONOMETRIE VON COPPERNICUS. 381 Haec Bi noBse voles, prius est doctrina tenenda, Qaam breviter tradunt haec elementa tibi. Cumque hominum mentes. quae coelo aßmina ducunt, Errent a patria sede domoque procul, Haec doctrina ipsas terrena mole solutas Coelesti reduces rorsus in arce locat."^ * Das im Texte mitgetheilte Gedicht findet sich auf p. 6 des Schrift- chens zwischen der Vorrede und dem Abdrucke der Trigonometrie von Cop- pernicus. Es scheint jedoch kaum von Rheticus herzurühren. Hipler hat mehrfach die — wohl nicht zutreffende — Vermuthung ausgesprochen (zu- letzt im Spie. Cop. p. 103), dass der Bischof Dantiscus das Epigramm ge- dichtet habe. Vgl. Band I, Thl. 2, S. 369 u. 481. lY. Die Vorrede zu den »Orationes de Astronomia, Oeographia et Physioa«.^ (Nürnberg 1542,] Ornatissimo et prudentissimo viro Domino Heinrico Veidnower Consuli Veldkirchensi Joachimus Bheticus S. D. Multa sunt argumenta, liberales artes, quibus hanc vitam non solum omavit Dens, sed etiam adiuvit varie divinitus ostensas * Der yollständige Titel der kleinen Schrift lautet: »Orationes duae, prima de Astronomia et Geographia, altera de Physica, habitae Vuitembergae a Joachimo Rhetico, professore Ma- thematum Norimbergae apud Joann. Petreinm (1542). — Die bei- den Vorträge, welche Bheticus in Nürnberg dem Drucke übergab, waren nach seiner Rückkehr aus Preussen in Wittenberg gehalten. Das Schriftchen, welches dem Bürgermeister von Feldkirch (dem Ge- burtsorte des Rheticus) Heinrich Veidnower, gewidmet ist, umfasst 24 Seiten in klein Oktav, von denen das Dedikations- Vorwort allein 5 Seiten ein- nimmt. Es erschien bei Petrejus, dem Rheticus den Druck des Copperni- canischen Werkes »de revolutionibus orbium caelestium« übertragen hatte, zu der Zeit, als letzteres sich unter der Presse befand. Nähere Mitthei- lungen über Petrejus und sein freundschaftliches Verhältniss zu Rheticus sind Band I, Thl. 2, S. 514 ff. gegeben. IV. DIE VORREDE Z. D. ORAT. DE A8TR., GEOGR. ET PHYS. 383 et a Banctis hominibus inde nsqne ab originali mundo ad poste- ritatem transmissas esse. Nam et usus in nni versa >ita patet latissime et ipsa ordinis perpetaa conBensio, qna praeceptam unum ex alio quasi enaseitur, veritatis non obscurum est indicium, quam solius Dei opera, tanquam propriam notam, divinae originis habent. Itaque meorum praeeeptorum et consilium in observandis honestis artibus admiror, et diligentiam merito praedico, qua eas primae aetati instillant. Nam, nt de me dicam, veniebam domo Vuittenbergam mediocriter institntus, Ulis primis non tam artibus, quam snmmarum artium instrumentis. Ad eam cognitionem ac- cesserat parentis diligenti cura numerorum notitia. Nam haue etsi mercatores sui maxime commodi causa in pretio habendam consent, tamen profecto longo maiores usus in omni vita praestat. Sive autem praeceptor mens, Philippus Melanthon, nostri saeculi unicum omamentum, quod numerorum cognitione essem aliquo modo instructus, sive aliam ob causam me mathematicis disciplinis adhibuerit, nescio. Hoc tamen summo studio perfeci, ne in eo genere literarum, quod mihi sequendum iudicarat, negligentem operam navarem. Ac postquam ex Joanne Volmaro, gentili nostro, viro doctissimo, geometrica et astronomica praecepta didi- cissem, evocavit me Noribergam insignis fama viri non solum in hoc genere disciplinarum clarissimi, sed etiam in omni vita optimi Joannis Schoneri. Ab eo Tubingam concessi. Nam istic vir omnium memoria dignissimus Joannes Stoflerus, non solum huius artis illustria monumenta, sed etiam discipulos eximios reliquisse ferebatur. Accidit autem, ut hac occasione etiam in clarissimi viri Joachimi Camerii notitiam venirem. qui et has artes facit maximi et in reliqua literatura ita excellit, ut singulare Germa- niae omamentum esse merito praedicetur. Cum deniquein septentrionalibus partibus D. Nicolai Copernici fa- mam tantam esse audirem, etsi tum Academia Vittebergen- sis me publicum professorem istarum artium constituisset, tamen non mihi putavi acquiescendum, donec etiam illius 384 SCHEIPTEN VON RHETICUS. inBtitatione addiscerem aliquid. Ac profecto neque Bumptuum, nee itineris, nee aliarum molestiarum me poenitet."^ Ingens enim operae pretium in eo mihi feeisse videor, qnod hominem aetate nunc gravem iuvenili quadam audaeia perpuli ad rationes suas in boe genere diseiplinae toto mundo maturius commu- nicandas. Ae iudicabunt idem mecum eruditi omnes, cum libri, quos nune sub prelo Norebergae habemus, edentur. Sieut verum est, quod poeta inquit, »Ignoti nuUa cupido«, ita in illo ubu artis deprehendi multipliees huius studii fructus, quibus non omatur solum, sed adiuvatur praeclare tota haec vita. Itaque cum et dignitaB proximi anni, qua me Academia Vuitte- bergeuBifi ornavit,'*'^ et consuetudo flagitaret aliquaB publicas et solennes orationes, reetissime me facturum iudicavi, si has artes. physicam, astronomiam, et geographiam iuventuti commendarem. Ac autores postea mihi fuerunt multi eruditi viri, ut hoc meum de bis artibus iudicium etiam aliis ostenderem. Herum vel con- silio vel autoritati cum refragari non liceret longius, et reipu- blicae quoque interesse videretur, honestissimas de bis artibus sententias exstare, utramque orationem publice a me Yuittebergae habitam edidi. Eas, vir omatissime; ad te mittendas, imo etiam * Die obigen Angaben ergänzend, schreibt Rheticus in der Dedika- tions-Epistel seiner Ephemeriden für das Jahr 1551 an Georg Chumerstad: uQuae quidem (itinera) meo, ut dicitar» Marte et longinqua et difficilia con- feci, dum quaero, qui me accipiat coelique vias et sidera monstret. Sep- tentriones subii, in Prussia ea didici atque percepi de praeclarissima arte astronomiae, dam versor apud summum virum Nicolaum Copemicum, quibus elaborandis yita sufficere non possit etc.« ** Rheticus war nach seiner Rückkehr aus Frauenburg zum Dekan der Artisten-Fakultät in Wittenberg erwählt worden. Wir erfahren dies durch Weidler aus den Akten der Universität: »Rheticum Vitebergam rediisse anno 1541 yel 1542 et officium suum denuo obiisse, ex matricula npstra didici, siquidem anno 1542 Mensi Februario et sequentibus decanatum gessit et candidatis nonnullis magistri lauream impertiitu. (Hist. astron. p. 356}. IV. DIE VORREDE Z. D. ORAT. DE ASTR., GEOGR. ET PHYS. 385 nomini tuo inscribendas ludicavi, non solnm quod in patria mea principem locum teneas, et sicut ex patrono meo, viro tum optimo tum doctigsimo, D. Jacobo Milichio intellexi, primam aetatem in nostris studiis cum singulari eloquentiae laude contriveriB, sed quod yideo literas clarorum virorum tutela indigere. Multum enim prodest ad primam aetatem exeitandam, si summorum ho- minum iudicio approbari hasee artes videant. Homerus principes numinum clypeis tegi fingit, et profecto manifesta argumenta sunt, quod rerumpublicarum gubematores divinitus non regantur solum, sed tegantur etiam in tantis et tam variis periculis. Ad hunc modum ipsos gubematores decet, honesta studia sua aucto- ritate non solum commendare aliis, sed etiam defendere contra pravas vulgi opiniones. quod nihil admiratur praeter quaestum. Ego igitur cum et harum artium principia in patria perceperim et usu nunc discam, me a praeceptoribus fidelissimis non de- ceptum, inter quos non postremum locum tenet D. Achilles Gassar PhysicuSj* qui etiam caelestes significationes secutus me ad hoc Studiorum genus cohortatus est, existimavi etiam tuam auctoris tatem mihi adiungendam, ut praestantissimae artes iuventuti et eius moderatoribus commendarentur. In hac re non solum patriae, sed et toti reipublicae plurimum profuerimus. Spero autem tibi et nostris literis non vulgariter instituto et primas tenenti in republica hoc de praeclarissimis artibus iudicium deinde et vo- luntatem erga te meam non ingratam futuram. Bene et feli- citer vale. * üeber Pirminius Gassarus sind bereits oben S. 287 einige bio- graphische Notizen mitgetheilt. Dass er mit Rheticus in naher freund- schaftlicher Beziehung gestanden, wissen wir aus den beiderseitigen Zeug- nissen (vgl. S. 288). Rheticus gedenkt seines Freundes auch in der »Choro- graphia«: » . . . . die Schriften des Petrus Peregrinus de Marecurt hab ich bei den Achtbaren ynd hochgelarten Herren Achilli Gassaro Lindoensi der Medicin Doctori ynd Mathematico gesehen«. (Hipler : Die Chorographie des Joachim Rheticus S. 25). n. 25 386 , SCHRIFTEN VON RHETICUS. Datae Noribergae* Idibus Augusti Anno Domini M. D XLII. * Datirt bat Rbeticus die Vorrede zu seinen »Orationes duae« etc. von Nürnberg, wohin er sich um die Mitte des Mai 1542, mit Empfehlungs- Briefen von Melanchthon ausgerüstet, begeben hatte, um den Druck des grossen Werkes seines Meisters zu überwachen, wie er selbst in der Vor- rede zu seinem Schriftchen angiebt: «... Cum libri ;Copernici), quos nunc sub prclo habemus, edentur«. Dass Rheticus in Nürnberg noch ander weite literarische und Lebens- Pläne verfolgte und nicht mehr nach Wittenberg zurückzukehren gedachte, lehrt uns der Brief Mclanchthon's an Joach. Camerarius vom 11. Mai 1542: » . . . Mathematicus noster Joachimus (Rheticus), cum me retineri intellexisset, litteras flagitavit«. Y. Die Vorrede zu den Ephemeriden auf das Jahr 1551.^ [Leipzig 1550,] Autor lectori. Quoniam eam viam secuti Bumus, quam erudita antiquitas ingressa ad Cognitionen! pulcherrimarum rerum pervenit quas * Der vollständige Titel lautet: »Ephemerides novae seu expositio positus diurni siderum et auayT2p.aTiap.&v praecipuorum ad annum redemtoris nostri Jesu Christi filii Dei MDLI. Qui est primus annus Olympi- ados DLXXXII exquisita ratione et accurato studio elabo- rata a Georgio Joachimo Rhetico, secundum doctrinam Trepl Ttbv dveXiTToüocüv D. Nicolai Copernici Toronensis prae- ceptoris sui. Cum Privilegio Imperiali. Lipsiae ex officina Wolfgangi Gunteri. Amio MDL. Das Schriftchen umfasst 40 Seiten in Quart, von denen Widmung und Vorrede die ersten sieben Seiten einnehmen. Die Widmung ist an Georg Chumerstad gerichtet und von Leipzig datirt. (1. October 1550.) Rheticus war, als er alles Erforderliche für den Druck des Werkes »de revolutionibus« in Nürnberg eingeleitet hatte, nicht nach Wittenberg, 25* 388 SCHRIFTEN VON RHETICUS. rationes et quae scripta in scholas revocari in primis stndeo, et aliqnibus tarnen haee tractatio alienior videri posset (multi enim wie Melanchtbon immer noch ho£fte, zurückgekehrt. £r hatte vielmehr eine ähnliche Lebens-Stellung in Leipzig gesucht und gefunden. (Vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 519 ff.) Wie es scheint, war die Leipziger Professur von Rhe- ticus bereits im Sommer-Semester 1542 wenigstens provisorisch angetreten. Es schreibt Melanchtbon am 7. Juli dieses Jahres an den Nürnberger Raths- herm Erasmus Ebner: ». . . Nunc autem ut ad te scriberem, petiit Joa- chimus (Rheticus) , hospes vester, qui Lipsiae mathemata docet«. Melanchtbon trug sich aber immer noch .mit der Hoffnung, dass Rheticus von Wittenberg nicht definitiv fortgehen werde. Er schreibt am 25. Juli 1542 an Gamerarius: » . . . Scripsi ad Rheticum, ut nobis et mihi plane de sua voluntate et de tempore reditus respondeat. . . . Est apud nos Erasmus Floccus, mediocriter instructus doctrina, quem surrogabimus Rhetico, si nos is reliquerit .... Sed expectemus litteras Rhetici«. Im Winter 1542 wurden die Verhandlungen der Leipziger Universität mit Rheticus zum Abschlüsse geführt. Wir ersehen dies aus zwei Briefen Melanchthon's an Joach. Gamerarius aus dem November jenes Jahres. In dem ersten, aus dem Anfange des Monats, schreibt er : » . . . Gum Rhetico proderit plane et explicate de stipendio et operis agi; lyai fäp xq^xeivo« u>poaxoiToOvTa tov ai^^fidXwxov toö wtoü xai tou IcpidXTou«. — In dem zweiten »d. d. 18. November 1542n schreibt Melanchthon: ». . . . Joach im um Rheti- cum tibi commendo, quem quidem consiliis iuvabis tuis fidelissimis in illa vestra Philyra, quae, ut omnes ceterae respublicae, multa habet D^xt] uTTouXa«. Im Mai 1550 hielt Rheticus sich noch in Leipzig auf, wie aus einem Briefe Melanchthon's an Gamerarius vom 25. Mai desselben Jahres erhellt: »...Scripsi ad Stramburgum et eins coniugem, item ad Meurerum, et ad Rheticum; praeter hos neminem volui sumtu et labore itineris onerare«. Nicht lange nach der Herausgabe seiner Ephemeriden scheint Rheticus Leipzig verlassen zu haben. Im Jahre 1551 wurde Joh. Homel sein Nachfolger, wie uns bereits Job. G. Boehm (»de literatura Lipsiensi« p. 79) berichtet: »Joh. Rheticus mathemata .... utiliter explanabat, cui . . . . Lipsia abeunti Joh. Homelius surrogatus fuit«. Die spätem'Lebens-Schicksale des ersten Apostels der Goppemicanischen Lehre dürfen hier kaum skizzirend angedeutet werden. Rheticus wandte während der letzten Lebens-Jahre seine gelehrte Thätigkeit ausschliesslich der Berechnung grosser Sinus-Tangenten- und Sekanten-Tafeln zu. Obwohl er durch die Unterstützung des Kaisers Max II. und einiger ungarischen Grossen in den Stand gesetzt war, sich während eines ganzen Decenniums einige Hülfsrechner zu halten, so hatte er doch nicht die Freude, die Voll- endung seines grossen Werkes zu erleben. Dasselbe erschien — Kästner (Gesch. d. Math. I, S. 621) weiss nicht anzugeben, wann? und wo? — unter V. DIE VORREDE ZU DEN EPHEMERIDEN AUF DAS JAHR 1551. 389 ab Ulis vestigiis Baus longe recessernnt) . Ideo yiBnm fuit, quem- admodum geometrae faciunt, ut vulgo ignota verba explicent et res dubias affirmando stabiliant, sie ostendere, et qnid voeabula, quibus usi somus, signifieare et res, quas tradimus, quo paeto intelligi velimus. Cum autem necesse sit alios aliomm esse ser- mones de huiusmodi operibus, ideo quaedam hoc loeo de toto genere talium descriptionnm dicenda esse dnximns. Erit autem nobis res cum iis, qni neque prorsus ignari sunt disciplinarum mathematicarum et cognoscendi verum desiderio tenentur. Ad caeteros enim alia oratione opus esset. Primum igitur iam mani- festum est. Ea quae de siderum positu proferuntur ex tabellis, quibus omnes communiter utuntur. a veritate nunc admodum longe abesse. Quod ut attentius notaretur, superiore anno loca stellarum errantium et luminum ad primos dies tantummodo singulorum mensium exqnisita proposuimus. Nunc integri anni ephemerides, id est diariae indicationes siderum, a nobis eduntur, quo certius errores vulgaris calculi deprehendi possint. Ante Ptolemaeum quidem in Graecia ars haec perfecta nondum fuit, post hunc autem paucis saecnlis inter clades bellorum, cum minus colerentur haec studia, evenit pariter atque ante, veritas ut amitteretur. Azophi, Mahumeta Aratensis, Thebith Saraceni, et mox Alphonsus rex Hispaniae fulcire ruinam conati fuerunt. Hie quidem divinitus ad hanc curam suscitatus, sed temporum vitio, quod antiquitatis doctrina non teneretur, labascere etiam opus quamvis praeclarum dem Titel »Georgii Joachimi Rhaetici Magnus canon doctrinae triangulorum ad decades secundorum scrupulorum et ad partes 10000000000«. Rheticus starb zu Kaschau^ (in Ungarn) 1576 in den Armen Otho's, seines Schülers. Dieser gab auf Grundlage der reichen Vorarbeiten, welche ihm aus der Hinterlassenschaft von Rheticus zugekommen waren, sein grosses trigonometrisches Werk heraus, von welchem Kästner (a. a. 0. S. 590—612) eine eingehende Beschreibung geliefert hat. Es fUhrt den Titel : »Opus Pa- latinum de triangulis a Georgio Joachimo coeptum L. Valentinns Otho Prin- cipis Palatini Friderici lY. Electoris Mathematicus consummavit«. (Ann. Sal. Hum. 1596.) 390 SCHRIFTEN VON RHETICÜS. necesse fuit. Itaque post annos statim quadraginta Guilhelmus quidam de S. Glodialdo notas Alfonsinis quasi decisionibus ap- ponere ausas fuit de suis observationibus, quod idem pauIo post fecit et Prophatius Judaeus. Hos secuti sunt Joannes Bianchinus, Georgius PurpachiuS; Joannes Regiomontanus Francus, Bemardus Gualterus, Dominicus Maria. Qui omnes, quod intelligerent neglectione quadam in pulcherrimam artem animadvertendos er- rores invasisse, studio et labore suo annisi fuerunt, ut aliquid illorum tollere et emendare possent. Arzaelem quendam, autorem ut perhibent, tabularum Toletanarum, magnum virum fuisse non est dubium, ante Alfonsum annis circiter 183. Quem aceepimus quadringentas duas observationes solares reliquisse de constituendo apogeo Solls. Ex quo manifestum fit, quanta illius contentio fuerit in hoc studio, cum, ut in nostris commentariis astronomicis docetur, alia etiam ac potius quidem in hac parte sint spectanda. Superiore autem aetate D. Nicolaus Gopernicus post omnes illos, quos nominavirnus, et ipse veluti manus admovit h.uius mundi machinae. Et cum in Italia animum optimarum disciplinarum atque artium do- ctrina instruxisset, otium tandem nactus rem totam divino ingenio complexus incredibili diligentia per- fecit omnium admiratione, qui in bis studiis versa- rentur. Vixerat cum Dominico Maria Bononiensi, cuius rationes plane cognoverat et observationes adiuverat. Suas autem exquisitiones mediocres non nimias esse voluit. Itaque consulto, non inertia aut taedio defatigationis, eas comminutiones vitavit, quas nonnulli etiam affectarunt, et sunt qui exigant, qualis est Purpachii in Eclipsium tabulis subtilitas. Yideas autem quosdam in bis omnem curam poncre, ut plane scrupulose loca siderum scrutentur, qui dum secundariis et ter- tianis, quartanis, quintanis minutiis inhiant, integras Interim partes praetereunt neque respiciunt, et in monumentis itov cpaevo- V. DIE VORBEDE ZU DEN EPHEMERIDEN AUF DAS JAHR 1551. 391 {livcov saepe horis, non etiam nunquam diebus totis, aberrant. Hoc nimirnm est, quod in fabulis Aesopicis fit ab eo, qui iussus bovem amisBam reducere, dum aviculis quibuBdam captandis stttdet, neqne bis potitur, et bove etiam ipso privator. Recor- dor, cum et ipse iuvenili curiositate impellebar et quasi in penetralia siderum pervenire cupiebam. Itaque de hac exquisitione interdum etiam rixabar cum optimo et maximo viro Copernico. Sed ille cum quidem animi mei honesta cupiditate delectaretur^ moUi brachio obiugare me et hortari solebat, ut manum etiam de tabula tollere discerem. Ego, in- quit, si ad sextantes, quae sunt scrupula decem, veri- tatem adducere potero, non minus exsultabo animis, quam ratione normae reperta Pythagoram accepimus. Mirante me et annitendum esse ad certiora dicente, huc quidem cum difficultate etiam perventum iri demon- strabat, cum aliis tum tribus potissimum de causis. Hamm primam esse aiebat, quod animadverteret ple- rasque observationes veterum sinceras non esse, sed accommodatas ad eam doctrinam motuum, quam sibi ipsi unusquisque peculiariter constituisset. Itaque opus esse attentione et industria singulari, ut, qui- bus aut nihil aut parum admodum opinio observatoris addidisset detraxissetve, ea a corruptis secerenen- tur. Secundam causam esse dicebat, siderum inerran- f tium loca a veteribus non ulterius quam ad sextantes partium exquisita, et secundum haec tamen praeci- pue errantium positus capi oportere; pauca excipie- bat, in quibus declinatio sideris ab aequinoctiali annotata rem adiuvaret, quod de hac locus ipse si- deris certius constitui iam posset. Tertiam causam hanc memorabat, non habere nos tales autores, qua- les Ftolomaeus habuisset post Babylonios et Chal- 392 SCHRIFTEN VON RHETICÜS. daeoS; illa lumina artis Hipparchum, Timoeharem, Menelanm et caeteros, quorum et nos observationi- bus ac praeceptis niti ac confidere possemus. Se quidem malle in iis acqniescere , quorum veritatem profiteri posset, quam in ambiguorum dubia subti- litate ofltentare ingenii aerimoniam. Haud quidem longius certe, vel etiam propius omnino abfuturus suas indicationes sextante aut quadrante partis unius a vero, cuius defectus tantum abesse ut se poeniteat, ut magnopere laetetur hucusque longo tempore, ingenti labore, maxima contentione, studio et industria singulari procedere potuisse. Mercu- rium quidem, quasi secundum proverbium Graecorum relinquebat in medio communem, quod de illo neque suo studio observatum esse diceret neque ab aliis se accepisse, quo magnopere adiuvari aut quod omnino probare posset. Me quidem multa monens, subiiciens, praeeipiens imprimis hortabatur, ut stellarum iner- rantium observationi operam darem, illarum potissi- mum quae in signifero apparent, quod cum bis er- rantium congressus notari possent. Hoc cum doctissimus vir Gemma Phrysius et ipsum fieri oportere statuat, quasi alterum hac aetate Copemicum,"^ fundamenta huius artis firma eum iacere * Die Bedeutung von Gemma Frisius ist von Rheticus und seinen 2ieitgeno88en überschätzt worden. Das hohe Lob, welches ihm Rheticus zuertheilt, wenn er ihn einen zweiten Coppernicus nennt, hat die Ge- schichte der Wissenschaft nicht anerkannt. Gemma Frisius beschäftigte sich neben seiner medicinischen Thätigkeit auf dem Lehrstuhl und in der Praxis eifrig mit Mathematik und Astronomie. Er unterhielt — durch den Bischof Dantiscus — mittelbare Verbindungen mit Coppernicus {vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 272 ff., 284). Auch die Beobachtung des grossen Kometen vom Jahre 1533 brachte ihn in Beziehungen zu Cop- pernicus (vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 270). Mit grossem Interesse verfolgte Gemma die Berichte, welche über die V. DIE VORREDE ZU DEN EPHEMERIDEN AUF DAS JAHR 1551. 393 intelligo, et^ nt par est, veneror animo meo. Nequo ego cum de Gopernici operibus ita loquor, nt iudicio ipsius defendam in Lehre von der Erd-Bewegung wenngleich nur in fragmentarischer Form an ihn gekommen waren. Klar hatte er, wie viele seiner Zeitgenossen, die grossen Schwächen und Mangel des herrschenden Systems erkannt; in dem Briefe an Dantiscus d. d. Kai. Augusti 1541 preist er mit begeisterten Worten die Gedanken-Arbeit von Coppemicus und seiner Schüler »qui no- yam nobis terram, novum Phoebum, nova astra, immo totum alium appor- tabunt orbem« .... »Quot enim erroribus« — föhrt Gemma fort — »invo- lucris labyrinthis, quot denique aenigmatibus, plus quam Sphingicis, involutam habuimuB astrologiam ! Ego sane multa possem enumerare, quae nunquam mihi satisfacere potuerant. Quäle est, quod Martis motum saepe a calcnlo, vel exac- tissimo secundum tabulas, tribus signiferi partibus abesse observayerim . . . Nihil nunc dicam de motu firmamenti et apogiorum, qui, ut ne umbram quidem habuit veritatis, ita omnibus ridiculus approbatus; omitto etiam plura alia de omnium fere stellarum longitudine Haec si reddiderit autor ille vester (Copemicus) sarcta et tecta (id quod maxime animus prae- sagit ex eo provemio, quod praemisit) nonne hoc est noynm dare Phoebum, novam terram, noyum coelnm ac noyum mundum?« — Mit dringlichen Bitten geht Gemma in demselben denkwürdigen Briefe den Bischof Dantiscus an, er möchte doch auf Coppemicus dahin einwirken, dass dieser sein Werk der Oeffentlichkeit tibergebe. Die Mittheilung der betr. Stelle ist im ersten Bande verabsäumt; sie wird deshalb hier nach- getragen: oQuapropter, omatissime Praesul, non parum mereberis gratiae, cum apud infinites haud infimae doctrinae yiros, tum apud posteros omnes, si (quod tibi arbitror neque graye esse neque arduum) calcaribus tantum usus hoc opus (Gopernici) promoyeas). Non te latet enim, qua ratione saepe accidat a decessis auctoribus, ut libri, Opera, snpellex, denique tota diripiantur abeantque in obliyionem, quae alioqui multis ex usu essent futura«. Trotz all dieser Bekundungen seines wissenschaftlichen Interesses für das neue Weltsystem müssen wir dennoch anstehen, Gemma zu den Gön- nern der neuen Lehre zu rechnen, wie es Beckmann (Erml. Ztschr. III, 403) gethan hat. Gemma verwahrt sich- bereits in dem mehrerwähnten Briefe vom 20. Juli 1541 gegen die Unterstellung, dass er die Coppernicanische Lehre für mehr als eine Hypothese erachte: ». .. Neque ego nunc dis- pute de hypothesibus , quibus (Copemicus) ille utitur pro sua demonstratione, quales sint aut quantum veritatis habeant. Mea enim non refert, terramne dicat circumvolvi an immotam consistere; modo siderum motus temporumque intervalla ha- beamus ad amussim discreta et in exactissimum calculum redacta«. Noch bestimmter spricht Gemma vierzehn Jahre später ganz im Sinne 394 SCHRIFTEN VON RHETICUS. his imperfecta quaedam et aliorum aifectatam et obscuram diu- gentiam reprebendam, videri veÜDi boc agere, ut illins Studium et industriam debilitem. Immo optarim et potentes ac opulentos impensis sumtibus, et doctos ac eruditos operis ac laboribus com- mnnicatis praeclarissimae rei curam suscipere, ut his etiam tem- poribus haec ars absolveretur. Copernicus quidem cum et iniqua iudicia aliorum reformidaret et in sua ipse inventa acerrime inquireret, impulsus tamen a Reve- rendissimo domino Tidemanno Gisio etc. opus suum composuit et edi passus fuit. Non ut alii in istis inventis ac traditis consisterent, sed potius ut excitati omni contentione longius progrediendum esse ducerent. Quod utinam nostra aetas fieri videat atque bunc fructum bonarum artium liberalitatis principium et concordiae eruditorum percipiat I Non enim profecto haec elaboratio unius aut paucorum, sed et praesidio et collatis operis opus est. In quam partem et poUiceor me quoque operam daturum, quae neque Copernici praestantia ac magnitudine in- digna neque praecipuae utilitatis expers, et mihi etiam ad bonos ac ei*uditos honoriiica esse videatur. Nolim equidem in Copernici rationes vel a me vel ab alio quopiam inculcari extranea, ne non adiuvisse conatus praeclarissimos ipsius, neque explevisse defi- cientia, sed conturbasse negotium et opus aliquis depravasse vi- deatur. Par autem est, ut is qui, sicut ait servulus Piautinus, der untergeschobenen Vorrede Osiander's zu dem Coppemicanischen Werke. Es geschieht dies in der Vorrede zu den »Ephemorides novae« etc. von Stadius, welche er im Jahre 1555 geschrieben hatte: »Restat iam ulti- mus nodus de terrae motu solisque in mundi centro quies- ccntis To :Taf>dSaSov. Verum quum et philosophia et demonstrationis methodo careant, non intelligunt hypothesium causas et usum. Non enim illa jStatuuntur ab autoribus, tanquam necessario ita se ha- bere debeant neque aliter constitui possent. Sed ut assumptis non prorsus absurdis sed naturae congruis exordiis habeamus certam ratione motuum correspondentem in coelo conspicuis stellarum locis tarn pro tem- pore futuro vel elapso quam pro praesenti«. V. DIE VORREDE ZU DEN EPHEMBRIDEK AUF DAS JAHR 1551. 395 sua fiducia opus condoxit, eventus simplicem fortunam experiatur, ut per Be consideretnr atque spectetur elaboratio. Et nimis est otinm hoc curiosum, quod in aliena inventa ac tradita commen- tationes proprias ingerit et commiscendo diversa, sicnt cum coci multa iura confundunt, corrumpit universa. Ego quidem in harnm ephemeridum designatione, ne latum qnidem, nt dicitur, digitum a doctrina Copernici recedere volni, quam me et profiteorabsque omni detrectatione secatum,'^ et Bcio penituB assecutum esse, et gratnm confido hunc laborem meum fore tam iis, qui in bis disciplinis cognos- cendis Btudiosius verBantur, quam illiB qui content! indicationibuB alieniB ad TupoYvokjsi; Btellarum positus et quasi faciem coeli as- Bumere voluerint. Non enim certe hi secundum nostram demon- Btrationem procedentcB, a vero semisBibuB Baltem horanim aut bis etiam totis aberrabunt, id quod multis istas minutias exquisi- * Das unumwundene Bekenntniss seines festen Glaubens an die Cop- pernicanische Lehre, welches Rheticus ablegt, bildet einen wohlthuenden Gegensatz gegenüber der Aengstlichkeit , mit welcher damals ziemlich all- gemein die Lehre von der Erd-Bewegung behandelt wurde. In der vorher- gehenden Anmerkung ist die vorsichtig ängstliche Stellung eines hervor- ragenden Gelehrten aus dem katholischen Lager gekennzeichnet. Noch viel vorsichtiger mussten die Gelehrten der lutherischen Konfession auf- treten, nachdem die Häupter der Reformation in Deutschland, Luther und Melanchthon, sich so entschieden gegen die Coppemicanische Anordnung der Weltkörper erklärt hatten (vgl. Band I, Thl. 2, S. 231 ff.). Noch bei Lebzeiten von Coppemicus hatte Luther sich in heftiger Weise über dessen Lehre ausgesprochen, und Melanchthon, der »praeceptor Germaniae«, sich sogar nicht gescheut, die Hülfe der weltlichen Macht gegen die durch jene Lehre bekundete Zügellosigkeit der Geister anzu- rufen. Kurz vor der Veröffentlichung der Ephemeriden des Rheticus hatte Melanchthon (im Jahre 1549) sein Lehrbuch der Physik (»initia doctrinae physicae«) erscheinen lassen, in welchem er in scharfer Polemik gegen Cop^ pernicus alle die landläufigen Einwürfe zusammenstellt, welche gegen seine Lehre von der Erd-Bewegung erhoben waren: den Sinnenschein, die zwei- tausendjährige Uebereinstimmung der Männer der Wissenschaft, die Auto- rität der Bibel. 396 SCHRIFTEN VON RHETICÜS. tionum consectantibus usa venit. De quibns tarnen et ipsis nostrae rationeB exponuntnr alibi, nt in libris de eclipsibus et designatio- nibuB uTToDiaeoDv izzpl tcuv aveXinouawv,^ et tabulae noBtrae inequa- biliam motuum, si propediem, ut spero, prodierint, nihil etiam in hoc genere studioBos deäderataros esse spero. Praeterea neces- sario indicandum et hoc putavimus: Nos quemadmodnm in tota ephemeridum expositione doctrinam Copernici se- cuti sumus, ita etiam ad meridianum huius illarum descriptio- nem accommodasse , qui est ad Istnlae ostia, cuius longitadinem ponit Ptolomaeus temporam 45. Ut autem ad has nostras re- giones magis congraerent ephemerides istae, Lnnae tantummodo loca et illius erga Solem et quinque Stellas positus reduxi ad meridianum longitudinis temp. 30. Cum Ptolomaeus Albis flu- minis ostia ab occasu recedere velit temp. 31. Hoc igitur erit unius horae spatium, quod tempus auax7j[iaTia;ioT(;, ut oportuit, ademtum et motus horarius locis Lunae adiectus fuit. Sed enim cum arcus circuli maxime inter Froueuperg et Lipsiam maior non sit part. 5. cum triente, et eEapp-a illius part. 54. cum triente, huius 51. cum triente fere, intervallum inter meridianos hos, se- cundum triangulorum in globo rationem, vix attinget part. 7. cum triente. De quo quidem nos id fecimus, quod potuimus, se- cundum vetus proverbium; principum autem officium erat, dare operam, ut superficies globi terreni exacte describeretur, et tam nobis quam posteris hac cura consuleretur. * Den hier im Texte wiederholten Ausdruck irepl täv dveXtxTou- omv hatte Rheticus bereits im Titel seiner »Ephemerides« angewandt: » . . . . secundum doctrinam Tcepl tüv (üveXtTtouo&v D. Nicolai Copernici«. Hipler verweist dabei auf Aristoteles Metaph. XI, 8; es ist möglich, dasB Coppemicus von dieser Stelle den Titel seines Werkes »de revolutionibus« entlehnt habe. Ein frttherer Interpret hatte gemeint, es habe ihm vielleicht der Titel einer Schrift des Peripatetikers Sosigenes vorgeschwebt, welche von Proclus in seinen »hypotheses astronomicarum po- sitionum« erwähnt werde: »Sooiy^tj« 6 ircpiTroTTjrixöi; is toTc irepi töv dveXiT- TOüoöv« (vgl. Band I, Thl. 2, S. 541). Anhang. Den Schriften von Rheticus wird nachstehend ein Anszng ans einer Abhandlung seines Schülers Valentinus^ Otho angereiht, welcher das grosse trigonometrische Werk zu Ende führte, dessen grundlegende Vorarbeiten ihm von Rheticus überkommen waren. Dieser mittel- bare Bericht über Coppernicus leidet zwar — wie bereits im ersten Bande (Tbl. 2, S. 422 und S. 490) hervorgehoben ist — an man- chen Irrthümem, bringt jedoch, namentlich über Rheticus selbst und dessen Yerhältniss zu Coppernicus dankenswerthe Mittheilungen; er darf deshalb hier nicht übergangen werden. Otho's Bericht findet sich in der Vorrede zu dem »Opus Pala- tinum de triangulis a Georgio Joachimo Rhetico coeptum», S. XI, Xn und XVI. » .... De triangulis etsi quidem multa in Euclidis elementis exstent, nihil tarnen habent, quod hie requiritur, quomodo ex la- teribus anguli, et vicissim ex angulis latera cognoBci possint . . . (Ptolomaeum) Copernicus, nostri saeculi miraculum, imltatus est. Ut enim ex Menelao ad institutum suum concinna- vit necessaria Ptolemaeus, ita simili prorsus et artificio et brevi- tate Copernicus ex Ptolomaeo et Joanne Kegiomontano collegit, quae ad intelligendum opus suum necessaria existimavit«. (p. XI. j Tunc Georgius Joachimus Rheticus rationem inire coepit, quomodo hanc doctrinam locupletare et pleniorem efficere posset. 398 SCHRIFTEN VON RHETICÜS. Dam hoc mente et animo suo agitat, fama de Copernici admi- randis hypothesibus percrebrescit. Rheticns, quamquam tune professorem ageret mathematum in florentissima academia Yite- bergensi, tarnen teneri non potuit, quin tantum virum primo quo- que tempore adiret Profectus igitur ad Copernicum, cum coram de hypothesibus cognovisset, renunciata professione apud eum mansit. Coperniens tune in opere suo Revolutionum oecupabatur iamque doctrinam Secundorum mobilium, ut vocant, absolverat, ut praeter Primi Mobilis doctrinam nihil restaret amplius.* Hanc omnino quidem intactam relinquere constituerat Coper- nicus, sed instabat adeoque eum urgebat amicus, cui id honeste non poterat denegare. Quam ad rem cum ex libris, quos per- paucos habuit, ut ex Rhetico accepi, subsidium petere non posset,** ipse se ad excogitandum demonstrationem rei exquirendae idoneam convertit. Cum autem diu multumque cogitasset, neque tamen voti compos fieri posset, desperata tandem tam necessariae de- * Otho's Mittheilung widerstreitet hier — wie bereits im ersten Bande, Thl. 2, S. 490 hervorgehoben ist, — vollstUndig dem Berichte von Kheticus, gleichwie den eigenen Angaben von Coppemicus in Betreff der Beendigung des Werkes »de revolationibus«. *♦ Die Unrichtigkeit der Angaben Otho's über den eigenen Bücher- Besitz von Coppemicus, wie über die literarischen HÜlfsmittel, welche ihm in seiner nächsten Umgebung zu Gebote standen, ist bereits im ersten Bande Thl. 2, S. 422 ff. nachgewiesen. Wir kennen einen Theil der Bücher, von denen durch die eigenhändige Einzeichnung des Besitzers bekundet ist, dass sie einst Coppernicus zugehört haben, wir kennen ebenso das Bücher-Verzeichniss der Frauenburger Dom- Bibliothek aus jener Zeit. Allein wenn uns auch diese thatsächlichen Nach- weise fehlten, würde schon aus innem Gründen die Unrichtigkeit des Be- richts von Otho folgen. Derselbe wird nur eine oberflächliche Kenntniss von dem Werke »de revolutionibus« besessen haben, wenn er nicht einmal wusste, dass Coppemicus die grundlegenden Schriften der alten Philosophen und Astronomen genau kannte. Schon aus der Widmangs- Vorrede an den Papst musste es Otho wissen, dass Coppemicus die zerstreuten kosmischen Gedanken der Alten eifrig gesammelt hatte, in denen Anklänge von der Erd- Bewegung enthalten waren. ANHANG. 399 monstrationis inventione, opus snam supprimere decrevit. Veritus tarnen amici, cuius in primis habenda ei erat ratio^ quas abie* cerat cogitationes repetiit^ ac rem, quam tantopere desideravit, tandem invenit. Sed Georgio Joachime Rtietieo hac occasione non tantum de globi sectoribus et triquetris pyramidum basibus in meutern venit, sed idem deprebendit etiam triquetrum cum recto totius matheseos magistrum omnium rectissime rationem condendi canonis perfectam suppeditare posse. Haue igitur occa- sionem amplificandi doctrinam triangulorum nactus, magno animo maguoque conatu rem agrressus est«, (p. XII.) » . . . . Cum in Academia Vitebergensi , in qua semper mar- xime floruerunt studia mathematica, yersarer, satis mature ani- madverti, quod ad ea, de quibus in principio dictum est, sine cognitione doctrinae triangulorum nuUus pateret aditus. Quare rationem inire coepi, unde eam quam commodissime possem hau- rire. Erant in promptu Ptolemaica, erant etiam Copemicea . . . cum forte fortuna in dialogum Rhetici, quem canoni adiunxit, inciderem. Ego bis ita «xcitor et incendor, ut temperare mihi non possim, quin primo quoque tempore ipsum autorem adeam et coram de singulis cognoscam. Profectus itaque in Ungariam, ubi tum agebat Rheticus, humanissime ab eo sum exceptus. Yix autem pauco sermone nitro citroque habito, cum meae ad se pro- fectionis causam accepisset, in has voces erupit: »profecto«, in- quit, »in eadem aetate ad me venis, qua ego ad Co- pernicum veni. Nisi ego illum adiissem, opus ipsius omnino lucem non vidisset«"^ .... Mihi haec accidebant ♦ Die Mittheilung dieses Wortes von Rheticus hat für uns ein ge- wisses Interesse, weil derselbe in den eigenen Schriften seine Verdienste in Betreff der endlichen Veröffentlichung des Coppernicanischen Werkes stets bescheiden zurückstellt. Er preist dort nur das hohe Verdienst Giese's, des altbewährten Freundes von Coppernicus. Mit vollem Rechte hebt Giese freilich seinerseits hervor, dass Rheticus, der gelehrte Fachmann, dem 400 SCHRIFTEN VON RHETICÜS. gratisBima, neqne in minima felicitatis meae parte ponebam, qnod tanti viri consuetudine et familiaritate mihi contingeret uti ae frui«. (p. XVI.) Meister »als Theseus rüstig zur Seite gestanden«, und dass er als »Chor- führer bei der Durchführung des Stückes« gewirkt habe. Der alternde, von den damaligen Centren des literarischen Lebens entfernt wohnende Giese würde bei der grOssten Bereitwilligkeit kaum wirksam helfend ein- zutreten vermocht haben. B. Briefe befreundeter Zeitgenossen. Von Coppernicna selbst sind erst in neuester Zeit einige wenige Briefe aufgefunden worden.* Daher darf es uns kaum Wunder nehmen, däss bisher nicht mehr als fünf der an Coppemicus gerichteten Briefe — deren Inhalt noch dazu verhältnissmässig unbedeutend ist — aus dem Staube der Archive an das Licht gezogen worden sind. Nach den eifrigen Forschungen der drei letzten Decennien scheint auch die Hoffnung ganz ausgeschlossen , dass überhaupt noch erhebliche Schriftstücke von oder über Coppernicus aufgefunden werden dürften. Die bisher entdeckten Coppernicanischen Reliquien entstanmien sämmt- lieh — die Korrespondenz mit Herzog Albrecht von Preussen allein aus- genommen — unmittelbar oder mittelbar den Frauenburger Archiven. Diese sind nun in neuerer Zeit wiederholt sorgfältigster Sichtung unter- zogen, und es ist wohl kaum ein Schriftstück undurchforscht geblieben. Vereinzelte Bruchstücke der Korrespondenz von Coppernicus könnten allenfalls noch in den Sammlungen versteckt sein, welche die im 1 7 . und 18. Jahrhunderte aus Frauenburg entwendeten Archivalien zuletzt auf- genommen hatten. Unter den einst im Sybellen-Tempel zu Pulawy auf- * Ausser den Denkschriften über die Verbesserung der Preussischen Münze und der Klageschrift gegen den Hochmeister Albrecht von Branden- burg sind bis jetzt nur sechszehn Briefe von Coppemicus aufgefunden. Diese Schriftstücke haben in der ersten Abtheiiung des vorliegenden Bandes (S. 15 — 44 u. S. 138 — 168) Abdruck gefunden; dort sind auch die Samm- lungen angegeben, in welchen sie gegenwärtig aufbewahrt werden, n. 26 402 BRI£F£ BEFREUNDETEU ZEITGENOSSEN. bewahrten literarischen Schätzen könnte ein kundiges Auge sie vielleicht noch entdecken — in der Czartoryskischen Bibliothek zu Paris oder in der Kaiserlichen Bibliothek zu Petersburg. Der grösste Theil des Briefwechsels aber , welchen Coppernicus mit seinen gelehrten Freunden geführt hat , ist unzweifelhaft als verloren zu bezeichnen — wie es bei derartiger Privat-Korrespondenz kaum anders zu erwarten war. Die Briefe, welche Coppernicus mit Oslander ge- wechselt hatte, sind noch zwei Menschenalter nach dem Tode beider Männer erhalten gewesen.* Kepler hatte sie noch eingesehen. Da jedoch seit dem Hinweise Keplers auf diesen Briefwechsel bereits zwei Jahr- hunderte vergangen sind, so ist kaum zu hoffen , dass auch nur Bruch- stücke dieser Korrespondenz irgendwo gefunden werden dürften. Eher könnte noch ein Schimmer von Hoffnung für Auffindung des literarischen Nachlasses von Rheticus bleiben. Wenn dessen hinterlassene Schriften in eine grössere Privat-Bibliothek oder in eine öffentliche Sammlung Ungarns oder Polens gekommen sein sollten, dann dürfte es vielleicht der Special-Forschung gelingen, Briefe von Coppernicus oder anderweite Denkmale der Pietät des dankbaren Schülers von Coppernicus wieder aufzufinden.** Von den Briefen , welche einst an Coppernicus geschrieben waren, haben sich ausser den im ersten Bande [Thl. 2, S. 469 ff.) abgedruckten ♦ Vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 522 ff. ** Ueber die Schicksale des literarischen Nachlasses von Rheticus waren wir bisher nur in Betreff der trigonometrischen Vorarbeiten zu dem grossen Thesaurus unterrichtet, welcher nach seinem Tode veröffentlicht wurde. Diese Schriften waren an seinen Schüler ValentinuB Otho gekommen, welcher auf Grund derselben später das »Opus Palatinum de triangulis« herausgegeben hat. (Vgl. oben S. 389.) Letzterer scheint aber auch die anderweite literarische Hinterlassenschaft von Rheticus überkommen zu haben. Wenigstens hatte er die kostbarste Reliquie von Coppernicus geerbt, das lange verschollene Original-Manuskript des Werkes »de revolutionibus orbium caelestium«. (Vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 503 ff.) Während zweier Jahrhunderte der gelehrten Welt ganz unbekannt, ward das werthvolle Schriftstück durch einen Zufall vor einigen Decennien wieder aufgefunden, und so scheint die Möglichkeit nicht ganz ausgeschlossen, dass auch noch andere von den einst im Besitze von Rhe- ticus befindlichen Manuskripten sich in einer grösseren Bibliothek noch er- halten haben könnten. 1. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. 8CCLTETI. 403 drei Schreiben* des Herzogs Albrecht von Preussen nur zwei Briefe des Domherrn Joh. Sculteti erhalten; der Inhalt ist bereits Bd. I, Thl. 2, S. 120 ff. skizzirt angegeben. Auch von den Briefen der Freunde und näherstehenden Zeitgenossen, welche auf das Leben und die Lehre von Coppernicus Bezug haben, sind nur wenige vom Untergange gerettet. Es werden nachstehend vor allem die beiden hochwerthvoUen Briefe des Bischofs Tiedemann Giese an den Domherrn Georg Donner und an Joach. Rheticus, welche bereits im ersten Bande des vorliegenden Buches verwerthet und theilweise in deutscher Uebersetzung wiedergegeben sind, zum Abdruck kommen. — Diesen beiden wichtigen Briefen sollen dann schliesslich noch zwei Schreiben von und an den Herzog Albrecht von Preussen angereiht werden, welche sich auf die Versendung des Werkes »de revolutionibus« beziehen. * Die im Texte erwähnten Schreiben sind die Briefe, welche der Herzog Albrecht von Preussen wegen der ärztlichen Behandlung eines seiner Ge- treuen, des Amtshauptmann Georg von Eunheim, im Jahre 1541 an Copper- nicus entsandte. Sie haben sich abschriftlich im Staats-Archive zu Königs- berg erhalten, in dem officiellen Kopie-Buche Fol. Künigsteil Preussen. Von dem ersten dieser Schreiben des Herzogs bewahrt das Königsberger Archiv jedoch auch das Original , wie bereits ' im ersten Bande mitgetheilt worden; es ist mit mehreren andern im 17. Jahrhunderte aus Schweden weggeführten Archivalien im Jahre 1798 nach Preussen zurückgesandt. Vgl. oben S. 141. 26* L Zwei Briefe des Domherrn Job. Soolteti aus dem Jahre 1521.'' a. Der Brief vom 15. Februar 1521. Venerabili ac praestantissimo Domino N. Coppernieck Administrator! Canonico Warmiensi etc. in Allenstein, Domino et confratri carissimo. Venerabilis praestantissime Domine Administrator. Sieut scribit Venerabilis Dominatio Vestra, quod velit adhuc bene spe- rare, modo ego fideliter cooperer, per salutem meam sperandnm utiqne est Dominationi Vestrae, cui ad ultimum vitae spiritum * Sculteti's Briefe haben sich im Kapitular-Archive zu Frauenburg im Originale vorgefunden. Wegen ihres unscheinbaren Aeussern — sie sind in grosser Eile geschrieben, theilweis ganz unleserlich — scheinen sie den literarischen Dieben, welche die Frauenburger Archive geplündert haben, entgangen zu sein. Hipler hat die Briefe Sculteti's in seinem Spicilegium Copemicanum S. 334 ff. diplomatisch getreu abdrucken lassen. Dies ist in dem nach- folgenden Abdrucke nicht geschehen; Orthographie und Interpunktion sind vielmehr nach unserm gegenwärtigen Gebrauche umgeändert, um die Schwierigkeiten für das Yerständniss der an sich ziemlich unerheblichen Schriftstücke nicht noch zu vermehren. Ueber den| Inhalt der Briefe Sculteti's sind Bd. I, Thl. 2, S. 120 die nöthigsten erläuternden Bemerkungen beigegeben. I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCÜLTETI. 405 adero quam fideÜBsime. Ex mea panpertate contribuam , etsi duas tunicas habuero, alteram pro conservatione AUenstein et D. y. daturns sum quam lubentissime. Habet me spes bona, quod non habebitis utique hactenus timere impetum hostis. At I"^ habet hodie omnem exercitum congregatum in Heiligenbeil et circa Regiomontum ac Braunsberg, impetiturus mea opinione Elbingum. Et sie actum erit omnino cum Tolkmieth, ubi iam est hominum de villis multitudo magna valde. Est enim locus plenus et stipatus, ex quo utique vel exiguum quid essemus habituri. Nescio quid rerum agitur in Thoronia. Rex cum suis cum magno apparatu et fastu pro munificentia regia humanissime tractat oratores Gaesaris ac regis Ungariae. Et eiusdem regis subditi undequaque a bello quiescunt. Interea I quaerit profectum suum nuUo prohibente. Hoc tamen in aurem communicatum iri yelim, quod Regia Maiestas non vult oratoribus responsum dare nee in tractatus descendere, donec Reverendissimus Dominus noster erit praesens. Quaerit modos et vias, quomodo adesse poterit; quos ego non invenio nisi per inducias, quas I non quaerit et in quas Regia Maiestas non facile consentiet. Complurimum Reverendissimus Dominus noster est in magna aestimatione apud Regiam Maiestatem et totum consilium. Unde nobis maxime sperandum est. Nee credendum, quod rex et regnum sit evacu- atum viribus. Sunt qui credunt intensius futurum esse bellum; sunt qui de futura in brevi pace sunt omnino certi. Ecce hie est Status rerum. Unde consulo, habeat D. V. manus contractas et non porrectas ad extradendum, donec videritis quae, qualis, quanta. De quo satis. Equestres, qui in AUenstein, procul dubio avoeantur omni hora. Et dum tempus distributionis advenerit stipendiorum, in * Mit der Chiffre I bezeichnet Scuiteti hier, wie in dem nachfolgenden Briefe, den Hochmeister Albrecht von Brandenburg. 406 BRIEFE BEFREUNOETEB ZEITOENOSSEN. primis satisfiet ciyibns, quibus illi milites sunt aberrati. Maior ea in re diligentia fieri nequit quam facta est, sibi D. V. persua- deat. Nos dei nomine invocato faciemus pro viribus, quod in nobis est, reliquum deo committentes. Obsecro propter deum, sitis boni animi. @d n)i( itjunt nit anbeti^ getf)an fe^n. 3c^ »K ®. tD. nit laffen, bie tue^l ic^ mag. @o id^ ftörje, fo ^elffe t)nd @ot. De quo satis. Venerabilis et praestantissime domine administrator ! Id quod mihi D. Vra iniunxit, exequutus sum amore et debito, quo Vene- rabili Capitulo, quod me tot annis honorifice foverit et aluit, ob- strictus et coactus. Quam primum Jacobum audiyissem, feci haee secundum ordinem. Primum accersivi Mathaeum Ebert plebanum in Tolkmiet et Georgium Storm, creaturas venerabilis domini de- funeti Balthasaris. Coassumpto Jacobe ingressus domum viduae Wartenberg requirens ladulam, in qua res Venerabilis Capituli in sacco conditam et religatam, quam illico ad cubile meum depor- tari iussi. Ad quod vidua quasi stupore perculsa dixit : ego sola quum sim, D. V. ladulam abducit, quam debebat hie coram me aperire etc. Hie consideret D. Vra, quod periculum magnum valde imminebit exequutoribus has res omnes rectificare, quando quidem praetendunt se esse heredes et hereditario iure omnia debere et velle possidere. (SS tptrb nod^ t)tl feQc^end nenten, fo nit »ctb^n Icut^c fc^n, bic ba wijfcn ju rcb^n, ju tl^ucn önb taffcn. Nos quatuor ladulam aperiendo reperimus in ladula testa- mentum, quod fecimus rescribi, cuius copiam mittimus. In ladula reperimus calicem cum patena et ampuUis pertinentem ad arcem, item sigillum Venerabilis Capituli et duo sigilla cuprea Venera- bilis Capituli. Item sacculum cum denariis ex luminibus capellae sancti Georgii, item sacculum rubeum singulis dominis de Capi- tulo notissimum, in quo nobilos anglicanos II et ungaricales XXXXV de nuUo pondere. Item comiculares LXX. Ubi autem remanserint XXVII aut plures Rhenenses non boni, deus seit, I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCULTETI. 407 ego nescio, id quod Venerabiles Domini scient. Item sacculnm cum aliquot marcis in sc. antiqnis sine scaednla. Item VII co- clearia argentea, qnae pertinebant alias Venerabili Domino Enoch praeposito. Item nnnm coclear fractum et II ferculas argenteas parvas. Item nnnm crinile cnm fibulis, qnod pertinebat antiqnae Margaretae, qnod ad se reeepit dominus Georgias Stonn dandnm Margaretae. Has res omnes imposnimus ladulae, et clavem tra-- didi domino Georgio Storm. Quod autem D. Vra. mihi^ qui non sum exequutor neque sub- stitutus, ut omnia deposita revideam et conscribi faciam, obse- querer yotis, modo id ipsum absque indignatione et amaritudine magna in me fieri posset et sine maledictione exequutomm; ego tulissem labores, qui multi et magni erunt, illi fruetus et laudem. Praeterea si deberem hoc secretum, quod Jacobo constat, inquirere aut inventum recipere: @o meiner fd^on XX tocr^n, mufte td^ meinen f)al§ tuagen. Intelligenti satis. Quoniam postea est me illa tentare, qnae non habeo Interesse. Verumtamen propter Deum et ex caritate Dei permotus scripsi ad Begiam Maiestatem, ut demandet Gapitulo in Frauen- bürg sub poena capitis, ut permittant me abducere, quicquid vo- luero etc. Denique sine periculo rem aggredi neque tentare ausim; expectandum forte est, donec omnes Poloni abscesserint. Ideo Visum est mihi, ut pro sabbato, ubi conyenerimus. Domini Canonici ex Gedano, qui se Capitulum scribunt et mihi diem com- paritionis in Marienburgo statuunt; intelligam ex eis, qui designati sunt exequutores, an velint acceptare officium exequutionis testa- menti necne, et quicquid accepero, D. Y. indicabo quantocius. Credo, quod propter mortalitatem, quae hie est, nemo comparebit. Tunc consulo, quod D. V. in solidum cum potestate substituendi electa a defnncto assumat officium exequutionis et substituat do- minum Matheum Ebert (et) Georgium Storm, ut omnia deposita hie revideant, signent et faciant, quicquid D. V. decreverit et mandaverit eis. Erunt labores, credat D. Vra, multi et magni, 408 BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN. quibus ego velim nullatenus onerari. Nolo labores, et alter fructus et laudem; intelligenti satis. Registra Venerabilis Capituli in magna mnltitudine ad me recepi. Item D. V. maxime sit cauta, ut sie agat, quomodo res omnes depositas recipiat et extradantur. Nolnimus in verbo publicare nos invenisse testamentum; vnlt enim hereditario iure omnia retinere. Eapropter D. Vestra deputet et snbstitaat exe- quutores, qnoseunque voluerit qnantocius, qui cauti sint in agendo. Si filii viduae intelligerint solum x marcas leves eis deberi, cre- dat D. Vra et firmiter credat, ipsi forent sibi prins satisfacturi, maxime ut res in eorum domo sint repositae, quandoquidem noUent oecupare domum tot cistis et lectis ac tam multis rebus pro x marcis etc. Besponsum habet D. V., de quo satis. Literas ad Dominum nostrum quantocius mittere velitis ac canonicatum va- captem Domino Achatio Canonico favere obsecro. Si Yolueritis victualia hinc, mittatis currus cum potenti salvo conductu, qui afferant, quae hie in pretio sunt res: ut linum, letjntoant, ceram et, si placet, mel, cuius hodie tonna Caschubina empta est Marcis xvii. Cooperabor pro \iribus, ut currus cum yictualibus secure ad vos perveniant. Nihil, quod in me est, praetermittam. Quicquid ex me desideraveritis, quod in mea fuerit potestate, nihil D. V. denegabitur. Responsum habet D. V., cui me recommendo. Ex Eibingo XV. februarii, anno MDXXI. E. D. V. Jo. Sculteti Archidiaconus Warmiensis.* * Ueber die Lebens- Verhältnisse von Job. Sculteti ist das Noth wen- digste im ersten Bande Thl. 2, S. 119 ff. beigebracht. Sein Geburtsjahr kennen wir nicht; er war aber bedeutend älter als Coppernicus. Im J. 1487, als Coppernicus noch die Stadtschule zu Thom besuchte, fungirte Sculteti bereits als Rektor der Universität zu Heidelberg. Ob und in welchen nähern Beziehungen er zu Coppernicus gestanden, ist uns gänzlich un- 1. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCULTETI. 409 Ordinavit de mortuis noster exeqaias in Franenburg, Melsag, Gutstat^ AUenstein, Wartenberg. At nbi nunc Frauenbnrg? etc. nisi in Eibingo, nbi sunt fere [omnes vicarrii Frauenburgenses, quos omnes oneravi: tempore confratemitatis domini Balthasarig institnimus (?) Et quam salutares (?j defuneto pariter et decens, ut hie soUemniter peragentur; intelligenti satis. Et ere- dat Dom. Vestra, quod nemo yices illorum exequutorum aeeeptabit, nisi precibuB D. Vestrae victus et in coexequutorem deputatus. Seiat etiam et quam diligenter pendeat, quod cum filii hl Warten- berg, qui capitosi sunt et audent, quae velint, si intelligerent, se praeter x leves marcas habituros nihil, quod non nihil sunt secum cogitaturi, id quod nos quatuor maxime attendimus, et omni modo attendendum est exequutoribus. Intelligenti utique satis. @d tptrb Samer t)nb not{) l^aben. Nam ecce interrogatus sum ego bis verbis: wer befielt ^ern SBalt^afariS gut? »er billid^er ban lüir? SDSir wotten ^nen anfeilen, ber eiJ tjn« entfuren toirt; wir toerben auc^ barumb ttjuen. D. V. consulat R. d. n. et etiam Snellenberg. Sunt adhuc multae res capituli, ut registra et literae yicariarum; quis velit tantum laborem impendere et omnia revolvere, ut sunt res multae valde. Non erit labor, credat mihi, duorum aut trium dierum. Etsi voluerit D. V. rem crasti- nare, id quod non consulo, cogitare habet, quid poterit nunc fieri, ut constat de morte? Existimo, quod intelligor a Dom. Vestra. Ideo me iudice agat quantocius. Mittat D. Vestra quantocius huc plebanum aut capellanum ex AUenstein et adiungat eidem, quem aut quos volueritis. bekannt. Fast zu gleicher Zeit sind beide Männer in das Frauenburger Domstift aufgenommen. Sculteti hat demselben fast 30 Jahre hindurch an- gehört: von 1497 bis zu seinem im Jahre 1526 erfolgten Tode; seit 1507 war er auch Archidiakonus von Ermland. b. Der Brief vom Ende Februax 1521.'* Yenerabili et praestantissimo Domino Nicoiao Coppernigk, Decretorum Doctori, Canonico Warmiensi, Administratori in Allenstein, Domino et fratri carissimo. Venerabilis et praestantissime Domine Administratori Duo isti eurrus, qui nncales adduxerant, redeundo qninta feria ante Reminiscere in Holland detenti sunt in tertinm diem, et usqne hodie equum nnum, quem hie emi ab Alberto Wartenberg marcia VI, nsque hodie detinent tanquam furatum cnidam civi HoUan- densi; eiuscemodi adversitatibus ego hie obruor complurimis. Quod D. V. de somnio Vestro scribit, expergefacta nihil reperit in manibus etc., inter duo mala D. V. posuerim etc., aut careat defendiculis castmm, aut habeat cum R. D. contendere etc. * Der zweite der Briefe Sculteti's an Ooppemicus trägt keinerlei Be- zeichnung weder des Ortes noch der Zeit. Dass er gleichfalls, wie der erste, zu Elbing geschrieben ist, unterliegt keinem Zweifel. Dagegen ist über die Zeit der Abfassung dieses Briefes Hipler im entschiedenen Irr- thum (Spie. Cop. S. 334); wenn er ihn in den Anfang November des Jahres 1520 setzt. Er ist vielmehr um dieselbe Zeit, wie der vom 15. Febraar geschrieben, allein nicht früher, sondern einige Tage später. Die Gründe sind im ersten Bande Thl. 2, S. 122 zusammengestellt. I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCULTETI. 411 Tanto gaudio, Domine mi, perfondebar andiens uncales illos cum rebas salvos in AUenstein pervenisse, nt in utramque anrem dor- mirem quietior, saepinsque mecum dixi: nunc per Dei gratiam salvae factae sunt reliquae V. Capituli Warmiensis. Ego etenim ante qnindenam I molimina percallens, quae iam contendit de- dneere ad effectnm de interceptione AUenstein^ quam maxime timere coepi et anxius esse; scripsit etiam B. D. adhortans me, nt uncales mitterem, ne antemurale hoc totius Episcopatus pei^ damuB Alienstein. Seit D. H. S.,"^ quam anxius fuerim; noctes et dies non quieyi: Visus sum supra vires adhibuisse operam lamentando coram senatu hie, capitularibus, civibus et monachis; tandem ex commiseratione n currus cum vectoribus, Vn equos et iuga hinc inde mendieando coegi, de indemnitate promisi etc., quatenus j votis R. D. et D. Vetrae responderem, in summis necessitatibus ; Bcripsi dixique ad D. H. S., quod debent manere omnes uncales in Alienstein, si et nunquam immineret periculum obsidionis, ut vel sie usque ad dies induciarum, de quibus omnis homo nugatur : @o t)abc id^ bic büd^fcn gcfd^idet jur nott), tuo fic am no* tl^ttgften fe^n lo erben. Sciebant, constabatque quod uncales per- tinent D. V. XVII. Sciebam non esse nee fore contra R. D. praesertim usque ad tempus induciarum, quod erat in spe. Praestantissime Domine I Intentio hominis respicienda est; quoniamque homo facit, quod in se est, laudandus me iudice foret, non arguendus. Dicat, quaeso, D. V., si hae bombardae non advenissent, an castrum absque defendiculis fuisset? Quis unquam mentionem fecit, ut bombardae per me coemerentur. Scio, ut adhuc literae sunt, quod D. V. pro plumbo, papyro et sale scripsit; nunquam iniunxit mihi, ut aliquot bombardas * Mit den Buchstaben D. H. S. wird hier, wie an andern Stellen des Briefes, der Domherr Heinrich Snellenberg bezeichnet, Über welchen einige Notizen Bd. I, Thl. 2, S. 216 mitgetheilt sind. Vgl. auch a. a. 0. S. 326. 412 BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN. emerem, aut si scripsit, literae ad me non pervenerunt. Hesterna die reddebantur mihi literae ex Morung Venerabilis D. Baltha. Et D. Vestrae de manu vestrae datae statim post festa natalis Domini. Venerabilis domine ! haec mea sententia : prout iam nunc D. Vestra scribit, nt emam bombardas aut disponam, ut illae per- maneant in arce etc. haec mea sententia et consilium, ut emantur quantocius pro arce Alienstein xx novae uncales et totidem pro oppido aut) si fieri posset, xxx pro oppido; xx emantur pro mr. lev. centum, xx per mr. VI vel forte minus. Hie esset in omnem eventum thesaurus arcis et oppidi, nunc temporis praecipue, sive fiant induciae sive non, sive pax sive non. Sed emere non ausim nee yelim sine expresso mandato. Et sentiet D. V., quod si emerimus, a Venerabilibus Dominis in Gedano cavillabimur, qui esuriunt distributiones. Et nunc Venerabiles Domini T, de, leo"^ vadunt Thoruniam; causam mihi non significant, coniicio, quod propter adducere clenodia. Ecce quasi certi de induciis scribunt, ut ego cum B. D. sequar. Dicturi sunt: nunc emitis bombardas, ut non est opus eisdem, ut nos privetis distributioni- bus etc.; intelligenti satis. Si D. V. mihi mandaverit coemere uncales, emam, quotquot D. V. voluerit, si modo habere potero hie aut in Gedano. Utinam ante duos annos accepissem omnes oUas aereas, quae pendent perpetuo sine usu, ex toto nostro do- mino pro serpentariis quattuor ad minus etc. Habet praestantis- sima D. Vra meam sententiam atque consilium, quod, si placet, resciam quantocius. Et si emero transumseroque, quod serret me D. Vra in omnem eventum indemnem, accuratissimam adhibebo diligentiam, ut cum potenti salvo conductu vadant. ®o fte * Mit dem Buchstaben T ist Bicherlich der Domherr Johann Tymmer- mann bezeichnet, mit »leo« der Domherr Leonhard Niederhoff; die zwischen stehenden Buchstaben »de« deutet Hipler (Spie. Cop. S. 335 auf »Tie;de<- raann Giese«!?). — Die kurz vorhergehende Abkürzung »baltha« bezeichnet den Domherrn Balthasar Stockfisch. I. ZWEI BBIEFE DES DOMHERRN JOH. SC13LTETI. 413 aber genommen werben, ntt mir, sed toti communitati V. Capituli. Beßponsum habet D. V. Ungerman et pictor nudius tertius ex Gedano redierunt, primum hi ultra xxx currus condaxerunt in insula. Sed propter insultum I, qui prae fnribus est, mandatum est insnlanis, ut manerent domini. Quod si non, I)etten fe baS gancj bifc!^offtf)uem gefpe^fet. I cum omni geute sua et Om- nibus viribus in Wormdieth est insultum facturus, uti est conie- ctura, aut in Holland et consequenter in districtum Kristburg, Sthum, Insulam, Fischau omnia incineraturus usque Marien- burgum aut ad Morung; quis novit praecise mentem eins, qui prudenter condit et celat? Ecce nostri de induciis deque pace soUiciti, 1 vero soUicitus, quo consequitur, quid velit. Mitto literas d. Pauli Plotowski, praepositi Warmiensis, et copiam literarum Magnifici palatini Cracoviensis etc., quibus pa- tebit ad oculum diligentia mea. Nudius tertius nuncius oratorum Caesareae et Ungariae Maiestatis ad I rediit dicens I consensisse in inducias; at de loco sibi assignato ad tractandas, videlicet Riesenburg, non est contentus, eo quod terra sit ibi, ut dicit, desolata. Vult, ut alius locus designetur, Marienburgum aut Elbing; mysterium hoc quis non intelligit? Scribit in fine lite- rarum, quod raittitis 11 currus cum meis duobus curribus, qui nus- quam comparuerunt ; quam vollem eosdem advenisse! Nunc nescio, si quempiam currum missurus sum rebus stantibus ut nunc. — Mandavit mihi D. V., ut inter res Venerabilis Domini Bal- thasaris quaererem registrum sive testamentum etc.; feci opus, in defunctum pietas et D. V. obsequium. Quod ubi Venerabilis Domini Crapitz et Leonhard intelligerent, miserunt mandatum huc sab poena excommunicationis, ut nemo res illas contingeret sine consensu eorum. Ecce id ipsum serviciis meis mihi mercatus sum! Unde non iniungat mihi decretum quicquam tale, obsecro. Quia non sunt mihi currus et item, quia non est hie pannus 414 BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEX. ad vota reperibilis, non valeo strenuo D. h. petitis (?) obsequi. Etsi poBBem habere pannnm et currns, mihiqne per hostes reci- perentur, emta quis satisfaceret? Unde nuUatenns oceupabo me rebus illis, id qnod plane D. V. potent D. H. dicere. Gonsalo, quod D. y. se placide absolvat ab eodem. De alio capitaneo eogitandum est nobis, in qua re navabo operam. Nullum Polonum assumendum censeo neque intromittendum in arcem! Nee uUum linum reponendum in arcem. Cum Gleise Wegener sie egi usque ad placitum et ratificationem D. Y. Si mandaverit D. V., ut emam uncales, pulveres et plumbum pro remissiori pretio , quo poterit mihi com- paret(?) in Gedano. Omne linum Venerabilis Capituli Symon debet a D. Vestra emere, lapidem per cornienlarem unum. Sed in viliori velit et poterit D. V. pro remissiori pretio condescendere, id quod totum stabit in arbitrio D. Y. Item rogat Cleisz, ut D. V. concedere dignetur Symoni pecunias Ic IIc aut etiam lue mr., quas vult hie reddere in optimo auro moneta, exhibetque sua pecunia Venerabili Capitulo rebus et corpore se serviturum. Nunc in arbitrio D. V. est hoc et illud. Si D. V. vellet linum alteri yendere et non Gleysz, faciet me fabulam illi. Si vero alteri carius, quam per fl. III sive comicularem unum, lapidem hoc omnino licebit et placeret. Si autem in dicto pretio, vide- retur, ut iuxta commissionem mihi factam ratificare debeat con* tractum meum et ad me scribere, quot lastas vendiderit et quanti. Geram accepi pendentem hie, praecise & L, extremitates fractae erant. Quamvis if I. per institores hie vendatur iam post purificationem sc. IX, antea X, ego tamen non valeo in massa vendere pro sc. Vin. Demum ego (gratias) ago prae- stantissimae D. Vestrae pro tantis curis angustiis periculis, qoae D. Y. ibi perfert in extrema necessitate, et obsecro, non desinat bene sperare et magnanimiter perseyerare. Erit D. Yestrae apud Deum meritorium et apud homines gloriosum. Habet me spes bona quod Yenerabilis D. h. fideliter sit cooperaturus, I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCULTETI. 415 «t ego adero, iisque dum spiritns et halitos mihi fuerit in «orpore. Yenerabiles Domini in Gedano volunt distributiones et Cor- pora praebendae. Placet, quod detur unicaique, quod ei debetur, sie tarnen nt ratio arcis habeatur; haec mea sententia. Ego pro persona mea videor mihi contribuendmn esse magis quam distri- butioneB accipere. Item ex D. Vestris certior fieri desidero, an Uli extra dioecesin commorantes canonici debeant censeri resi- dentes. An debeat eorundem in omnibus requiri consilium et consensus vel non. Postulant ex me instantissime sigillum maius et minus; dicnnt D. Y. mihi transsumsisse sigillum minus. Ego hie in ladula Domini Balth. reperi sigillum maius Venerabilis €apituli et duo cuprea sigilla mihi ignota, prius non visa. Ecce quid sibi vult, ut sigilla postulent? VeUnt scribere, quid facere debeam? Scribo ad B. D., ut uncales XVU permittat in Allen- stein, donec de aliis providere potuimus. Ideo sine mora dignetur D. V. scribere et demandare, quid me facere volueritis per hunc nuncium, et duplicatis literis mentes vestras scribere velit, ut si unae non pervenerint vel alterae reddantur. Responsum habent D. y., quibus me in omni caritate reddo quam commendatissi- i mum. Valeant D. Vestrae incolumes, id quod summopere de- sidero, testis est Dens; ciS ift aud^ tool t)on nötljcn. Venerabilis D. H. dignetur cogitare, quod hie receperit de proventibus Tolkmiet supra debitum et ultra partem se contin- gentem, ut me servet indemnem. D. V. etiam dignentur cogitare, cui redditurus sum rationem, an D. Vestris aut illis in Gedano, et quomodo vel quibus debeantur haec, quae Venerabilis D. H. Snellenberg recepit, ac ego etiam post eundem, inter quos sint haec distribuenda. V. Domini in Gedano faciunt se participes, contra canonem et decretum R. D. E. Quod si placuerit Dominis Vestris et R. D., libenter conformabo me eisdem. Testis est Dens, quod, quantum in me fuit, est et erit, vellem, ut ante omnia et maxime in bis turbatissimis temporibus esset inter 416 BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN. Yenerabiles Dominos eapituli Caritas et amor fratemus, qui esse non potest sine aequitate. Unde ut aequitas servetur, maxime cnpio, et Caritas, etiamsi pretio comparanda mihi foret. Si nostra discretione et iudicio ad eam pervenire nequimns, standnm est nobis iudicio D. R. E. Res demiranda ! ut v. d. Leo, Gra- pitz, Timmermaim volebant extra diocesin non esse locum resi- dentiae, dum erant in AUenstein, et iam nunc scribunt se Capi- tulum Warmiense requimntqne sigilla pro Dno. Cancellario, do. Leo., ut scilicet cancellario extradam. Mains sigillum nunquam consuevit esse apud Cancellarium, quo iuxta statutum non erat utendum, nisi ad pulsum campanae Capitularis. Et sigillum minus debebat esse in loco Capitulari iuxta consuetudinem captatam, et non apud cancellarium: perfecte memini hoc quandoque fuisse conclusum, quamvis cancellarius prout in plurimum in aedibus suis habeat. Sed quid ad me de eiusmodi contractionibus ? Faciam ego, quicquid D. Vestrae mihi mandaverint. n. Briefe von Tiedemann Oiese. Mehrfach ist bereits der schweren Einbnsse gedacht worden , welche die Coppernicanische Forschung durch den Untergang des Briefwechseis von Tiedemann Giese erfahren hat , des Bluts- Verwandten und eng- befreundeten Amtsgenossen von Coppemicus, welcher ihm in der zweiten H&lfte seines Lebens unter allen am nächsten gestanden. (Vgl. besonders I, 1, 8. 97 ; I, 2, 8. 536 und 8. 140).* Schon um die Wende des 16. Jahrhunderts ist die reiche Korrespon- denz Giese' s aus Frauenburg entwendet und vorzugsweise nach Erakau entfahrt worden. Die Briefe desselben, welche Broscius um 1600 zu Era- kau gesehen, bezogen sich namentlich auch auf die Veröffentlichung des Werkes »de revolutionibus« ; sie enthielten wohl die Mahnungen , durch welche schliesslich die Bedenken von Coppemicus besiegt wurden. Viele dieser Briefe waren an Coppemicus selbst gerichtet. »Dominus Job. Rybkowicz« — so schreibt Job. Broscius — »Collega maior in Academia Cracoviensi, pro sua in me artesque mathematicas amore, dedit mihi perlegendas Reverendissimi Domini Tidemanni Gisii, Episcopi Varmiensis epistolas, quarum plurimae ad Coperni- * Ausser den nachstehend abgedruckten Briefen Giese's an Donner und Rheticus nehmen noch zwei andere in den Archiven zu Frauenburg und Königsberg uns erhaltene Briefe desselben auf Coppemicus Bezug; sie sind bereits im ersten Bande abgedruckt worden. Der eine (aus dem Jahre 1539) ist an Job. Dantiscus gerichtet und be- zieht sich auf das Verhältniss des Coppemicus zu Anna Schilling's; er ist Bd. I, Tbl. 2, S. 366 mitgetheilt. — Mit dem andern Briefe (d. d. 23. Apr. 1540) übersandte Giese dem Herzoge Albrecht von Preussen ein Exemplar der Narratio prima von Rheticus; auch dieser Brief ist bereits im ersten Bande ThI. 2, S. 396, 397 vollständig mitgetheilt worden. II- 27 418 BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN. cum, absolutae snbtilitatis mathematicum, sunt exaratae«. (Vgl. obenS. t39.) Ueber die weitern Schicksale dieser werthvoUen Schriftstflcke ist bisher keine Nachricht aufgefunden ; sie scheinen für immer verloren zu sein. Aus dem beklagenswerthen Schi£fbruche sind jedoch zwei werth- volle Briefe, welche sich auf Coppemicus beziehen, für uns gerettet. Broscins, welcher — wie bereits oben 8. 140 erw&hnt ist — die Absicht hatte, alle Briefe YOn und an Coppemicus, welche in seinen Besitz ge- kommen waren , zu veröffentlichen , hat sein Vorhaben leider nicht aus- geführt. Zum Glücke hat er jedoch wenigstens zwei — vielleicht die wichtigsten — Briefe Oiese's in einer kleinen Schrift abdrucken lassen, welche er im Jahre 1615 unter dem Titel »Epistolae ad naturam ordina- turam figurarum plenius intelligendarum pertinentes« zu Krakau er- scheinen liess. Der erste dieser Briefe ist an den Domherrn Oeorg Donner zu Frauen- burg gerichtet und im December 1542 geschrieben, als Coppemicus bereits dem Tode entgegensiechte. (Vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 548 ff.) Durch den zweiten Brief — Ende Juli 1 542 an Rheticus geschrieben — erhalten wir das gewichtige Zeugniss des Freundes , dass die dem Werke »de revolutionibus orbium caelestium« vorangestellte erste Vorrede »Ad lectorem de hypothesibus huius operis« nicht von Coppemicus her- rührt, dass derselbe von der wissenschaftlichen Wahrheit seines Systems fest überzeugt und weit davon entfernt gewesen ist , dasselbe in hypo- thetischer Umhüllung der Welt zu übergeben. (Vgl. Bd. I, Thl. 2, 8. 537 ff. a. Tiedemann Giese an Georg Donner. Georgio Donnero. Conturbavit me, quod de afflicta valetudine Venerabilis senis. nostri Copemici, Bcripsisti. Huie, ut vita incolumi solita* dinem amavit, ita nunc aegroto paucos exstare fa- miliäres arbitror, qui casibus ipsius afficiantur, n. BRIEFE VON TIEDEMANN GIE8E. 419 cum omnes simus illi propter integritatem et excel- lentem doctrinam debitores. Scio autem eum semper in fidissimis habnisse te. Oro igitnr, si ita fert natura illius, velis tatoris ei esse loco et curam viri, quem mecum semper amavisti, fluscipere, ne in hac necessitate destituatur fraterna ope, et nos ingrati erga liune merentem habeamnr. Yale. Lubaviae die 8. Decembris Anno 1542. b. Tiedemann Giese an Joachim Rheticus. Joachimo Rhetico."^ Ex nuptiis Regiis Cracovia rediens reperi Lubaviae geminum a te missum exemplum recens excusi operis nostri Copernici, quem e vivis excessisse non ante acceperam, quam Prussiam at- tigissem. Erepti fratris, \'iri summi, dolorem leetione libri, qui illum redhibere mihi vivum videbatur, pensare potuissem, verum in primo limine sensi malam fidem, ac ut ut vere ap- pellas, impietatem Petreji, quae indignationem mihi priore moestitia atrociorem refudit. Quis enim non discrucietur ad tantum sub bonae fidei securitate admissum flagitium? Quod tamen haud scio, an non tam * Wie am Schlüsse der Vorbemerkung bereits hervorgehoben ist, sind die Briefe Giese's an Donner und Rheticus uns nur durch das dort erwähnte Ächriftchen von Broscius »Epistolae etc.« bekannt, von dem ein Exemplar den Warschauer Herausgebern des Werkes »de revolutionibus« zugänglich gewesen ist. Wahrscheinlich hat Broscius bereits in seinem Abdrucke die übliche Anrede-Formel, wie sie das Original sicherlich enthalten haben wird, hier, wie in dem vorhergehenden Briefe, weggelassen und dafür die blosse Ueberschrift eingesetzt. 27» 420 BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN. hnic excii8ori ex aliomm indnstria pendenti Bit tribnendum quam invido cnipiam, qni dolens descendendnm sibi esse a pristina professione, si hie über famam sit consecntns, illias simplicitate in deroganda operi fide forsitan est abnsus. Ne tarnen impnne ferret, qni se concessit alienae frandi corrnmpendum , scripsi ad senatum Noribergensem docens, quid ad integrandam anctori fidem necessarinm mihi videretnr. Epistolam ad te mitto cum ipsius exemplO; ut pro re nata diiudicare queas, quem in modum sit instituendum negotium ; nam hoc qui apud senatum illum agat, te neminem video accomodiorem aut etiam volentiorem, qui cho- ragum egisti peractae fabulae, ut iam non magis auctoris interesse videatur quam tua restitui, quae a recto dilapsa sunt. Si quid tamen refeii; te, ut id quam diligentissime efficias, vehementer rogo. Si recudendae venient priores chartae, affi- genda videtur a te praefatiuncula, qua etiam ea, quae iam emissa sunt exemplaria, a calumniae vitio repur- gentur. Quin optem etiam praemitti vitam auctoris, quam a te eleganter scriptam olim legi, nee deesse historiae aliud puto, nisi exitum vitae, quem ex sanguinis profluvio et subsecnta dextri lateris paralysi nono Kalendas Ju~ nii accepit multis ante diebus memoria et vigore mentis destitutus, nee opus suum integrum nisi in extremo spiritu vidit, eo quo decessit die. Id ante mortem excusum exiisse nihil obstabit, nam annus consentit, et diem finiti operis non adscripsit excusor. Vellem adnecti quoque opusculum tuum, quo a Sacrarum Scripturarum dissidentia aptis- sime yindicasti telluris motum. Ita explebis iusti voluminis magni- tudinem et compensabis id quoque incommodi, quo in praefatione operis praeceptor tuus tui mentionem omisit. Quod ego non tui neglectu, sed lentitudine et incuria quadam (ut erat ad omnia. quae philosophica non essent, minus attentus) , praesertim iam langiies- centi evenisse Interpreter, non ignarus, quanti facere solitus fucrit tuam in se adiuvando operam et facilitatem. Quod ad me II. BRIEFE VON TIEDEMANN GIESE. 421 misisti operis exemplaria, magnam habeo donatori gratiam ; erunt haec mihi monumenti perpetui loco ad tuendam memoriam' nou ßolum auctoris } quem ego charum semper habui, sed etiam tui, qui ut te illi laboranti Tbesenm strenue praestiteras , ita nunc nobis, ne confecti operis fructu careremus, cura et solicitudine tua contulisti. Pro quo studio tuo quantum tibi debeamus omnes, non est obscurum. Cupio me facias certiorem, sitne Summo Fon- tifici liber missus ; nam si factum non est. vellem ego id officium praestare defuncto. Vale. Dritte Abtheilung. Urkunden zur Familien-Geschichte von Goppemions. m. URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS. Nachstehend sollen in Ergänzung der archivalischen Mittheilongeu, welche im ersten Bande Thl. 1, S. 44 ff. nnd S. 59 ff. veröffentlicht sind, weitere Dokumente über die nächsten Bluts- Verwandten von Cop- pernicus zum Abdruck kommen: über den mütterlichen Gross- vater Lucas Watzelrode, den gleichnamigen Oheim Bischof Lucas von Ermland, den Vater Niklas Koppernigk und denBrnder Andreas. Die Beschränkung auf die allernächsten Anverwandten, welche für den Lebensgang von Coppernicus unmittelbar von Einflnss gewesen sind, musste eingehalten werden, um den archivalischen Stoff nicht zu sehr anschwellen zu lassen. Aus gleichem Grunde wird auch nur ein Theil der Dokumente vollständig mitgetheilt werden. — Nicht wenige derselben dürfen übrigens, ganz abgesehen von der Be- ziehung auf den grossen Namen des Coppernicus, eine gewisse Bedeutung für die allgemeine Kultur- und die preussische Landes-Geschichte be- anspruchen. I. Der Orossvater Lucas Watzelrode. Ueber die Lebens -Verhältnisse des mütterlichen Grossvaters von Coppernicus Lucas Watzelrode, müssen an diesem Orte ein- gehendere Mittheilungen gegeben werden, weil in neuester Zeit eine tendenziöse Verdunkelung derselben erstrebt ist. Im einseitigen Interesse des Nationalit&ts-Streits ist nämlich der wunderliche Versuch gemacht worden, seiner Tochter, der Mutter von Coppernicus, einen polnischen Ursprung aufzudrängen. Die Anwaltschaft über diesen schwachen Punkt des heiklen Processes ward einem Gelehrten übertragen, welcher sicher- lich nur durch das Andrängen nationaler Eiferer sich hat bestimmen lassen, diese verlorene Position zu vertheidigen. Der Torstand der Bibliothek des OssoliAskischen Instituts in Lem- berg, Dr. W. K^trzyAski, veröffentlichte im Anfange des Jahres 1 SSO in verschiedenen polnischen Zeitschriften einen Aufsatz, in welchem er die Behauptung aufstellte, dass der Bischof Lucas Watzelrode, der Bruder der Mutter von Coppernicus, »ein Pole ge- wesen .... im Königreiche Polen geboren und erst als Knabe nach Thom gekommen ist«. »Wenn abew — so folgert K^trzy^ski weiter — »der Bischof Lucas Watzelrode ein Pole gewesen, so unter- liegt es wohl ebenfalls keinem Zweifel, dass auch seine Schwester Frau Barbara Kopernik, die Mutter des grossen Astrono- men, eine Polin gewesen ist89] in einer Rede vor dem polnischen Senate verlaut- bar t hat. DER GROSSVATEB LUCAS WATZELRODE. 427 • Die Resultate dieser von E^trzy^ski im Interesse der polDischen Ansprüche auf Coppemicns veröffentlichten Ausführungen sind von Cromer, ein geborener Pole, war auf dem Wege der Coadjutorie auf den Ermländischen Bischofstuhl gelangt. Der Kardinal Hosius hatte ihm 1569, als er nach Born reiste, die Verwaltung des Bisthums übertragen, in der Hoffnung, auf diese Weise den Weg zur Kathedra zu sichern. Das Kapitel leistete zwar Widerstand, mnsste sich aber schliesslich dem Befehle der römischen Kurie fügen, da Cromer durch ein besonderes Breve von Papst Pius y. zum Coadjutor von Hosius ernannt wurde. Als Letzterer 1579 starb, erneuten sich die Streitigkeiten. Die preussi- schen Stände legten gegen seine Nachfolge Protest ein, weil Cromer Pole sei und nach dem Privilegium von 1454 nur Landeskinder (»indigenae«} geist- liche oder weltliche Würden bekleiden dürften. Als die preussischen Landes- räthe diesen Protest im Reichstage zu Warschau wiederholten, stellte Cromer ihrer Auffassung des Indigenats eine andere Interpretation in einer Rede entgegen, welche er am 15. December 1579 im Senate hielt (abgedruckt bei Lengnich, Gesch. d. preuss. Lande, Bd. III. Doc. S. 97 ff.); in einer be- sonderen Denkschrift führte er dann seine Motivirung noch weiter aus. Um die Rechtmässigkeit seiner Wahl zum Ermländischen Bischöfe zu begründen, sucht Cromer sich u. a. ein Präjudiz zu schaffen. Er behauptet, dass auch schon vor ihm geborene Polen höhere geistliche und weltliche Aemter in Preussen bekleidet hätten; zu diesen Würdenträgern zähle auch einer seiner Vorgänger, der Bischof Lucas Watzelrode. »Praefecturas et dignitates nonnulli Poloni in Prussia obtinuerunt ; exempla non commemoro ; imo et episcopatum hunc Varmiensem Lucas quidem Conini in maiore Po- lonia natus, quemadmodum accepi, et parvulus a patre Toruniam im- portatus e sententia istorum indigena non fuit.« (Lengnich a. a. 0. IIL S. 97.) Aehnlich, wie in der Warschauer Rede, sagt Cromer in der erw. Denkschrift: »Nam et alii praelati, utpote praepositi, decani etc. ecclesiae Varmiensis Poloni fuere. Et ut Cardinalem Hosium praeteream, Vincentius Kielbassa, nobilis Polonus, et Lucas Conini, ni fallor, natus et puer Hia- tus Toruniam, episcopi fuere in Prussia«. Woher Cromer seine Mittheilung über den angeblichen Greburtsort des Bischofs Lucas Watzelrode entlehnt hat, führt er nicht an. Durch den vor- sichtigen Zusatz »nl fallor« und das ganz allgemein gehaltene »quemadmo« dnm accepi« deutet er jedoch selbst an, dass er nur einer unsichern Tra- dition gefolgt ist. In der richtigen Erkenntniss von der Haltlosigkeit einer solchen Schein-Autorität sucht K^trzynski sich und Andere zu überreden, dass die Tradition auf Coppernicus zurückzuführen sei. Belege hat er für diese Annahme selbstverständlich nicht beibringen können. Denn die einzige Aeusserung, die wir von Coppernicus über seinen Oheim besitzen, beweist geradezu für dessen Thorner Abstammung; er sagt in dem S. 163 angeführten Briefe, der Bischof Lucas sei der letzte Spross des alten Thomer 428 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS. deatachen und französischen Blättern übernommen worden. Ausserdem öffnete sogar eine deutsche Zeitschrift auf Ansuchen E^trzynski seiner vollständigen (in das Deutsche übertragenen^ Abhandlung ihre Spalten.* Bei der weiten Verbreitung, welche die Behauptungen K^trzyAski's, auch im Auslande, gefunden haben, ist es erforderlich, im Interesse der geschichtlichen Wahrheit die in'igen Schlüsse desselben nachzu- weisen.*"* Es soll dies jedoch nicht durch eingehende Polemik ge- schehen. Für die Kreise, denen das vorliegende Buch bestimmt ist. genügt die Mittheilung der archivalischen Zeugnisse, um ein selbst- ständiges UHheil über die angeregte Frage zu gewinnen. Geschlechtes der Watzelrode gewesen : » . . . Lucas a Waczelrodt . . . avun- culus meuB .... in quo lila generatio finem accepit, cuius insignia in anti- quis monumentis et uultis operibus exstant Torunii.a (Vgl. oben S. 163., * Die Altpreussische Monatsschrift in dem Jahrgange 1S80. S. 343 — 352. ** Die in der vorstehenden Anmerkung erwähnte Altpreuss. Monats- schrift hat den Aufsatz K^trzynski's ohne irgend eine Gegenbemerkung ab- drucken lassen und die Widerlegung, welche die Ausführungen des poloni- sirten deutschen Gelehrten in dem 3. Hefte der »Mittheilungen des Coppern. Vereins (1S8] S. 111—115, durch Bürgerm. Bender gefunden haben, sind von den deutschen Zeitschriften seither unbeachtet geblieben. £& kann deshalb an diesem Orte von dem möglichst vollständigen Abdrucke der Dokumente, welche über die geschäftlichen und Familien-Beziehungen von Lucas Watzelrode Aufschluss geben, nicht Abstand genommen werden. Zugleich wird dadurch der Aufforderung K^trzynski's genügt »dass Hr. Prof. Prowe der Behauptung Cromer's gegenüber Stellung nehmen und seine (in frühem Schriften] gegebenen Nachrichten (über den Grossvater von Cop- pernicuB) ausführlich begründen möge« (Al|pr. Monatsschr. a. a. 0. S. 347;. Durch die mitgetheilten urkundlichen Zeugnisse wird sicher erhärtet, dass Lucas Watzelrode einer alteingesessenen Thomer Familie angehört hat, und seine Kinder in Thorn, nicht in Konin heimatsbehörig gewesen sind. Der Verf des vorliegenden Werkes muss der Versuchung widerstehen, auf die übrigen Ausführungen des Aufsatzes von K^trzynski einzugehen; dieser sucht nämlich nebenbei nachzuweisen, dass der Bischof Lucas, abge- sehen von seiner vermeintlich polnischen Herkunft, auch eine nationalpolni- sche Gesinnung bethätigt habe. Zur Richtigstellung dieser Ansicht würde es eines besondern Exkurses bedürfen ; eine kurze, gelegentliche Beleuchtung wird sich freilich in den spätem Abschnitten nicht ganz umgehen lassen. DER GROSSVATER LUCAS WATZELRODE. 429 Lucas Watzelrode,* der Grossvater von Copperaicus, ent- stammte einer alteingesessenen Thorner Familie. Er hat seinen Wohnsitz stetig in Thorn gehabt; es lebten ihm daselbst — neben einer weitverzweigten Sippe — Brüder nnd Schwestern. Das Wich- tigste über die Lebens- Verhältnisse des einflnssreichen Mannes ist bereits im ersten Bande, Thl. I, S.59 — 73 mitgetheilt; nachstehend folgen weitere urkundliche Belege. Während eines ganzen Menschenalters, in den Jahren 1432—1463 (also auch in der Zeit, in welcher ihm nach Cromer- K^trzynski seine Kinder zu Konin geboren sein sollen) war Lu- cas Watzelrode Mitglied des Altstädtischen Gerichts zu Thorn;"** seit 1439 bis zu seinem Tode bekleidete * Im ersten Bande (Thl. I, S. 56) ist bereits bemerkt, dass die Ent- scheidung über die Schreibung des Namens der Familie, welcher die Mutter von Coppemicus angehört, nur zwischen den Formen »Watzelrode« oder »Watzenrode« schwanken kann. Es ist ebenso darauf hingewiesen, dass in einem eigenhändigen Briefe, welcher neuerdings von dem mütterlichen Grossvater des Nicolaus Coppemicus aufgefunden ist, der Name freilich mit einem »n« geschrieben erscheint. Demohngeachtet ist auch bei diesem hervor- ragenden Träger der Familie die im ersten Bande durchgeführte Schreibung »Watzelrode« beibehalten, weil, wenn man diese eine bis jetzt bekannte Namen-Unterschrift als massgebend betrachten wollte, die ganze Umgestal- tung in »Watsenrode« angenommen werden müsste, wie sie nur sehr ver- einzelt in den Urkunden angetroffen wird. ** Neben der 1231 gegründeten Stadt war im Jahre 1263 die Neustadt Thorn zu gleichem Rechte mit der Altstadt von dem deutschen Orden an- gelegt worden. Die beiden nebeneinanderliegenden Städte waren durch Mauern und Gräben geschieden nnd hatten eine ganz gesonderte Verwaltung. Selbstverständlich waren auch die Gerichte geschieden; sie blieben es auch nach der Vereinigung der beiden Städte im Jahre. 1454. Jedes dieser Schöffengerichte bestand aus zwölf Mitgliedern, welche sich durch Kooptation auf Lebenszeit ergänzten. »Unde dy scheppfin — so besagt das Magdeburger Wistum für Kulm vom Jahre 13«) 8 -— suUen andir scheppfin kysen, vnd dy sie gekysin, dy suUen scheppfin bliben, dy wyle sy lebin, vnd dy rotmanne haben keyne macht, daz sy scheppfin kysin mögen«. Als Vorsitzender des Schöffengerichts wurde alljährlich ein Rathmann deputirt : der »Richter« oder »Scholz« (»»scultetus«) . Zur Erledigung grösserer 430 URKUNDEN ZUR PAMILIEN-OE SCHICHTE VON COPPERNICUS. er das Amt eines Schoppen-Meisters. Eine länger dauernde Abwesenheit von Thom, wenn sie vielleicht dem ein- fachen Schoppen gestattet gewesen wäre, war mit der Stellung des Obmannes im Gerichte schlechterdings unvereinbar. Ueberdies würden, selbst wenn die amtliche Thätigkeit des Grossvaters von Goppemicus nicht urkundlich belegt wäre, schon die nachstehend mitgetheilten Dokumente ausreichend bezeugen, dass Lucas Watzelrode dauernd seinen Wohnsitz in Thorn ge- habt hat. Er erscheint — wie bereits Band I, 1, S. 61 erwähnt ist — während jener Reihe von Jahren vor Gericht als Käufer von städtischen und ländlichen Grundstücken, empfängt Aner- kenntnisse von Schulden, kauft Hypotheken an u. dgl. Ausser- dem kommt Lucas Watzelrode »vor gehegt ding« als Vormund von Wittwen und unmündigen Kindern, als Schiedsmann, als Bürge, als Bevollmächtigter von Auswärtigen — dies sind alles Funktionen, welche einem Polen, einem Bürger des Städtchens Konin nimmermehr würden übertragen worden sein! Die Dokumente, welche aus den erwähnten Gründen zum Theil in grösserer Ausführlichkeit mitgetheilt werden müssen, verbreiten nicht nur ein reiches Licht über die Vermögens- und sonstigen Lebens- Verhältnisse von Lucas Watzelrode, wir gewinnen durch sie auch einen Einblick in die nahen verwandtschaftlichen Beziehungen, welche den vermeintlichen Polen und Bürger von Konin mit zahlreichen Thomer Geschlechtern verbanden. Sachen yersammelte sich das Gericht alle vierzehn Tage zu einer ordent- lichen Sitzung, dem »gehegten Dinge«; nur ausnahmsweise wurde bei drin- gender Veranlassung ein »verbottet ding« oder »Botding« einberufen. Die Berufung gegen ein yrtheil der Schöffen-Gerichte ging bis 1457 an den Schöffenstuhl zu Kulm, welcher durch die Kulmer Handfeste als Ober- hof für die preussischen Städte eingesetzt war; trat der Schöffenstuhl der Altstadt Thorn an die Stelle von Kulm. — Die Berufung in dritter Instanz ging bis 1457 an den Magdeburger Schöffenstuhl, seitdem jedoch an den Thorner Rath und schliesslich an den preussischen Landes-Rath. A. Dokumente aus den Thorner Schoppen-Büchern. * 1427. Die ersten Verhandlungen, in welchen LncasWatzelrode Erwähnung findet, enthält das (gegenwärtig in der Kaiserl. Biblio- thek zu St. Petersburg — vgl. Bd. I, Thl. I, S. 34 — auf- bewahrte) älteste Schöppenbuch der Altstadt Thom: 1. Vor gehegt ding aint komen Olbrecht, Tilman ynd Lucas gebrudere Wetczelrode genante vnd haben bekant das Olbrecht * Die Hauptquelle für die Familien- VerhältnisBe der mütterlichen GroBseltem von Coppemicus bilden. die Schoppen-Bücher der Altstadt Thom. Diese haben sich seit der Mitte des 14. Jahrhunderts, in Voll- ständigkeit bis zur Mitte des 17. Jahrhunderts, erhalten (von 1363 — 1641; ; die fünf ersten Volumina (1363 — 1529) sind auf Pergament, die späteren auf Papier geschrieben. Nur die drei ältesten Schöppenbücher (die Jahre 1363 — 1479 umfassend) kommen bei den nachstehenden Veröffentlichungen in Betracht; sie werden mit I, II, III. citirt. Aus den neustädtischen Schöppen-Büchem ist nur eine Verhandlung abgedruckt (aus dem Jahre 1446, den Verkauf eines Hauses betreffend;; sie ist dem ältesten Gerichtsbuche entnommen, welches die Jahre 1387 — 1450 umfasst. Die beiden folgenden Bände sind verloren; aus der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts hat sich nur das Schöppenbuch aus den Jahren 1513 bis 1531 erhalten, dann aber die ununterbrochene Folge von 1545—1713. — Die Schöppen-BÜcher enthalten gross tentheils Akte der freiwilligen Gerichtsbarkeit — meistens Verträge, welche vor »gehegtem Dinge« verlaut- bart worden. Es geschah dies namentlich bei dem Kaufe bez. Verpfan- dungen von Grundstücken. Nur ganz ausnahmsweise wurden bemerkens- werthe Process-Fälle in das Schöppenbuch eingetragen, namentlich wenn ein Spruch des Oberhofs ergangen war. Auch grössere »Besatzungen« (Ar- restlegungen) und Eonkurse wurden im Schöppenbuche eingezeichnet. 432 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICÜS. Watzelrode vorgenanter gegeben hat den Erbern jungfrawen eyner Nonnen Hedwig genant durch iren Vormunden Ix)wrich iren Bruder eyne niuwe mark czu erem leben in all sin gut vnd nämlich off die czwiu buden in sente Annen gasse gelegen« (I, Bl. 153). 2. Vorgehegt ding ist komen frauwe Elizabeth hitfeldynne vnd hat vorreicht vnd uffgetragen durch iren Vormunden Lucas Watzel- rode eyn frey erbe gelegen vff der grossen gassen und douon bleibet der vorgenante lucas watczelrode andirhalb hundirt mark guts geldis der vorgedachtin frauwen Elizabet So ist borge worden her Girke ffryse vnd lucas watczelrode vorgenanter, seyn Swoger etc. (I, Bl. 154.) Während eines vollen Decenniums (1427 — 1437) erscheint der Name von Lucas Watzelrode in keiner Gerichts-Verhandlung. Wir begegnen ihm erst wieder im Jahre 1437. Die zahlreichen Verhandlungen, welche seit diesem Jahre bis zu dem Erbver- gleiche seiner Wittwe in den Thomer Schöppenbtichem ver- zeichnet sind, werden nachstehend in chronologischer Folge mit- getheilt : U37- 1. Her lucas watczenrode ist komen vor eyn gehegit ding In vormundeschaft Symon Vaibrechts vnd hat vorreicht vnd ofgetragen . . . eyn erbe gelegen in sunthe Annen gassen dis czewgit Richter, Öcheppen vnd eyn gehegt ding. (II. S. 127,) U37. Die frauwe Weleweckynne ist komen vor eyn gehegt ding vnd hot doselbinst durch iren vormund hern Lucas Watczenroden vn- betwungen mit reyfem mute bekant irer elichen tochter Katherinen Westerodynne rechter schuld kostgeld als fierczig mark gerings gel- dis etc das czewgit Richter Scheppen etc. (II. S. 134.) U37. Ich Thomke bekenne das ich schuldig bin mit meynen erben Lu- cas Watczenrode vnd heinrich Weissehensel funfczig mark gerings geldis das czewgt Richter etc. (II. S. 140.) 1438. Margrete Wemerynne ist komen vor eyn gehegit ding vnd hat durch iren Vormunden her Lucas Watczenroden vorreicht vnd ofgetragen haus forstenaw eyn halb erbe gelegen an der ecke do her ynne wonit .... dis czngit Richter etc. (IL S. 147.) 1439. her Johan Tewdinkus ist komen vorgehegit ding vnd hat doselbinst DBB GROSSVATER LUCAS WATZELRODE. 433 queit ynd ledig gelassen her Lucas Watczelroden vnd seyne stiefkindir der drittehalbhundirt mark wegen, die sie Cantczen Lewdescheiden schuldig woren, vnd her Johan Toydenkus off die sel- bigen iii<^ mark oben weysete mit mechtigen brifen, die van gerichte mechtig geteilt wurden, welche iii<^ mark her Lucas Watczelrode dem vorgenanten hem her Johan wol beczalt mit gelde vnd auch mit eynem hawse gelegen in der Aldthomischen gassen, das Im her Lucas Watczilrode vorgenant vor gerichte vfgetragen vnd vorreicht hat ge- losen. (IL S. 171.) 1443. Michil der Scholcze van Gonradswalde ist kernen vor gehegt ding vnd hat doselbinst bekant, das her in eynem Rechten vnd redlichem kowffe vorkoufft hat Lucas Watczilrode seinen rechten erben vnd nachkomlingen funff firdunge gutis geldis czins vff seine iiii freye hüben vnd vff eynen Cretschin mit eynem Garthen czu Conradswalde gelegen, douor Im Lucas Watczilrode gegeben bot fnnffczen gute marc vff abeczulosen etc. (IL S. 233.) 1443. Wir sechs personen her Gotschalk Hitfeld, Tilman vom Wege, Niclos Ramslow, also von her Johan Sweidniczers wegen, vnd Philip vom Loe, Lucas Watczilrode, Paul Ruprecht von Jeronimo Bekaw von Ilkus wegen haben in foUir macht vor gehegtem dinge Ire sache, die sie mitteinander zu thun haben gehat, zu uns genome [es folgt nun der Beschluss der Schiedsrichter]. (IL S. 234.) 1444. Lucas Watczilrode mit seiner elichen swester barbara frysinne sein komen vor gehegt ding Vnd haben becant^ das sie sich gutlich vnd frundlich endscheiden haben vmme das andirstorbene gut, das en von irem ohemen Lucas Rewssen, dem got genode, an- dirstorben was, das en beiden genügt etc. (IL S. 246.) 1446. Schelunge ist gewest czwischen Albrecht Reber vnd Conrad Palsats kindern also das sie ere zachen gesagt hatten czu fier erbaren mannen, her Johann Sweidnitzer, her philipp von Loe, her Gert von der Linden, her Lucas Watczilrode, die haben es also gemacht Dis czugt Richter vnd Schoppen. (IL S. 267.) 1446. Her Lucas Watczilrode ist komen vor gehegit ding vnd hat Johanni Titcze dem cromer eyn frei erbe ken vnserer lieben frauwen gelegen vorreicht vnd vfgetragen etc. (IL S. 279.) 1446. Lucas Watzilrode hat peter Krampken vorkouft vnd ofge- II. 28 434 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS. geben ein Erbe am Ringe gelegen vor V firdung czins gutis geldis etc. (Neustadt. Schöppenbnch S. 177.) 1447. Vor gehegt ding ist komen her Lucas Wate zilrode an eynem teile vnd her Girke von der Linde als eyn machtsman* synes omen Bertram Palsad ynd Cuncze vnd Hans Palsad gebrudere an dem andern teile, so das die vorgesagten drey personen bekant haben 1 durch eynen ossproch, den Johann von der Linde vnd Philipp vom Lohe getan haben, das sie her Lucas Watczilroden schuldig sein L mrk geringes geldis etc. (II. S. 292.) 1447. Schelunge ist gewest czwischen Philipp vom Lohe vnd seinen brudem Johan vnd Jocob vom Loe van den guttem, die sie nach Ir vatirs tode in ungeschichten guttim gehandelt vnd gesessen haben dese schelunge haben sie von beidin teilen mechtiglich gesaczt czu fier erbar mannen, als zu her Tilman vom Wege, her Johan von der Linden, Johan von der Leipen, Lucas Watczil- rode, die fier erbar mannen haben zu sich genomen zu eynem obir- manne her herman Rusop etc. (II. S. 304.) 1447. Jocusch von der frobele hat bekant vor vnserm gehegten dinge, das her empfangen hat von lucas watczilrode funfczig gute mark of beczalunge des forwerkis czu fredaw^ das em * »Ma cfats manne« oder »Be r i ch tsm anne« Messen die Schiedsrichter, welche von den beiden streitenden Parteien vor Gericht erwählt wurden; ihr Urtheil Hessen sie in das Schöfifenbuch eintragen. ** Zwei ländliche Besitzungen in der Umgegend von Thom führten den Namen »Fredaw«, vielleicht durch Theilung aus einem grösseren Gute entstanden: das »Borckfrede« und das »Forwerck« (oder der »Hof«) zu Fredaw. In dem Band I, Thl. I, S. 62 bereits erwähnten »Machtbriefe der erbarn Manne des Thomisohen vnd Birgelawischen gebietes« sind unter den Vollmachtgebern »lucas Watczelrode von fredaw« und »Jocüsch von fredaw« aufgeführt. Schon seit längerer Zeit war die Familie Watzelrode im Besitze eines Landgutes »Fredaw«. Im Anfange des 15. Jahrhunderts besass dasselbe — was Bender (Mitth. des Copp. V. III, S. 66) irrthümlich bezweifelt — ein »Meister Cesarius Watczelrode«. Die Belege finden sich in mehreren Ein- zeichnungen des Altstädtischen Schöppenbuchs, von denen an dieser Stelle jedoch kaum eine vollständigv mitgetheilt werden darf. Die wichtigste ist die Verhandlung aus dem Jahre 1418: »Ich Albrecht Rothe Burger czu Thorun Bekenne vnd thu kund offenbar mit dessem Briefe vor allen den» die in sehen adir hören lesen. DER QBOSSVATBR LUCAS WATZELBODE. 435 jocusch verkoufft hat off tage alse in den scheppenbnche czu Leysaw gescreben steet. Actum am neesten frei tage noch Epiph. Domini.* (U. S. 306.) 1447. Unss gehegt ding czugit, das bans Czeginhals verkoufft bot Jocusch von fredaw seynen hoff czu der frobe vor 350 gute mark. Das hat im Jocusch bereit beczalt 75 gute mrk des kouff istgescheen im Jar etc das hat her Lucas Watczilrode von seyner wegen bans das ich mit mynen erben mitgesamptir hand vngesundirt dem kunst- reichen ynd ersamen manne Meister Gesario watczenrode my. nem lieben frunde ynd mage der vmb Kundschaft vnd sunderlicher gunst willen mit yorbedachtem mute ynd yon freyen willen syne guttir, als das yorwerk czu Fredow, dorynne eyn Borgfrid steet, yon der wir de Achthundert marke Pruscher Muntczen ynd den wyngarthen gelegen yor der stat Thorun also gut als fierhundirt marke Pruscher Muntczen, mit allen czubehorungen cleyne ynd grosse Eeyns ysgenomen mir ynd mynen erben czu der hand off- getragen ynd ofgegeben bot, erblich czu besitczen mit allen rech- ten als sie Meister Cesarius vorgesagter bot selbir be- sessen, recht ynd redelich schuldig seyn von wegen der oftgenanten gutir yfreichunge ynd yftragunge Acht ynd achtczig yngarischer gülden gutis geldis ynd rechtis gewichtis alle jar jerlich czu seynem leibe czu entrichten« etc. Die — noch die Angabe der Zahlungs-Termine u. a. enthaltende — £in- zeichnung schliesst mit den Worten » ynd desse yorschreibunge ist eyn- trechtiglich czwischen yns gescheen ynd gemachet in den jaren des herren Thusend fierhundirt ynd fünften iaren«. Das Schöppenbuch enthält noch eine Reihe anderer Verhandlungen, welche sich an die vorstehende anschliessen. Die geschäftliche Abwickelung wurde in dem vorliegenden Falle schwieriger, da Albrecht Rothe nicht lange nach dem Abschlüsse des Vertrages starb, jund die Auseinandersetzung nun- mehr mit den Erben erfolgen musste. Es würde jedoch ungehörig sein, diese Dokumente hier auch nur in einer kurzen Uebersicht vorzuführen. Dagegen dürfte wohl flüchtig mitzutheilen sein, dass das älteste Thorner Schüppenbuch noch mehrere Verhandlungen aufbewahrt, aus denen Auf- schluss über die Familien-Beziehungen von Meister Cesarius Watzelrode und den übrigen bisher bekannten Mitgliedern der Familie gewonnen werden kann. * Wie und seit wann Lucas Watzelrode in den Besitz der zweiten Hälfte von Fredaw, des »Burckfrede«, gekommen ist, wissen wir nicht. Dass er dies Gut schon vor dem Jahre 1440 besessen, geht aus dem vorerwähnten »Machtbriefe der erbam Manne des Thomischen vnd Birgelawischen ge- bietes« (S. 434) hervor. Das »Vorwerk Fredaw« kaufte er, wie die im Texte 28* 436 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICÜS. czeginhalse gegeben L gute mark, vort alle jor sal her Lucas Watczilrode geben hans Czeginhalse XXX gute marc von Jocubs wegen von der Frobe von des hofes wegen von Fredawi den her von im gekoufft hot. (II. S. 306.) 1448. Eethe Wyttynne durch eren elichen son Hynrich Witten in vor- mundeschaft hot bekant, das sie in eynem rechtin kouffe vorkoufft hot Lucas Watczilrode VIII mrc niuwes geldis ozinss abczu- losen ojQf VIII hübe czu kirchtauver off eyne gebauwer Clost genant noch innehaldunge des briffs aws dem landgehegtin dinge czu leysaw, dem si Lucas Watczilrode geantwort hot vnd ir Lucas Watczilrode die vorgesagte czinse czugenuge beczalt hot mit 1^ vnd LXXX marken ald geldis. Vort hot die vorgenante frauwe gloubit, das sie Lucas Watczilrode desselbigen kouffes bekennen wil czu leysaw in dem landgehegtin dinge, wenn er das nicht empören wil.* (II. S. 310.) abgedruckte Verhandlung darthut, im Jahre 1447. Nach seinem Tode ward die Besitzung wieder gethellt, wie wir durch denErbrecess vom Jahre 1464 erfahren (vgl. Bd. I. Thl. I. S. 66 ff.). Der ältere Schwiegersohn Tilman von Allen erbte »czu fredaw IX hüben, das dor ist genant das Burckfrede«, imd dem Sohne (dem nachmaligen Bischöfe von Ermland) Lucas wurden gleiche falls »newn hüben czu fredaw« zugewiesen. Der Letztere verkaufte seine Besitzung jedoch schon nach wenigen Jahren (im Jahre 1469). Der Kauf- vertrag findet sich in dem Altstädtischen Schöppenbuche : »Magister Lucas Watzelrode hot bekant vor gehegtem dinge das her vorkoft hot dem Ersamen hem Tilman von allen IX hüben czu ffrede gelegen, dy etwan seynes vatirs hem Lucas watzelrode zeligen gedechtniss gewest se3m. Des Kouffs vnde der beczalunge seyn sie wol eyns. * Lei sau (das heutige Lissewo) im Ejreise Culm ist in weiteren Kreisen als Versammlungsort der Eidechsen-Gesellschaft bekannt. Dort wurde unter dem Vorsitze des Vogtes zur Leipe alljährlich dreimal das C almer Land- gericht abgehalten, vor welchem alle diejenigen Recht nahmen, welche nicht einem Stadt- oder Dorfgerichte unterstellt waren. Bei dem Landgericht zu Leisau musste jeder Vertrag über ein gerichts- freies Grundstück verlautbart werden, um gtlltig zu sein: alze denne ein Recht ist, das man in keynem andern gerichte gutter vorreichen und vorpfenden sal, denn in den gerichten, do sy ynne gelegen sein (Altst. Sch.-Buch II, S. 294). Doch war es üblich, die betreffenden Verträge, — bis zur demnächstigen Verlautbarung bei dem Landgericht, in das Stadt-Sehöffenbuch eintragen zu lassen. (Vgl. Bender, Mitth. des Gopp. V. III, S. 109.) Lucas Watzelrode war übrigens selbst längere Zeit Mitglied des Lissauer Landgerichts. Es wird dies durch zwei Urkunden aus dem Jahre 1453 und 1460 belegt. In dem ersten Dokumente bezeugt »bruder olbrecht DER GROSSVATER LUCAS WATZELRODE. 437 1448. franwe Elze van Allen in vormundeschaft Hinrich Weisenhensels. . . sein komen vor gehegt ding vnd haben bekant das Bie recht ynd red- lich vorkonfft haben Lucas Watczilrode eynem rechten vormnnd synes omen Symon Falbrechtis eyn halbhaws in sinte Annengassen gelegen, do dy Hannynne innegewont hat, das der vorgenante Lucas Watczilrode dem vorgesagten Symon Fal- brecht czur band gekoufft bot (II. S. 310.) 1448. Gehegtem dinge ist wissentlich, das das halbe haws in sente Annen gassen gelegen, do dy Hannyne inne gewonet hat, beczalt ist off XXX geringe mrk die sal Lucas Watczilrode beczalen in vormundschafft Simon Falbrechts etc. (11. S. 326 vgl.oben.) 1448. Gehegit ding czeugit, da« her Hans Jelin van siner elichen haws- frawen wegen vnd Hans Peckaw der Junge van synes selbinst wegen vnd in Vormundschaft synes brudirs Balthazar Peckaw, sie haben gereicht vnd offgetragen Lucas Watczelrode das halbe haws durchgende mit dem halben hindirhawse in der czegelergassen gelegen, do her itzund Inne wo^et* vnd der beozalnnge sein sie wol eins. (IL S. 323.) Kalb kompthor czu Thom, des vogtes czur leipen Stadthaider« »das vor uns in lautgehegtem dinge czu Lissow komen ist Jocusch von der frobe vnde hot bekant, das her recht vnd redlich vorkoft hot der erbaren frauen dorothean armknechtynen "borgerynen czu thom czwo mark czinses guttis geldis in seyn gut czur frobe vor vierundczwentzig gute mark pr, czwelft mark vor eine nach des landis gewonheit etc.« Unter den zwölf »Lantscheppin«, welche bei der Anerkenntniss dieser Hypotheken-Schuld »gesessin haben« wird an drittletzter Stelle »Lucas Watczelrode« aufgeführt. Das zweite Beleg-Dokument ist in dem Schöppenbuche der Altstadt Thom (III. S. 52) erhalten. In einer Verhandlung vom Jahre 1460 bekennen dort fttnf Gutsbesitzer, »das sie rechter vnd redlicher schuld schuldig sein dem ersamen Andreas Rackendorff burger czu Thorun VI^ mark preuss. geringen geldis Dobey sint gewest czwene landtscheppen alse mit namen Lucas Watczenrode vnd Jacob Lange« (vgL unten S. 442). * Das Haus, welches Lucas Watzelrode im Jahre 1448 von den Ge- schwistern Peckaw (seinen Stiefkindern) kaufte, hat er seitdem bis zu sei- nem Tode bewohnt; bei der Erbtheilung erhielt es Tilman von Allen. Es lag in der — gegenwärtig noch denselben Namen fahrenden — Seglergasse und war eins der grössten Patrizier-Häuser der Stadt. Nach dem im 4. Hefte der »Mittheilungen des Gopp^. Vereins (S. 25—47) abgedrockten 438 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS. 1448. Lucas Watczilrode ist komen vor gehegt ding vnd hat Hans van Breien das halbe haws, dodie Frysinne inne wonet, in der zegelergassen an der ecken by dem kirchowe gelegen yorreicht ynd offgetragen czu solchem rechte alse das Lucas Watczilrode gehat hot vnd besessen, vort so hat Hans von Breien Lucas Watczilroden die ander heifte von Cordula wegen von demselben hwse yorreicht ynd ofgetragen czu sulchim rechte, abe das Cordula gehat hot ynd besessen. (II. S. 324.) 1449. Schelunge ist gewest czwischen her Matis Weisen ynd seynem stiefsone her Hans Peckaw. . . .selbige schelunge haben sie yon beiden teilen mechtiglich yor gehegtim dinge aus der band gegeben ynd ge- koren fier erbare manne her Rutchir yon Birken, her Simon Belkaw, her Lucas Watczelrode etc. (II. S. 342.) 1449. Gehegtim dinge wissentlich , das her Johan Jelin komen ist mit Jodoco Johannis dem Aldenstatschreiber ynd her Johan Jelin offenberlich bekant hot ynd gelautbart wie her demselben Jodoco yorkoufft hot sein erbe in sente Annen gassen gelegen Bey dem kouffe sind gewest her Butcher yon Birken, her Mattis Weize, her Symon belkaw, her Lucas Watczenrode etc. (IL S. 351.) 1450. Jorge fewkinkus sal beczalen Daniel Eonitz XI mrk So ist geschel gewest an V mrc den ausspruch thun yon in macht yon ir beidir wegen alse herman yasan. ..Lucas Watczilrode ete. (U. S. 367.) 1451. Symon Falbrecht hat gedancket Lucas Watczilroden syne yor- mundeschaft, die her yon syn wegen gehaldin hat, ynd sagit en yan der wegen allis geschehenen queit, ledig ynd los. Vort bekennet Symon Falbrecht, das her schuldig ist Lucas Watczilroden LXm mark alden geldis Vordan macht Symon Falbrecht mechtig her Lucas Watczilroden dieselbige erbe adir eyns alleine czu yorkouffen ynd czu reichen ynd gewere czu sein wenn her wil, darczu aller syn schulde binnen ynd bawssen lande, eide czu empfan ynd czu dirlosen »Spanndienst-Register« aus dem Jahre 1449 hatte Lucas Watzelrode 2 Wagen einen Tag zu stellen; nur drei andere Besitzer (Jorge Sweidnitzer, Czegen- hals und Peter yon Nichte) waren in gleicher Höhe eingeschätzt ; ein ein- ziger, Gotke Becker, stellte zwei Wagen zwei Tage. DEB GBOS8VATEB LUCAS WATZBLBODE. 439 vnd dobey cza thun vnd ozul lossen, als ab Symon seibist kegenwertig were ynd vort eynen andern czunechtigen als is not thun wirt. (II. S. 379.) 1451. Vor gehegt ding sint komen Jorge Swidniczer (czu Crokow) vnd Janke Polak mit eren berichtsluten Alse Gh>tschalk Hitfeld, Lucas Watczilrode, Petir Rauwenacker, Philipp vom Lohe, ere folle macht habende sie czu entscheiden alle erer schelunge, die sie miteinander gehat haben etc. (II. S. 479.) 1462. Her Lucas Watczilrode ist komen vor geheget ding vnd hot bekanti das her seyn erbe kegen Pauel Strosberg obir gelegen vor- pfendit hat dem Ersamen Bathe alze vor nochmanunge vor dy Sig- mundynne etc. (II. S. 392.) 1453. Conrad Knoff hot bekant, das her schuldig ist gelegen geld seynem elichen Sone Girken Knoff darczu hot Girke Knoff gemechtiget Lucas Watczilroden das vorgescrebene hws inreichnnge czu em- pfoen vnd den halben weyngarten mit der weze vnd schewne etc. (II. S. 399.) 1453. Michel Jungehans vnd anders kemmer der sneider vnd Jorge hertel vnd haben bekant vor gehegtem dinge, das sie recht vnd redlich vor- koufft haben her Lucas Wastenrode XV scot gutte geld erbe czins off her Habundius Winter weingarte, vnd frauw träuden von Pötten Weingarten vnd euch off orthei netczen Weingarten vnd ou9h off her Lucas Wastenroden Weingarten X pfennig czins die vor doruff gewest sein in dem Gl ostirchen gelegen, vnd des kouffis sind sie wol eyns, vnd her Lucas Wastenrode hot sie wolbeczalet, vnd die vorgenanten personen glouben vor dy andern, die hie nicht kegen- wertig sein, ouch glouben sie die vorgenanten czinse dem vorgenanten Lucas Wastenrode czu reichen in dem Closterchen in dem gerichte, do die czinse innegelegen sein. (U. S. 405.) 1456. Her Lucas Watczenrode hat II<^ mrck geringe off dem dorfe kirchdorff, das niu der Stat Thorun zcugehoret, die sal Habundius Winther der Stat freyen vnd ouch die czinser dovon beczalen. Dovor hat her dem Ersamen Rothe vorsatczt sein huss in der zegeler gasse, dorinne her wonet, gleich dirfolgetem pfände, vnd hat geloubet die Stat schadelos zcuhalden von der II<: marcke vnd der czinser wegen bey demselbigen hwse vnd allen seinen guttem. (III. S. 9.) 440 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPEBNICUS. 1456. Her Bertram von Allen vnd Grotze Kubith sint komen vor gehegt ding vnd han beide offenbar bekant mit vier ersamen mannen aiae her Johan Rennenberg, her Lucas Watczenroden, Herman Papen vnd Heinrich Molnem, die die Sachen alczumole czwischen en zcuthunde endscheiden haben gancz vnd gar etc. (III. S. 13.) 1457. Her Lucas Watczenrode ist komen vor gehegt ding und hot bekant, das her vorkoufft hot Alezio Binkheym ein Erbe am Ringe gelegen, das etczwan zcugehort hot JohanRewsopp, das hot em Alexiua obgenanter zcu foller gnuge beczalet, vnd Her Lucas als ein rechter Vormund der ffrawen Jutten Rewsoppynne vnd mechtiger hot es Alexio dirreicht etc. (III. S. 15.; 1457. Her Lucas Watczenrode, Niclas zateler, Barbara Netczynne sint komen allsampt vor gehegt ding vnd han bekant, das sie schichtunge vnd Teylunge empfangen haben von Ursula Ludillynne von Jurge Lodill eres elichen manne» wegen foller gutter gnuge vnd haben alle disse obgenante Ursula queit ledig vnd notlos gesaget vnd den schichteyd dirlossen. ;III. S. 27.) 1458. Her Lucas Watczenrode in follmacht Trawde Jelynne ist komen vor gehegt ding vnd hot bekant, das her Niclos Fredewalden vorkoufft hat ein erbe uffir Rabiansgasse gelegen etc. (III. S. 35.) 1458. Schelunge ist gewest czwischen Johan von der Linde Kindern vnd seyner elichen husfrauwen an eyn seite vnd Johan Peckaws stiff- kindem am andern teile, dy selbigen schelunge haben sie von beydea teilen gegeben zcu dirkennen VI personen: Johan vom Loe, her Do- minick Becker, her Lucas Watczenrode von Johan von der Linden kinder wegen etc. (III. S. 39.J 1459. Vor gehegt ding ist komen her Lucas Watczenrode yn vor- mundschafffc Weisshensels vnd hot dirreicht Hans von der Thauwer eyn haws gelegen yn der feregassen etc. (III. S. 48.) 1459. Gehegt ding czewgt, das Symon Falbrecht bekant hot, daa her schuldig sey Lucas Watczenrode C vnd XLYII mrk ge- ringen geldis czu den LXIII marken, die vor yn der Scheppenbuche geschreben steen, das macht niu czusamene 11^ mrk geringen geldis, dovor tritt her ym abe vnd gibt ym vor beczalunge der 11^ marken DER GROSSVATER LUCAS WATZELRODE. 441 seyn haws in Sente Annegassen gelegen vnd seynen garten bey dem Kottelhofe vor der Newenstat vnd eyn geringe werder bey dem CloBtirchen gelegen etc. (III. S. 49.) 1459. Eyne vorrichtunge ist gescheen czwischen Hans Koppen vnd Herman seynem sweger an eyne teile vnd her Niclas von der Linde vnd Bar- bara Rewsopinne seyne swester am andern teile. Diese sehe- lunge haben sie gesatczt von beyden teilen czu sechss erbarn personen, Am ersten teile hem Bertram von Allen, hern Johann Renneberg vnd hem Hans Peckow, vom andern teile hem Johan vom Loe, hem Do- minick Becker vnd hem Lucas Watczenrode etc. (IIL S. 53.) 1459. Schelunge ist gewest czwischen Jorge Sweidnitczem vnd Hans Wintern als von CompaDie vnd rechnunge von her Johan Sweidnitczers wegen ^ dem got gnode. Dieselbe schelunge haben sie von beyden teilen mechtiglich aws der hant gegeben vir personen als hern Abun- dius Wynthem, Jacob Langen von Colmen, Johan Toydenkos, Lucas Watczenrode, die haben is also gemacht etc. (III. S. 55.) 1460. Niclas Knorre vnd Barbara Grynweldynne mit erem zone Erasmus Grunwald haben bekant vor gehegt dinge, das sie entscheiden vnd bericht sein durch czwene erbare manne als her Dominigk Becker vnd Lucas Watczenrode etc. (III. S. 56.) 1460. Wir hernochgeschrebene personen alse mit namen Hans Zebenwirt, Mattis von der Ditlow, Hans Kalksteyn, Symon Schaupke vnd Hans Rone sint komen vor gehegt ding vnd haben bekant, das sie mitsampt irer elichen hawsfrawen vnd erben vnd nachkemelinge rechter vnd redlicher schuld schuldig sein dem ersamen Andres Rackendorff bur- ger czu Thorun VI<^ mrk preuss. gering geld Also lawt der briff, den die obgenanten personen obir sich vnd ire elichen hus- frawen vnd erben vnd nachkomelioge dem genanten Andris Racken- dorff vnd seynen erben vnd nachkomelingen gegeben haben. Dobey sint gewest czwene landtscheppen Alse mit namen her Lucas Watczenrode vnd Jacob Lange. (III. S. 52.) 1460. Jacob Kangisser vnd Peter Bewtler sint komen vor gehegt ding vnd haben her Lucas Watczenrode ledig vnd loss gesaget der vormundschafft von irer beyden husfrawen wegen etc. (ÜI. S. 67.) 1460. Vor gehegt ding ist komen her Lucas Watczenrode yn foUir macht hern Tilman von Allen, vnd her Joachim Czirenberg von seynes 442 URKUNDEN ZUR FAMILIEN- GESCHICHTE VON C0PPERNICU8. elichen weibis Girburg wegiiii ynd her Nidas von der Linde ouch in follir macht Girke von der Linden kinder vnd haben bekant, wie das sie sich fgeeynt vnd vorgetragen haben mit Reynke Bnbith alze von der Bchichtenteilnnge wegen vnd nachgelassene gutter die her Habundius Wynter vnd Girburg seyn hwsfrawe nach irem tode gelassen hat etc. (III. S. 80.)* * DasB der Tod von Lucas Watzelrode im Jahre 1462 erfolgte, ist bereits Bd. I, Thl. 1, S. 60 bemerkt. Ausser den dort hervorgehobenen Momenten für die Bestimmung des Todesjahres ist gegenwärtig noch ein neuer Beleg in einer Verhandlung des SchOppenbuches d. d. fer. VI post Barthol. apost. des Jahres 1463 aufgefunden, in welcher »Eethe Watczel- rodynne« bereits als Wittwe erscheint. Die Urkunde lautet: »Her Johan Peckow hot besatczunge gethon vndir fr au wen Eethen Watczelrodyne vff etczlich gelt alse nemlich VIII ung. gülden vnd V2 i^&f<^ gering, das sy noch schuldig was frauwen Jotten RewBopp3nie alse von der batstoben wegen hinder unser lyben frawen gelegen, dy ir her Lucas Watczelrode, dem got gnade, abe- gekoufft hatte; das gelt hat her Joh. Peckow mit rechte dirfordert vnd frawe Kethe Watczelrodynne hat is her Johan Peckow ge- geben etc.« (III. S. 103.) B. Aus den Akten des preussischen Bundes. Lucas Watzelrode hatte sich bereits bei der Stiftung des preussischen Bundes betheiligt, in welchem die Stadtherren und der Landadel im Jahre 1440 gegen den deutschen Orden in Ma- rienwerder zusammentraten. Der »Houptbrieff«, welchen die »erbam Manne des Thomischen vnd Birgelawischen gebietes« ihren Abge- ordneten zum Marienwerder Bundestage »czu Thorun am nehsten Donnerstage noch letare in der fasten« im Jahre 1440 als Voll- macht ausstellten, wird im Thomer Archive aufbewahrt; erträgt auch den Namen »Lucas Watczelrode van fredow« und sein an- gehängtes Siegel. Als späterhin die aufständischen Land- und Stadtherren den offenen Kampf gegen ihre Landes-Obrigkeit unternahmen, hat Lucas Watzelrode sich seinen Mitverbündeten und dem neuen Schutzherm mit ganzem Eifer angeschlossen; er hat sich — so rühmen die preussischen Landesräthe von ihm — »mit treue vnd vulkumenheit gehalden vnd vffrichtigk beweyset mit seynem gemutte, leib vnd gutte«. Im Anfange des Krieges ward Lucas Watzelrode zu Ver- handlungen mit dem Rathe nach Danzig entsandt. Einer der Briefe, welche er über die Erfolge seiner Thätigkeit von Danzig an den Thomer Rath überschickte, hat sich erhalten.* Derselbe * Der in festen Zügen geschriebene Brief trägt ein grünes Wachssiegel. Von dem Wappenbilde sind nur einige Arabesken übrig; dagegen ist die Umschrift »Sigillum Lucae Watczenrode« klar ausgeprägt erhalten. 444 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS. ist von Bender im 3. Hefte der Mitth. des Copp. V. S. 74 abge- druckt; er lautet: »Den Ersamen vnd Wolweisen Herren Bürgermeistern vnd Rotmannen der Stat Thoren mit Ersamkeit. Meinen willigen dinst noch alle meinem vormogen. Er- samen Üben herren, als ich euch vor gescreben habe So wisset, wir haben uns alhie mit denen von Stargart und newborg vortragen, also das man aws dem Golmischen Lande von dem houptgeschosse XHIIc gülden czu Grrawdencz awsrichten sal bynnen XIIU tagen, der gleichen man ouch oif der pomerischen Seiten thun sal. vnd haben gescreben in alle gebitte vnd dorffer off dess zeiten, das sie is geben suUen, vnd wer sich des weret, dem sal man das seine abe- bomen vnd halden als einen fint. Wissit lieben heren, ich hatte euch gescrebin, ir suldit den von Colmen und mir ge- leite haben geschaffit, das wir heim betten mögen komen; do vomeme wir keins von. Ich lege hie off grosse kost, vnd das geschefte, donime ir mich awsgesantt habit off dese czeit, ist geendit, dovon euch her Stibor und die heren von Danczk und andir wol awsrichtunge gesagit haben. Item von alle den dingen, die gelt antreffen, als ir mir gescribin habt von den heren von Danczk, do wellen sie sich nicht in geben vnd meinen, sie haben genug gethon. Item wisset hie geet Kede, das feste von Marienburg vnd von dirsaw und andern Steten der finde sein czum Reden vort den eren czu hülfe. Item wisset am Sonobende vor Oculi weren die Danczker awsgejagit in das werder und kregen do bei XL drabanten vnd Reisige bei XXX sleten, die sie mit hew und anderen dingen geladen hatten kegen Dirsaw. Wisset als ir mir gescreben habit von Raken czerunge czu leien, her hot mir keins czu leien, als her spricht. Ich hette euch gerne vil vnd gesachen gescrebin, ich konde nicht, ich habe krank gelegen vnd bin noch nicht gar stark. DER GBOSSVATER LUCAS WATZELBODE. 445 Wisset ich wil von hynnen des ersten, das ich kan, do mete bevele ich euch dem almechtigen gote. Datum Danczk am montage noch Oculi.* Lucas Watsenrode der ewir alleczeit. Ausser seiner diplomatischen Thätigkeit hat Lucas Watzel- rode auch gleich den andern waffengeübten Stadtherren, persön- lich Kriegsdienste geleistet. Wir wissen dies durch das Zeugniss, welches die preussischen Landesräthe im Jahre 1 489 dem Bischöfe Lucas ausstellten, in welchem sie von dem Vater rühmten, dass er mit »Leib vnd gutte« für die Sache des Königs eingetreten sei »wen er hot S. K. M. gedynet vor dem Lessen vnd vor Marienburgk«. (Vgl. Band I, ThL I, S. 64.) Vornämlich aber hat Lucas Watzelrode, gleich seinen begüterten Partei-Genossen, die Sache des preussischen Bundes mit seinem Vermögen unterstützt, indem er ausser der zwangs- weisen Kriegs-Anlage, dem »Schoss«, welchen die Verbündeten zu entrichten hatten, theils baares Geld lieh, theils Korn lieferte. Einige Belege giebt uns das Bechnungsbuch, welches der Thomer Rathmann Conrad Toydenkuss über Einnahme und Ausgabe des preussischen Bundes in den Jahren 1450 bis 1465 geführt hat.** S. 20 werden daselbst die Darlehen aufgeführt, welche Lucas Watzelrode den Verbündeten vorgeschossen hatte: * Die Jahre%-BezeichniiDg fehlt; aus dem Inhalte ergiebt Bich jedoch deutlich, dass der Brief in den ersten Jahren des 13jährigen Krieges ge- schrieben ist, wahrscheinlich 1455. ** Die auf Lucas Watzelrode bezüglichen Auszüge aus dem Rechnungs- buche von Conrad Toydenkuss und dem »Liber copiarum« etc. sind zuerst von Bender im 3. Hefte der Mitth. des Copp. V. S. 75—83 veröffentlicht worden. Derselbe hat dort auch einige Notizen mitgetheilt, welche von allgemeinerem Interesse sind. 446 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICÜS. Item man ist schuldig her lucas waozczelrode 64 leste körn, dy sal man em weder geben, kom ader gelt, was her wyl, item das kom habe ich yerkofft kaczenreder dy last vor 7 marc. Summa 398 marc. Item noch ist man her lucas waczczelrode von alexander we- gen (schuldig) 110 gülden. Summa 176 marc. Wichtiger noch ist ein anderes Bechnungsbuch^ welches auf dem Archive zu Thom aufbewahrt wird, mit der alten Aufschrift : »Liber copiarum de debitis olim contractis in antiquo belle Prutenico.* Die in dem »liber copiaruma enthaltenen Verrechnungen des Thomer Rathes mit Lucas Watzelrode in Betreff seiner Kriegs- Anleihe gewinnen dadurch ein besonderes Interesse, dass letz- Die beiden Reisen, welche der preussische Bund in den Jahren 1452 und 1453 zum Kaiser abordnete, waren mit einem Gresammt- Aufwände von nicht weniger als 16 000 Mark verbunden. £s werden u. A. an ;den be- kannten Bnndes-Gesandten , den Thorner Bürgermeister Tilman von Wege, »gesant ken Wyne in 3 oeltonnen, das her tilman empfung dominica ocnli anno LIII 3997 ungar. gülden ynd 1000 reinische gülden.« Der Kaiser selbst wird geehrt mit einem »silberin vollen vergoldeten kopp. ..kostet in all 194 marc 54 Schilling«. Der König von Polen erhält »1000 Marc czu zerungen von bevel der lande vnd stete off der grossen tagefort czu Graudencz«, ausserdem in Thom selbst ein silbernes Hörn »wert 80 marc vnd 1 brun lundisch laken«; die Summa der Ausgaben für ihn betrug 2904 Mark. Ausserdem werden nattlr* lieh viele polnische Grosse , der Kardinal , Kanzler u. a. »geehrt« , ebenso die alte und die junge »Konigynne«. Die Gesammt-Einnahme bis zum Jahre 1456 wird auf 66835 Mark be- rechnet, die Ausgabe ist beträchtlich grösser. * Der »liber copiarum« ist ein starker Folio-Band. Er enthält die mit den Hauptgläubigern des Bundes abgeschlossenen Schuldverträge, dann die Verrechnungen der Gläubiger mit dem Thomer Rathe j^nd endlich eine Haupt-Abrechnung. Bei letzterer müssen die Gläubiger meistentheils auf bedeutende Theile ihrer Forderungen Verzicht leisten. So heisst es z. B. von dem Bathsherrn Marcus König »her Marcus König hat angesehen vnsir stat vorterbnis vnd armut vnd hot vnsir stat dirlossen alle des obge- schrebene summa geldes bis vff 400 marc«. Für den Best lassen sich die Gläubiger vom Rathe feste Abschlags- Zahlungen versprechen , oder bestimmte städtische Einnahmen zur Nutzung DEB QBOSSVATEB LUCAS WATZELRODE. 447 terer vor der BerichtiguBg seiner Ansprüche starb und die Äb- scUags-Zahlnngen alsdann an die stets namentlich aufgeführten Erben erfolgen; es fällt dadurch manch ein Streiflicht nament- lich auf die Verhältnisse seines Sohnes, des nachmaligen Erm- ländischen Bischofs Lucas. a. Schuld-Urkunde des Raths zu Thom über die von Konrad Toydenkuss registrirten Forderungen des Lucas Watzelrode. (Bl. 17T) : Lucas Watczinroden. Wir Bürgermeister ynd Bothmanne der Stat Thonm Bekennen, das wir durch vnsem burgermeister hern Tilman von wege vnd hern Con- rad Toydenkuss empfangen haben von vnserem meteburger lucas watczenrode LXIIII leste komis off land und stete behuff die Sei- dener domete abeczurichten; die selbigen LXIIII leste kornis haben wir geloubt von Landen und Steten wegen dem vorgenannten lucas w. adir seynen erbnamen wolczubeczalen widder mit gutem kome adir mit bereitem gelde bynnen eynem Jore vnd das sal steen czu des vorgenan. 1. w. adir seiner erbnamen willen. Noch bekennen wir, das her uns gelegen hat ofif landen und stete, do mete wir die Seidener abegerichtt haben, G vnd X ungerische gülden. Des czu merer Sicher- heit haben wir unser Stat Secrett hiruff lassen drucken. Gegeben czu Thorun am Sonnobende noch visitationis marie (2 Juli) im XlJl^ und LUII^e jore. Item noch sein wir dem obgenanten hern lucas w. schuldig noch 20 marc vor ein geczelt, das unser burgemeister obge- nant hern Scharleyszken hat gelegen, euch b3mneneyme jore czubeczalen. Nachträglicher Vermerk- der Briff ist tot, her hat einen andern a? LX? denn hat her den versigilten brieff behalten. b. Der vorerwähnte »andere« Brief findet sich Bl. IV des über copiarum: Hern Lucas Watczinroden verschreibunge uff ncLXIX vng. glden und MXXII mr vnd 11 scot preusz. geringen geldes. Wir Burgermeister und Rathmannen der Stat Thorun Bekennen mit das em vnserem briefe vor allen die en zeen adir hören lesen, das wir von unser Stat wegen schuldig sein dem vorsichtigen manne verpfänden, z. B. die städtischen Mühlen, die Badestuben, die Zeise, den Bierkeller u. a. Die Rückzahlung der Darlehen war erst nach langer Zeit beende , die letzten Kriegsschulden sind im Jahre 1520 bezahlt. 448 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICCS. lucas watczinrode unszerm metheburger dese nochgeschrebene Sammen gülden und geldis, die her uns gelegen hat und geborget und wir von em czu gutter gnuge empfangen und alles widder yn unser Stat und dyss landes notcz und notdorfft czu beczalunge der Soldener, abelozunge der Slosser und wo das denne von noten gewest ist, an- gewand und aussgegeben haben. Czum ersten sein wir em schuldig 11^ vnd LXIX gülden ungrisch, iczlichen gülden vor II marc vnd VI Schilling preusch geringen geldis czu beczalen, alze wir sie empfangen und wedder awszgegeben haben. Dorczu sein wir em noch schuldig vor körne, Silber, gelegit gelt vnd ander dinge noch dem wir mit em abgerechent haben In data diss briefes vnd abgekorczet die helffte aller Gzinser, die her der Stat schuldig und vorsessen was* bes ufif Sente Mertin tag Im LIX<«n jore nehstuorgangen noch ynnehaltdunge unser Stat Toffeln vsd Re- gistern und noch eyntracht des Rathes, so das die bleibende Summe der Schulde MXXII marc und II scot ger. geld ane die gülden ob- gescbreben. Dese beide summen glouben wir Burgermeister und Rothmanne obgoschreben dem vorgeuanten Lucas Watczenroden seinen rechten erben und nochkomelingen wol ezu beczalen und czu vor- nugen mit alzovil geldis genger vnd geber preuscher montcze yn noch folgenden czeiten mit etc. mit solchem bescheide, was der vilgedochte Lucas Watczelrode der Stat schuldig wirt werden von Czinzen adir wovon daa denne were, das sal an den summen deser obgeschrebenen Schulde die helfte abegekorczet werden, und die ander helffte sal her bereith beczalen noch eyntracht des Rathes, die weil man em dese obgeschrebene schulde nicht volkomelich beczalt hat und vornuget. Das alle dese vorgeschrebene stucke und artikele von uns und unssem nachkommelingen stete und feste sullen gehalden werden Glouben wir Burgermeister vnd Rathmanne der Stat Thorun offcgeschreben ane alle argelist vnd in crafft deses brieffs. Des czu merer Sicherheit haben wir vnser secret hiran lassen hangen. Gescheen vnd gegeben uff unsserm Rathhwze am freitage nehst noch purificationis Marie Noch Crists gebort Im vierczehenhundertsten und sechczigsten Jore. ** * Lucas Watzelrode hatte von einzelnen städtischen und ländlichen Grundstücken an die Stadtkasse Zins zu zahlen. Davon musste die Hälfte baar entrichtet werden ; nur die zweite Hälfte wurde auf die Gegenforderung verrechnet. Bender a. a. 0. S. 35. ** Für die kaufmännische Sinnesart des Grossvaters von Coppernicus ist bezeichnend ein dem »über copiarum« eingehefteter Brief vom 27. Januar 1460. Lucas Watzelrode hatte sein der Stadt im J; i.^e 1454 geliehenes Ge- treide nicht, wie es vertragsmässig bestimmt gewesen war, im folgenden Jahre zurückerhalten. Erst im Jahre 1460 wollte sich der Rath seiner Yer- DER GBOSSVATER LUCAS WATZELRODE. 449 3. Demnächst folgen auf Bl. 80 spätere Verrechnungen und Abzahlungen : Abgerechnet mit hern Lucas Watczenroden von aUen czinsern die her der Stat schuldig was besz uff martini nehstyeigangen versessen, und von allen andern Schulden die her der Stat was bes uff deze czeit, und ouch was em dy Stat widder schuldig was , alle ding dar und siecht kegen enander abgeslagen, So das dy Summa bleybend was GLXIII marc XVII scot. Dovon ist die helffte, alze LXXXI m* XXI scot gering uff deze obgeschreben schulde abgeslagen und dy ander helffte ouch alsovil sal her lucas bereit beczalen noch lawte pflichtung entledigen. Watzelrode aber weigerte sich, nun das Korn in na- tura ohne Zuzahlung der Prei»-Differenz anzunehmen ; er drohte mit der B^ rufung an den höchsten deutschen (Gerichtshof in Magdeburg. Die Parteien einigten sich schliesslich, wie die im Texte abgedruckte »Verschreibung« lehrt, in gütlicher Weise. Der Brief Watzelrode's lautet: Ersamen üben herren, ich habe euch meyn Korn williglich gelegen und habe nicht dovon gesucht meynen eygen notcz; und als denne euwer briff ynnehelt, das ir mir meyn kom widder geben suUt bynnen eyme jore adir geld dovor, das sulde steen czu meinem willen, und des keins noch gescheen ist ; So dunckt mich das noch meinem guten gewissen, als ich euch Kom gelegen habe und nicht geld und etwas czweifels doran were an der yorbindunge, mir kom adir geld czu- geben, als ir euch verbunden hat; so seyt ir mir noch yo schuld kom widder czugeben, und dorczu das obrige geld, das von czufelligen / dingen und von gottes vorhengniss gescheen ist, als is geguldin hat off dy czeit das ir mich beczalen suUt, das macht uff dy last XIIII marc, und ab ich doran feite, als ir dirkennen moget, — das den lewten umb geldes und gutten willen der sin vorkart wirt, und dy gewissen gerne wellen off dy czeyte, do dy tassche henget, — und mich ouch irte has und unwille, der den lewten den sinvorkert,dassiedyworheitader dy gerechtikeit nicht dirkennen mögen und ouch dy ungedold, dy do allewege dy Sechnunge sucht, uff das ich in sulchen dingen nicht vormerkt adir dirkant werde eygenwlllig czusein; So dirbyte ich mich mit euwerm willen dy sache durch eyne froge, czu komen an dy von Meydeburg, czu dirkennen und czu undir- weisen; was uns dy undirweisen und sprechen vor ein Recht, do sal mir an genügen. Vermerk: Her Lucas watczinroden hat sulche schrifft seiner wei- sunge heruff geandwert. dominica priu/(|uam pnriflcationis marie anno LX. n. 29 450 ÜEKÜNDEN ZUB FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS. dys obgeschreben briefes. actum fer. iiij^ ante festiun kathedre petri anno sc. LXII, dobey gewest sint herren Mathes Teschner Barge- meister, her Conrad Toydenkos und Johann Scherer Camerer etc. Item noch VIII m. gering ist her Lucas Watczenrode schuldig in dy Czeize, davon sint em IIII m. abgekorczt uff seine Schulden und nil m. sal her ouch bereit beczalen czu der obgeschrebenen summen. Actum die et anno ut supra. Item noch ist her Lucas Watczenrode schuldig lll m. XXI scot Czins off ostem anno etc. LXII^ , do von dy helffte alze 1 m. 22 Vs scot abgeslagen an der schuld« und dy ander helffte ouch alsovil hat her bereyt beczalt noch lawte des briefes. So das ;doroff itczund abgekorczt ist und beczalet Summa LXXXVII marc und XIXV2 scot gering, alle ding dar gerechent. Item abir abgekorczt an der obgeschreben schold 12 m. 9 scot 2 den. gering von czinsen und andern schulden gerechent bes uff ostem anno etc. 63<>. Item abgerechent mit fraw katherina watczinrodynne anno etc. 680 in adventu von allen czinsem versessen bess uff martini im selben jore inclusive. So daz sie schuldig bieben ist 81 m, dy sulde sy die helffte mit bereytem gelde beczalen. die ander helffte sulde man anschreiben uff ire schulde noch lawte des briefes, sunder sy hatte gar ynne behalden und nichten beczalt. Czu wissen : Der Rath und die eldesten heren haben sich vorlagen mit meister luoa watczenroden, zo das man em uff sein teil der schuld obgeschreben des Jar uszrichten und geben sal 25 unge- rische gülden , die helffte czu halben jaren , alze nemlich dy erste gulde uff ostem nehstczukomenden 12^2 gülden und doraoch uff mar- tini Im etc. 72t«n jore ouch I2V2 gülden und also vordan alle halbe jore czu 12V2 gülden, die weile her im studio sein wirt, und solch gelt und gülden sal man antworten hera Tylman von allen uff alle Termine und tage czu halben joren, alze hie oben ist ge- schreben. Actum im vollen Rathe fer. secunda postquam omninm sanctorum anno Domini etc. 71ino. Hiruff beczalt 20 m« gering und gegeben seynermutter, frawen katharinen watczerodinne per dominum Camerarium Johannem de ponte Sabbato ante Valentini anno etc. LXX secundo. Item 20 m. gegeben seyner muter, frawen katherinen watczero- dynne, dy em uff ostem vorgangen geborten, feria secunda vigilia Scti Bartholomei anno etc. 73 per dominum Marcum Konig LXX tertio. Item 10 m. frowen katherinen seyner muter gesand durch Heinrich Witten sabbato postquam XP^ virginnm anno eodem. Item 10 m frowen katherinen seyner muter gegeben per dominum proconsulem Sabbato post Martini anno eodem. ^ DEB OBOSSVATEB LUCAS WATZELBODE. 451 Item 10 m. der frowen seyner muter per dominum Marcum konig f. II vigiHa ^cti Andreae anno 73o. Item 100 m. hat her Tilman von Allen uff seyn anteil der schulde empfangen uff penthecosten a^ etc. 70mo. Item abgerechent mit frawen katherinen watczero- dinne anno etc. 73 im ädvent von allen czinsen vorsessen bis uff martini im seibin iore miteyngeslossen. So das man ir abgekorczt hat an denselben schulden 81 m. 1 firdnng gering, geldis ; actum sa- bato ptqu. Oonception. Marie anno etc. 74« praesentibus domino pro- consule Tilmanno de Allen Oonsorteque ipsius domina Cristina et ipsa domina katherina watczerodinne. Item 10 m. doctori lucas gegeben uff dy schult noch eyntracht des rathis feria tertia post martini a<> etc. 74to. Item 20 m. doctori lucas gegeben uff dy schult feria qninta post festum sancti Thome apostoli anno eodem. Item 14 m. dem doctori luce uff dy schult gegeben feria sexta ante dominicam reminiscere anno 75t<>. Item 10 m. dem hem doctori luce uff dy schult gegeben Sabto ante dominicam Jubilate anno 75^, Item 11 firdung an eynem fasse dakiczker hier kem Colmen uff seyner tachter Insegnunge Sabato Egidii. Item 4 marc 8 scot an 4 tonnen brombergsch hier eodem die; item 8 scot an 4 ledigen tonnen aussem keller genomen praemisso die. Item 10 m. dem hem doctori gegeben per dominum marcum konig die praemisso. Item 10 m. hat her Tyleman Burgermeister gegeben hem doctori luce f. II ante purificat. Marie 75^. Item 30 m. hat her Tyleman yon Allen burgermeister Innebehalden uff seyne Schulde, dy em der Bath hat czugesaget feria secunda praemissa, do her sich der swecze underwandt.^ Item 10 m. hat her marcus konig domino doctori gegeben ex cel- lario anno 75*o. Item 1 m. hem Tyleman von Allen per dominum Marcum Konig mit ledige tonnen yornuget f. II postquam Reminiscere 76. Item abgerechent mit hem Tyleman von Allen burgermeister anno 77» f. V ante Thome Apostoli von allen czinsem vorsessen 4 jore bess uff Martini, imselbin Jore mite eyngeslossen; So das man ab*» gekorczt hat 72 m. 8 scot geringes praesentibus dominis doctore luca, Johan peckaw, Niclas Eoppernigk et Johanne Scher er. Actum die ut snpra. * Die Burg Schwetz an der Weichsel war 1460 durch den Thomer Bürgermeister Johann von Lob', welcher selbst dabei fiel, erstürmt worden, und blieb zwei Menschenalter hindurch im Besitze der Stadt; 1520 tauschte sie König Sigismund gegen die Burg Birglan ein. 29* 452 URKUNDEN ZUR FAHILIEN-OEBCmCHTE VON COPPERNICUS. Item der Ersame rath ist schuldig bieben und gewessen herr Incas watczenroden seliger 1450 margk geringer prewsscher mnntze noch laute des hawptbriefes, den her Tilman yon Allen Burgermeister dem Rathe hot obirantwort. An welcher Summe bey her Lucas Watczel- rode und frauwen katherinan seyner elichen hawafrauwen leben und ouch noch irer beider tode biss uff diesse czeit abgerechent von allen yersessen mocker czinsen und was sie dem Rathe sunst schuldig ge- wesen sein 413V2 m. firdung abgekortczt. So das die Summe bleibende ist 1036V2(!) m. gering; In welchen 1036V2 m. Her Tilman von allen, Doctor Lucas Watczelrode und her Niclas Co£pnick noch eintracht und vortragunge mit her Johan peckaw gemacht, dem die tode haut seyn Muterlich anteil In der obgeschreben Summe hot erlanget, Vor ir veterlich anteyl 574 m behalden. Die selbigen 574 haben sie under sich also geteilet, das her Tilman sali haben 18772 m. Doctor Lucas 175 m. Niclas Cogpnick 211 V2 marc. Item Von muterlichem anteil So beheldet her Tilman von Allen II2V2 m. Doctor Incas II2V2 m. Johan Peckaw II2V2 m. Nic- las Co£pnick II2V2 marc. Was Iczlicher personen bey perciln(?) In alle die Summe obgeschre- ben und uff ir anteyl beczalt ist, findet man In dem schultbuche. Anliang« Ueber die Gattin von Lucas Watzelrode sind im ersten Bande [Thl. I, S. 68 ff.) die urkundlichen Nachrichten zusammen- gestellt, welche wir noch besitzen. Weiteres ist seitdem nicht aufgefunden. Die Eltern von Katharina Watzelrode sind uns zor Zeit unbekannt; unzweifelhaft aber gehört die Grossmutter von Cop- pemicns einem Thomer, deutschen Geschlechte an. Die Angabe eines Anonymus, welcher die Gattin von Lucas Watzelrode als »Catharina Rttdigerin gente Modlibog« bezeichnet (vgl. Band I, 1, S. 6S) wird durch keine urkundlichen Belege unterstützt. Die vermeintliche Abstammung derselben ans dem Geschlechte der Modlibog ist von den polnischen Schriftstellern auch nor aus ANHANG. 453 oational-poUtischen Grttnden bisher festgehalten und ttbereifng veriheidigt worden. Erst in neuester Zeit hat einer der Polonisten, die Unhaltbarkeit jener Angabe anerkennend, sie gänzlich fallen lassen und in patriotischem Interesse eine andere wunderliche Aufstellung zu begründen gesucht. Dr. K^trzynski, in seinem mehrfach erwähnten Aufsatze (Altpreuss. Monatsschrift 1880 S. 343—352) behauptet nämlich, dass Katharina Watzelrode gar nicht die Mutter, sondern die Stiefmutter des Bischofs Lucas Watzelrode und seiner Schwestern Barbara Koppemigk und Christina von Allen gewesen sei, und dass die letzteren ihr durch ihren Ehemann Lucas Watzelrode aus einer ersten Ehe mit einer Polin zugeführt worden wären. E^trzynski folgert dies aus dem ganz missyerstandenen Eingange des Erb-Becesses von 1464, wonach »Frau Eethe Watzelrodyne hot schichtenteilunge geton von ires elichen mannes her lucas watzelrode nochgelassen gutter seynen Kin- dern kyrstynen vnd barbam vnd Lucas«. (Vgl. Bd. I, Thl. 1, S. 66.) Bei seiner irrigen Interpretation der vorstehenden Worte hat K^tTzynski ^nzlich übersehen, dass die dem Lucas Watzelrode von seiner Gattin aus ihrer ersten Ehe mit Heinrich Peckaw zu- gebrachten Kinder bei der Erb-Theilung nach ihres Stiefvaters Tode selbstverständlich unberücksichtigt bleiben mussten, und dass der Ausdruck »seynen Kindern« im Gegensatze zu den Kindern von Heinrich Peckaw gebraucht ist. Nach der ungerechtfertigten Degradation der Katharina Watzelrode zur Stiefmutter der Barbara Koppemigk hätte K^ trzynski die Pflicht gehabt, wenigstens eine Andeutung über die echte Grossmutter von Coppemicus zu machen. Er erklärt je- doch offen, dass er dies zu thun nicht im Stande sei; er giebt sich lediglich der Hoffnung hin, es würde den polnischen Ge- lehrten gelingen, aus den reichen Akten des Landgerichts zu Konin, oder aus den dortigen Grod-Büchem den erwünschten 454 UBKUKDEN ZUB FAMILIEN-OESCHICHTE VON COPPERNICUS. Aufschlnss zu geben. Diese Hoffhnng ist jedoch nicht in Er- fttUiing gegangen, trotzdem seit der Veröffentlichung seines Aufsatzes schon vier Jahre vergangen sind. Dagegen hat die Durchforschung der Thomer Archivalien die — kaum erforderlichen — weiteren Beweise dafttr geliefert, dass der Bischof Lucas Watzelrode und seine Schwestern Barbara (die Mutter von Coppemicus) und Chri- stina (die Gattin des Tilmann von Allen) die rechten Kinder der Katharina (verwittweten Peckaw) aus ihrer zweiten Ehe mit Lucas Watzelrode gewesen sind. IL Niklas Eoppernigk. Nachstehend werden zunächst die Dokumente mitgetheilt, welche über Niklas Eoppernigk in dem Schöppenbuche der Altstadt Thom enthalten sind. Das wichtigste derselben ist der bereits im ersten Bande (Thl. I, S. 66, 67) mitgetheilte Erbrecess vom Jahre 1464. Der auf den Vater von Coppemicus bezügliche Abschnitt wird hier wiederholt: »Item dysB noch geschreben hat Niclos koppernick empfangen zum ersten das hawBs yn sente Annagassen do her ynne wonet vnd dy Ecke do Walther ynne wonet* mit czwey baden vnd XVIII nur. czins vor der Stat vnd yn der Mocker ynd den weyngarten yn dem Glostirchen** vnd drey morgen wesen yn der Rore wese vnd XIX mr. czins czu Gonradswalde vff IX hüben vnd I firtel vnd an Silber und an golde vnd an varender habe das em genüget vnd lassen ftraw kethen schichtenteil qweit vnd ledige. * Das HauSi welches in dem Erbrecesse von 1464 als »dy Ecke do Walther ynne wonet« bezeichnet wird, ist nicht etwa das durch die Tradi- tion als Geburtshaus von Coppemicus bezeichnete Eckhaus. Nach dem Spanndienst-Register vom Jahre 1449 lag jenes Gebäude vielmehr an der entgegengesetzten Ecke der St. Annenstrasse ; im Register wird es in der Butter- (damaligen Httner-] Strasse aufgeführt. (Die Eckhäuser wurden in jener Zeit bald zu der einen, bald zu der andern Strasse gerechnet.) ** Als Besitzer des Gartens »yn dem Closterchin der Niclass Kop- pernick höret vnnd etzwan her Lucas Watzelrode gehört hat« wird der Vater von Coppemicus erwähnt in einer Einzeichnung des Altstädtischen Schöppenbuches vom Jahre 1468. 456 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE YON COPPERNICUS. Ausser den in der vorstehenden Verhandlung aufgeführten Grundstücken hat Niklas Eoppemigk noch ein drittes Haus in der Annenstrasse besessen. Wir ersehen dies aus einer Ver- handlung des Jahres 1474, laut welcher »Voytke der olsleger vorkoufft bot Stephan Olsleger seynem elicfaen Zone eyn haws off Sente annengasse czwischen her Niklas Eoppernigk's vnd der wittwe haws gelegen.« Eine Gerichts-Verhandlung aus dem Jahre 1480 betrifft den Verkauf eines der Häuser in der St. Annengasse: Her Niclas koppernigk ist komen vor gehegt ding vnnd hot bekant das her polnische greger demEorssner vorkoufft hot eyn hawss vff Sente Annengassen czwischen Grawdenz des Botteners bausse vnd Stepfan olslegers bausse gelegen, dasselbige haws hot polnische greger bem Niclas koppernig beczalt vnd vomuget biss vff LX mrg geringe, dovon die beczalunge sal seyn vff Michaelis nest- kommede acht ader drey wochen domach vngeferlich vnnd der be- czalunge eyme frey qneit vnnd ledig czusagen denne vor gehegtem dinge domit ist das hawss polnische greger derreicht vnnd derlanget czubesitzen mit snlcbem Rechte alsse es gehalden ist vnnd besessen, (m. S. 12.) Die Zahlung leistete »Greger« binnen Jahresfrist, wie ein dem vorstehenden Dokumente später beigefügter Zusatz beweist: Vor gehegt ding ist komen her Niclas Eoppernig vnnd hot bekant, das em der genante polnische greger die obgesagten LX marg geringe beczalt hot czu voller genüge vnd hot en derhalben frey, qneit vnd los gesaget czu ewigen tagen dornmb nymer anczulangen. Actum feria VI post dionysii Im etc. LXX primo. Zu den Häusern in der St. Annengasse hatte der Vater von GoppemicuB sich bereits in früherer Zeit, im Jahre 1468, ein Haus an der Ostseite des Marktes erworben. Dies wird belegt durch eine Verhandlung des Altstadt. Schöppenbuches vom Jahre 1468 »feria VI post visitationem Mariaea: Vor gehegt ding ist komen Jacob Michaelis vnd hot bekant das her verkoüfPt hot hem Niclass Eoppernick eyn halb Erbe ge- legen am Binge erst bey Winters zelig. Der beczalunge seyn sy wol eyns ; vort so hat lorencz Scholz vff demselben halben Erbe hun- dert marg geringen geldis. dieselbe C marg sal her Niclas Koppemik Lorenz Scholczen beczalen vff mitfast nestkomende etc. NIKLA8 KOPPEBNIGK. 457 Laut den Bestimmungen des vorstehenden Eanfrertrags sollte Niklas Eoppemigk die auf dem Grundstücke fUr Lorenz Scholz eingetragenen 100 Mark binnen Jahresfrist bezahlen. Die Bescheinigung über die geleistete Zahlung findet sich zum Jahre 1469: »Vor gehegt ding ist komen Lorencz Scholcz vnd hot bekant das her entpfangen hot von Hern NiclaB copernik wegen hundert marg dy her em schuldig ist gewezenn czu Tollir genüge domit let her en ledig vnd los. Actum feria VI in vigilia annunciationis marie«. Ausser dem im Jahre 1468 erworbenen »halben Erbe« hat der Vater von Goppemicus noch mindestens ein Grundstück am Binge besessen. Es erhellt dies aus einer Verhandlung vom Jahre 1489, in welcher bekundet wird, dass »Gorge Jordann vorkouft hot Ludewig Grubenn seyn hawss mit.' sampt dem hinderhowsse vnde buden czunest seyner durchfart in der Schildergassen, welches hawss am Ringe czwischen herren Johann Scherer vnnde Eoppernigks hewsser am Binge gelegen ist«. (III. S. 92.) Wann und wie Niklas Eoppemigk in den Besitz dieser ferneren »Hewsser am Ringe« gekommen ist, geht aus den Grundbuch-Akten des Schöppenbuches nicht hervor. Den bei weitem häufigsten Anlass zur Erwähnung des Kiklas Eoppemigk in den Gerichtsbüchern geben seine ausgebreiteten Geschäfts-Beziehungen . In einer Reihe von Verhandlungen erscheint der Vater von Goppemicus vor Gericht in Vertretung eigener Interessen oder als Bürge und Vertrauen^Mann auswärtiger Geschäftsfreunde; mitunter fungirt er auch als Sachverständiger in Streitfällen. Zum Jahre 1470 bewahrt das Schöppenbuch eine Verhand- lung, in welcher »Niklas Eopperniga als geschwomer Sach- verständiger in einem Ptocesse wegen mangelhafter Lieferung von Oel mitwirkt: 458 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS. »Am tage Borkordi ist bezehen mit gerichte vnd mit den geswo- reneii mekeler cza her heinrich Eruger vnder dezem gemercke '^TTTT tonnen oles etc Die herren , die ess bezehen haben -. her Johann Peckaw Scholcz, her heinrich vom Felde, her Caspar grotzener vnnd Niclas Koppernig etc.« (IX* S. 272.) Zum Jahre 1476 ist eine Verhandlung eingetragen, in welcher »Hans Holczhwsen von danczke bekent, das her hans Kreier yorkonfft hot vor fastnacht nestuorgangene seyne anteile an der schuld, die Nickel Scholcze von Wyrbitcz statschreyber dyner czu Crokaw an beyden schuldig ist gewezen vnd noch schuldig ist in der geselschaft an den Uli fassen Eopperwasser, die N. Scholcze czu her N. Koppernigk burger czu Thorun Ingeleget bot, die dem hans Holczhwsen durch den genanten Niclas Scholcze vor dem Ersamen Bathe der Stadt Breslaw vffgetragen vnd obirgeben sint«. (II. S. 326.) In einer Verhandlung des Jahres 1478 vnrd Niklas Kopper- nigk von »Peter von Crokaw« als Bevollmächtigter eingesetzt in dessen Processe gegen »eynen furmann Andris Spot genant von Jan- geleslaw«, welchen er beschuldigte »das her em seyn gut vorfurt hot so sal Her Niclas Kop- pernig eyn mechtiger peters von Crokaw eynen forder tag vffhehmen mit Andres spot obgenanten vnd peter von Crokaw hat volinechtig gemacht her Niklas Koppernig bey den Sachen czu- thun vnd czu lassen volkomeliche gleichen her selber thun vnd lassen mochte, so her kegen wertig wern«. Im Jahre 1480 v^ird Kiklas Koppernigk von zwei Geschäfts- freunden in Polen, welche eine Streitsache wider »Lorenz Pat- czorek« (gleichfalls aus Polen) vor dem Thomer Gerichte an- hängig gemacht hatten, als Bürge für die entstehenden Kosten eingesetzt : >. Peter Woijczigk vnd Sampson in der macht seyner elichen mutter. haben dingstellig gemacht Lorencz Patczorek vnd haben sich verborget die sache bisz czum nyme denn an desem gerichte czu for- dern vnd awsczusteen vnd ire bürge sint die ersamen hem Niclas Koppernigk vnd Johann Lysemann«. [III. S. 11.) Eine [ähnliche Bürgschaft übernimmt Niklas Koppernigk in demselben Jahre für Balthasar Bottener aus Krakau : NIKLAS KOPPBBNIGK. 459 Hans Kreier bot zcugerichte geladenn Balthasar Bottener von Erokaw vimd bot en bescbuldiget nmb etlicb nngelt, So bat sieb Bal- tezar Bottener mit der sacben beruffen ken Crocaw bans Ejreler ge- recht czu werden vnnd baben sieb von beyden teilen voranemost ynd vorbohrt czu gesteen czu Crokow vff fastnacbt nestkomende bey vor- lost der sacben, vnnd der beruff ist en von beyden teylen geteylet, vnd her Niclas Eoppernigk Ist albie zcu Tborun bürge worden vor balczar Bottener der sacben halben, (in. S. 12.) * In Vertretung eigener Interessen wird Kiklas Koppemigk zum ersten Male in dem Altstädtischen Schöppenbuche in einer Einzeichnung aus dem Jahre 1461 aufgeftthrt. Sie betrifft ein einfaches Schuld-Anerkenntniss des Bathmanns Johann Toyden- kuss: Ich Joban toydenkus Bekenne mit meynen rechten erben, das ich rechter und redlicher schuld schuldig bin Niclas koppernig vnd seynen rechten erben XL vngrische gülden die ich czufollir gnüge von seynen wegen voll habe empfangeii, die gloube ich em vnd seynen erben wol czubeczalen niv nebstzukomende vff ostem X gülden vnd domoch obir eyn ior vff ostem XII vngrische gülden vnd obir dornoch obir das ior vff Ostern XII vngrische gülden vnd abir dornoch vff Michaelis vff die letzste gulde VI gülden vngrisch alzo dass die XL vngrische gülden beczalt vnd vomuget werden vnd das gloube ich stete vnd feste czubalden bey alle meynen guttem farende adir vnfarende wo die seyn gleich eyme frey dirfolgten pfände vnd das czewgen Bichter vnd Schoppen mit gehegtem Dinge. Act. f. VI.' post festum Conceptionis marie. Eine Gerichts-Yerhandluug aus dem Jahre 1466 bezieht sich gleichfalls auf eine Schuld-Forderung des Niclas Eoppernigk : Tidemann czirenberg ist komen vor gehegt ding vnd bot bekant dy Summa geldis dy em der Crsame Rath zcu Danczke schuldig ist das * Aus den beiden letzten Lebens-Jabren von Niklas Eoppernigk enthält das Schöppenbuch keine Einzeichnung, in welcher sein Name erwähnt wird. Dass sein Tod im Laufe des Jahres 1483 erfolgte^ ist bereits Band I, Tbl. 1, S. 53 mitgetheilt. Mit Sicherheit kann durch eine Verhandlung aus dem Jahre 1485 belegt werden, dass der Vater von Coppemicns schon vor diesem Jahre gestorben war. Es wird in dem bez. Jahre »fer. VI post assumpt. marie« ein Haus verkauft »vff der Schildergasse czwischen Schönfaltens durchfart vnde her Niclas Eoppernigk's, dem got genode, nach- gelassenen k Indern buden gelegen«. (III. S. 58.) 460 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICüS. denen an en gestorben ist von Bernd czirenberg dem got gnade, von demselben gelde gehöret Niclas , koppernig ozu XL mr. geringes geldes. (Actum am nehsten Mittwoch vor der heiligen XV*^ Ritter tag.) Zwei in dem Geriehtsbuche enthaltene Dokumente aus dem Jahre 1467 betreffen eine Process- Angelegenheit des Niklas Kop- pernigk gegen einen Danziger Kaufmann Hans Bemmer. Das erste ist die Kopie eines Schreibens des Danziger Rathes an den Rath zu Thom. Dasselbe lautet: Vnsem fmndlichen gros mit verrnngen alles gutten stets zuvor Ersame vorsichtige vnnd Wolweyse bisunder gutte firunde alse ir vnns sohreybbt wy Niclas koppernigk ewir metebur- ger besatzunge getan hot in etzliche nochgelassenen guttern hej em selbst steende hanns Bemmers seligen zubehorende, welchir gutter wir vnns sulden haben vndirwunden gebrichens halben seyner elichen erbnamen, begemde ab wir ymands von vnns gemechtiget zu euch senden wolden» nach dem wir vnns desselben hanns Bemmers seliges nochgelassenen guttern suUen haben vndirwunden dy zu vortreten vnnd zuuorandworten adyr dy vor XL mr. weiden obirgeben etc. woruff tun wir Evir Ersamen weysheit zuwissen das dy sache nicht vnns sunder peter windsteyn vnsem burger ist antretende. Jedoch vermeinet derselbe Niclos koppernickvff vnns etczwis haben zu Sachen, wil her selbist her komen adir ymands gemechtiget von seyner wegen zu vnns deshalben senden, wir woUn em andworten vnnd allis rechtes pflegen noch awsweysunge desir landlouffigen rechten. Creben zu danczk am abende Trinitatis Im etc. LXYU. Jore. Batmanne Danczk. Den Ersamen vorsichtigen vnnd wolweysen Herren Burgermeister vnnd Ratmannen der Stadt Thornn vnsem bisundern gutten fmnden. Das zweite Dokument ist aus demselben Jahre, aber einige Monate später. Es ist: Das orteil von der stat Danczk vnd niclas c(5ppernick. Sint der Zeit das meyn hoptmann besatzunge gethan hat vnd sich selbest vff XL marg uff den Both zcu danczke off hans bemmers nachgelossene gutter dem got genode dy sich niw der Both zcu danczke vnderwunden hot Alze Erbnamen zeugezogen haben vnnd meyn hoptman dy gutter derfolget hot mit allem rechte von dinge zcu dinge vnnd och meyn hoptman den Both von danczke dor zcu vorbot hat Ab sy dy gutter weiden vorandworten addir vortreten, NIKLA8 KOPPEBNIGK. 461 hyruff der Roth von danczke eyn wederbot geschrebin bot, dos sie dy Bache nicht ist antretende, znnder ipetir weynsteyn, mit dem ei sich dorvmb vortragen vnnde geeynet haben, So steth hir meyn hobt- man vnnd bewth och seyn Btark recht dorzcn wy ym das geteylet Wirt von der banck, das meyn hobtman besatzunge gethon hat vnnd dy derfolget mit allem rechte von der zceyt, £e wen das petir we3rn- steyn dy gutter zcn sich gekoufft hot von dem Rothe zcn danczke, Ouch Stande hyr petir weynsteyn vorgehegtem dinge vnnd her och gefroget wart durch den richter, ab her och dy gutter wolde vorend- Worten adder vortreten, do sprach petir weynsteyn, das her hier dorumb nicht wer her komen das her tedingen wolde, sunder her fordert dy gutter siecht, ab man sy ym wolde lossen folgen vnnd sprach dy gutter weren seyn, Ersame Üben hem, alze her spricht, das dy gutter seyn weren, So sprechen wyr üben hem wyr hoffen das wir dy gutter besatzet haben, ee wen das petir weynsteyn dy gutter von dem Rothe zcu danczke gekouft hot, vnde sie der Roth von danczke von meynem hoptmann nye gefreyet hat alze recht ist, Do sprach och petir weynsteyn liben hem froget yn, ab her mir dy gutter will lossen folgen, do sprach meyn hoptmann, do sal her vnns nisnicht abefrogen, zunder meyn hoptman der hot yn her lassen vor- botten, Ab her wil dy gutter vorandworten adder vortreten, adder mit vnns rechten wil, do sprach 4ier das her nicht doramb were her- komen das her mit vnns rechten wollte , Ersame liben hem synt der Zceyt, das das widerbot ist komen von dem Rothe von danczke vnnd sy dy gutter nicht wellen vorendworten vnnd vortreten vnnd och petir weynsteyn hier gestanden hot vor gehegtem dinge vnd her ouch nicht wil dy gutter vorendworten vnnd vortreten, zo sal sich meyn hoptmann der guttir vnderwinden vnnd sich do von bezalen seyn vn- vorgolden schult, off das orteyl teylte der scheppe das sich koppernig der gutter magk vndirwinden vnd dy vorkouffen sich dorfon beczalen seyn vnuorgulden schult. Actum f. VI poat anne. Ein auf dieselbe Angelegenheit bezügliches Schreiben des Thomer an den Danziger Rath findet sich in dem städtischen Archive zu Danzig (Schbl. XXXVIII Nr. 1199). Dasselbe lautet: Vnsem frundlichen grus vnnd was wir guttis vermögen stetis czuvor Erssame wolweyse lybenn herm bisunders gutten fmnde Vnsers Ratis Sendboten am nebstenn vifer Tagefart zcum Eibinge gewezen habenn vns vnder andern inbrocht vnnd afaise ewer Ersamheit vnns hot geschribenn betende also von Peter wyndstein ewirs burgers an den die gutter vnnd schulde nach von zeligen hans bemmers sint ge- komen vnd gefallen welche Niclos koppernik vnser burger mit etlichem machtbrieffe gemanet hot etc. wir ewer weysheit eyn transsumpt ader abeschrifft senden sulden. Ersame lybenn herren vmb ewer beger senden wir desselbenn brieffis eyne abeschrifft hirynne 462 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPBRNICUS. YorsloBsen was wir euch zuwolgefallen ynnd frundsohafft sallen erzey- genn thun wir mit willen gerne. Oebenn zcu Thorun Am freytage vor Innocanit Im etc. LXXIII. Jor. Bathmanne zu Thorun. Eine Reihe von Dokumenten endlich bezieht sich auf die Konkurs-Angelegenheit des Thorner Kaufmanns Berthold Becker. Die Gläubiger desselben — wenigstens die einheimischen und ein Theil der auswärtigen — erschienen 1477 (»feria VI. ante Lucie«) vor Gericht und legten Beschlag auf dessen bewegliche und unbewegliche Güter. Der erste unter ihnen ist Nidas Kop- pemigk; die ihn betreffende Verhandlung theile ich voll- ständig mit: her NiklaB Koppernigk ist komen vor gehegt ding vnnd hot besatcznnge getan vff Bertolds becker all seyne gutter nemlichen vff zeyn hawB am Ringe dorinne her wonet vnnd vff das hawB in der Schildergasse vnnd vff das haws in der schulgassen vnnd vff das haws in der Zegelergasse vnnd yff das haws in der heyligen geist gasse vnnd yff eyn haws in der becker gassen vnd dorczu vff alle seyne farende habe vnnd Silberwerg alze Silberne gortel Crone Silberne koppe leffel knoffel perlen bortchen vff sohussel kannen vnnd kessel vff all bettecleyder vnnd leynene deyder vff decken kolthenn vnnd dorczu vff alle seyne farende habe bewegelich vnnd vnbewege- lieh nichts vssgeslossen vff JJI^ mr. ane X mr. UI ader IV mr. niy ader niche allewege czu gutter Rechenschafft vnnd ist der erste be- setzer vnnd hot es vffgebotenn vff den ersten dingtag alze Becht ist Actum f. VI. ante lucie. ^ An einem der nächsten Gerichtstage erkennt ßerthold Becker die Forderung des Koppernigk in ihrem vollen Betrage an und setzt sich bestimmte Zahlungs-Termine. Vor gehegt ding iat komen Bertolt Becker vnnd hot bekant wie das herNiclas kopper nick rechter vnnd redlicher schult schuldig ist II^' LXXXVII mr. vnnd V scot vor kopper Semlich seine schult globt der genante Bertolt Becker vor sich seyne rechten erben vnnd erbnamen zcu beczalen vff diesse naohgeschrebene termyn vnnd tage- zceit Alse mit namen Ins erste 11^ mr. vff die nehstkomenden Ostim obir ein Jar das wirt sein Im etc. LXXIX. Jahr vnnd domoch vff Mi- chaelis nehst domoch folgende LX mr. vnnd das hinderstellige vff NIKLA8 KOPPERNIGK. 463 Ostirn dornoch Im etc. LXXX. Jare vierzehn tage adder drey wochen alczeit yngeuerlich dornach, Douor vorpfendet der genante Bertolt Becker Niclas Eoppernick sein erbe an dem Ringe gelegen do her Itzt inne wonet frey vnnd vnbeswert. Ap Bulche termyn der beczalunge das got vorbiete wie obgeschreben nicht gehalden worden Also denn sali der genannte her Niclas koppemick sich des Erbis gleich eynem frey erfolgetem Pfände vnderwinden das verkouffen vnnd sich seyner vnuorgnlden schalt doran erholen ane alle Inspmch vnnd snlche schult all addir einsteyls nynder anders denn vor gerichte qweit vnnd ledig zcn scheiden. Actum f. VI. ante dominicam Judica. Auch im Jahre 1478 wird Eoppemigk in dieser Angelegen- heit zweimal erwähnt. Am Gerichtstage »Sabato post Bonifacii« des Jahres 1 478 erkennt Berthold Becker die Schulden von einigen andern Gläubigem »czn danczke« an, jedoch »vnschedelich her Kiclas koppernigks vorschreybunge«. Femer erscheint »feria VI ante Dominicam Gantate« in der- selben Process-Sache Niclas Eoppemigk nebst seinem Schwager Tilmann von Allen vor Gericht, nm die Auseinandersetzung des Berthold Becker mit einem seiner auswärtigen Gläubiger zu be- treiben : Schelunge ist gewest czwischen bertold becker an eyme teyle vnnd Gregor strosberg Burger von possnaw am andern teyle. So das sich vortragen haben durch gutte frunde alze von Bertolt beckers wegen her Tylman von allen vnnd her Niclas kop^ernig vnnd von Gregor strosbergs wegen etc. Die letzte Verhandlung in dieser Angelegenheit, — soweit Niclas Eoppemigk dabei betheiligt ist — habe ich im Jahre 1480 vorgefunden; es überträgt dieser seine Schuld an Niclas Fredewalt : Vor gehegt dingk ist komen her Niclas Koppernigk vnnd hot Niclas Fredewalt dem Jungen vffgetragen vnnd obirgeben alle vor- schrebene schult die em Bertolt Becker schuldig ist nach laute vnd Inhalt des scheppenbuchs Im LXXVII Jor nahe am ende vorschrebene Nemlichen H^ LXXXVII marg vnd V scot geringen geldis vor seyne vnuorguldene schult mit allem Rechte vnnd alze sie her Niclas kop- pernig hot Bertolt beckem derselbigen schult qneit gesaget etc. Actum feria VI in vigilia sancti Johannis baptiste. 464 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS. Zum letzten Male erscheint Niclas Koppernigk wegen einer Schnld-Forderung vor Gericht im Jahre 1483: her Niclas koppernigk ist komen vor gehegt ding vnnd hot mit allem Rechte derfordert vnnd gewonen vff Niclas hanemann I^ vnde XC mr. geringen geldis die her em schuldig ist nemlich I<^ vnnde XX mr. von bnrgeschafft seynis braders hans hanemann dem got ge- nade vnde her selber LXX mr. vnnd her Niclas koppernigk von der bangk geteylt ist, das em das geriohte behalffen sal seyn cza der be- czalunge. — Actam feria VI post divisionem Apostolomm. Im Jahre 1482 wird Niclas Koppernigk in einer Verhandlung des Schöppenbuches als Schiedsmann erwähnt: Eyne volkomene berathnnge ist gemacht durch die Ersamen vnde vorsichtigen herren Johan von der brücke Rathman, Mattis Richter, Niclas koppernigk scheppen vnde Lyborium Jode burger cza Thorun Czwischen Niclas dem Reichen Korssner an eyme vnde phi- lippo czan seynem swoger vnde frawen barbaren czanyne am andern teyle etc. Actum f. VI post conversionem S. Pauli. Dreimal geschieht noch ausserdem des Niclas Koppernigk Erwähnung in den Gerichtsbüchem, aber nicht in seinen eigenen Angelegenheiten, sondern als »Vormund« von Frauen, die nach Bestimmung des Kulmischen Rechtes nur in Begleitung eines dem Gerichten bekannten Mannes Akte freivnlliger Gerichtsbarkeit vornehmen konnten. Das erstemal erscheint Niclas Koppernigk vor Gericht in Angelegenheiten der »Fraw Elizabet henrich voykers nachgelassene hawsfrawa; sodann im Jahre 1474 als Vormund der »fraw bar- bara tepperynne«; und endlich im Jahre 1478 als Beistand der »fraw katharine Thoüias Zeypnitz eliche hawsfrawa, welche in Abwesenheit ihres Mannes »ist komen vor gehegt ding ynd hot durch eren vormundt her Niclas koppernigk sich czoges geczogen czu geswome Richter das ir elicher man besatzunge getan hat vff George watzelrode gutter die em ansterblich sint nach tode seyner Mutter etc. Actum f. VI. post Barnabe. NIKLAS KOPPJSBNIOK. 465 Ausser den Schöppenbttchem erwähnen noch zwei andere Thomer Manuskripte den Namen von Kiklas Eoppemigk. Das eine ist ein Heft, in welches Marcus K^mg* als »Scholz der Altstadt Thoma sorgfältige Aufzeichnungen über richterliche Gke- Schäfte eingetragen hat, die er ohne Zuziehung der Schöffen er* ledigt hatte. Dort findet sich nun (Bl. 10^) der Vermerk: »Hans WochsB von Danczik bot besaczunge geton vnder her Niclos Eoppernik vff eczlich gelt, das Goppernik bey sich hat hans paske von Crocaw czu behorende... uff 21 ungerische gülden. Actum am tage francisci 1466«. Ganz unwesentlich sind die Vermerke, welche sich in zwei Rechnungs-Büchem vorgefunden haben. Der eine (in der Baths^ keller-Bechnung vom Jahre 1469) lautet: »Goppernik hot 2 leste Danczker bir«. Die zweite Einzeichnung findet sich in der Weinkeller-Rech- nung von 1473: »Item empfangen von h. N. Koppernlk V2 marc- vor 2 halbe Kaffin Ungar. Win«. Auch in Krakauer Dokumenten wird Niklas Koppemigk einigemal erwähnt. Zuerst findet sich sein Name zum Jahre 1470 * Der Name des Thomer Bürgermeisters Marcus König ist durch Gust. Freytag's Dichtung den weitesten Kreisen bekannt geworden. Im ersten Bande Thl. I, S. 62 ist jedoch bereits hervorgehoben, dass der Dichter nur den Namen den Thomer Chronisten entlehnt hat* Der Marcus König der Geschichte lebte mehr denn zwei Mengchenalter vor dem letzten Hochmeister Albrecht von Brandenburg und war kein Freund, [sondem ein erbitterter Gegner des Ordens. Den a. a. 0. mitgetheilten Notizen ist hier noch anzu* fügen, dass Marcus König der Nachfolger des Grossvaters von Coppemicna Lucas Watzelrode als Schöppenmeister der Altstadt (1463) und der Nach- folger seines Oheims Tilmann von Alien als regierender Bürgermeister von Thom (1474} gewesen ist. Marcus König leitete längere Zeit mehrere städtische Verwaltungen ; deshalb sind noch viele Aufzeichnungen von seiner Hand im städtischen Archive erhalten. n. 30 466 URKUNDEN ZÜE FAmLIEN-GESCHICHTE VON C0PPERNICU8. in dem »über testamentomma etc. (die Jahre 1427 — 1622 enthaltend Nr. V296)- S^ite ^6 steht daselbst das »Testamentnm margarethe myotkyn conditnm in praesentia domini pauU newburgir anno 70«. Es beginnt mit der Aufzählung der Passiva: »primo reeognovit quia tenetur infrascriptis hominibus«. Diesen Worten folgen die Namen von mehr als zwanzig Gläubigem; darunter befindet sich als letzter: »Kiclas koppirnick von ThornXII gülden«. — Diese Schuld der Miotka wird an Niclas Eoppemigk bezahlt durch eine gewisse Katharina Euczkynn. Das Anerkennt- niss der geleisteten Zahlung findet sich in dem zweiten Bande der Krakauer Acta consularia (A. 2, 1450 — 1485): ff. II poBt oculi. Niolos koppernik de Thorn reeognovit, quod katharina kuczkyDU Solvit sibi XX floreuoB ungaricos pro mar- garetha myotky defuncti (sie) qaae sibi tenebatur, de quibus eam pro- nuntiat liberam et quittat in evam. Ausser diesen beiden Stellen ist mir in den Krakauer Ma- nuskripten der Name des Niklas Koppemigk nur noch einmal aufgestossen. Ich fand ihn nämlich noch erwähnt in demselben Buche zum Jahre 1476. Das betreffende Document lautet: Actum f. f. VI post Reminiscere. Michel fischer hat gelobet alhir vor yns nedirczulegen vnd cza beczaln niclos koppirnick XVIII vngar. gülden schalt, dy her schuldig ist niclos Reich korssner cza Thorn, vnd niclos koppirnik hat gelobet im awsczurichten vor ge- hegtir bang czu thorn von demselben Reich korssner eyn quittam (onff phinsten sol das gelegit werden) vnd zo michil salchen qaeit- brieff haben wirt, so sal her martin Beize von niclas koppernicks wegen snlcbe XYIII gülden entphangen, vnd michil sal fort an sulch gelt gutten fridea haben, darume yn niclos koppernick hat ge- lobet czu vortreten vnd schadelos czu halten. Eine dritte aus Krakauer Manuskripten entnommene Ur- kunde über Niklas Koppemigk ist von Polkowski (Zywot Mik.' Kopemika p. 65) veröffentlicht und bereits im ersten Bande Tbl. 1, S. 52 vollständig abgedruckt worden. ANHANG. 467 Die beiden im Dan zig er Archive aufgefundenen Doku- mente über Kiklas Eoppemigk finden sich Bd. I, Tbl. 1, S. 49 und 50 abgedruckt. Anhang. I. Den vorstehend abgedruckten Urkunden, welche über die Familien- und Vermögens-Verhältnisse des Vaters von Coppemi- cus Auskunft geben, ist noch eine Urkunde anzureihen, welche über seine und seiner Familie Aufnahme in den dritten Orden des heil. Dominicus von dem »Prinvincialis Poloniae ordinis prae- dicatorum« im Jahre 1469 zu Krakau ausgestellt ist."^ * Die Urkunde über die Aufnahme des Niklas Eoppernigk als »frater tertiarius« in den Dominikaner-Orden ist zuerst in dem »Pami^ t- nik Warszawski« (1819 S. 372) veröffentlicht worden. Danach ist der Ab- druck von K*** in den »Beiträgen zur Beantwortung der Frage nach der Nationalität von Copemicufr« S. 124 und im »Spicilegium Copemicanum« yon Hipler erfolgt. Die Original-Urkunde war frtther im Besitze der Warschauer Gesellschaft der Freunde der Wissenschaften, befindet sich zur Zeit wahr- scheinlich in St. Petersburg. Der gegenwärtige Abdruck ist nicht wegen der Wichtigkeit des Doku- mentes erfolgt, sondern weil von polnischer Seite (R*** Beiträge u. s. w. S. 124) dem Verf. daraus ein Vorwurf gemacht ist, dass er in früheren Schriften dasselbe nicht mitgetheilt hat. Auch dieses Aktenstück ist näm- lich in tendenziöser Weise benutzt worden. Einer der neuem polnischen Biographen von Goppemicus, der mass volle Szulc (^ycie Mikol. Kopemika S. 23) erblickte darin einen Akt patriotischer Gesinnung, dass der Vater von Goppemicus sich in Krakau, und nicht von dem Prior der Thorner Dominikaner, jene Urkunde ausstellen Hess, weil die letzteren auf der Seite des Ordens gestanden hätten I Szulc stellt dabei die Gonjunctur auf, es habe »der patriotische Nicias Eopemik mit Frau und Kind die mühsame Reise nach Krakau untemommen, um persönlich sich jenes Attestat zu holen« — eine Konjektur, welche sogar der fanatische Verfasser der Beiträge B*** (S. 125) »weit hergeholt und geradezu lächerlich« zu nennen sich nicht scheut ! 30* 468 URKUNDEN ZUB FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPEBNICUS. Dieselbe lautet: Provido NicolaoEopernik* elvi ThoruDensi et deyotae Barbarae consorti ipsius, cum liberis eorum» CulmensiB dioecesis f rater Jacobus de BidgoBtia (Zar^baj, Provincialis Poloniae ordinis praedicatornm, salutem in Domino Jesu et spiritualem consolationem ! Exigente yestrae devotionis affectn, quem ad nostrum geritis ordinenii vobis omnium missarum, orationum, praedicationnm, jejunionun, vigiliarum, abstinentiarunii disciplinarum , studionim, laborum ceterorumque bo- norum operum, quae dominus noster Jesus Christus propter fratres et sorores provinciae nostrae fieri dederit, universorum participationem tenore praesentium in vita pariter et in morte concedo specialem, ut multiplici suffragiornm praesidio hie augmentum gratiae et in futuro mereamini praemium vitae aetemae beatifice adipisci. Yolens insuper ex speciali gratia et dono singulari, ut, cum obitus vester, quem Dens felicem faciat, nostro in provinciali Capitulo fuerit nunciatus, pro vobis, sicut pro ceteris nostri ordinis defunctis fratribus fieri consuevit, orationum suffragia devotius peragantur. In quorum testimonium si- gillum officii mei provincialatus praesentibus duxi appendendum. Datum in conventu Cracoviensi deeima die Mensis Martii. Anno Do- mini Millesimo quadringentesimo sexagesimo nono. n. Als Portrait des Vaters von Coppemicus wird ein Bild ausgegeben, welches im Jahre 1614 der UniversitätSr-Bibliothek zu Krakau von dem mehrfach erwähnten Professor Joh. Broscius ttberwiesen worden ist. Derselbe hatte das Bild auf der Entr* deckungs-Reise. welche er nach Preussen unternommen, um Cop- pemicanische Reliquien aufzusuchen, zu Thom aufgefunden und eine Kopie davon fertigen lassen. Bei wem Broscius das Bild dort gefunden, darüber hat er nichts hinterlassen. In Thom selbst hat sich auch nicht die geringste Ueberlieferung über Cop- pemicanische Familien-Bilder erhalten. Leicht möglich ist es * Der mehrgenannte Verfasser der »Beiträge« etc. R^*^ macht bei seinem Abdrucke die Anmerkung, er wolle sich nicht verbürgen, dass die Schreibart »Kopernik« die des Originals sei; das letztere ist nämlich, wie in der vorstehenden Anmerkung mitgetheilt ist, Terschollen. ANHANG. 469 wohl, dass es dem gläubig vertrauenden BroBcius mit dem Bilde von Niklas Eoppemigk ähnlich ergangen ist, wie mit den vermeintlichen Gedichten von Coppemicns (vergl. oben S. 265 ff. und I, 2, S. 372 ff.) ; er fand — weil er eben finden wollte ! Trotz aller schwerwiegenden Bedenken, welche gegen die Echtheit des Bildes von Niklas Eoppemigk erhoben werden können, darf hier eine Besprechung nicht unterlassen werden. Das Bild ist nämlich in weiteren Kreisen durch die schöne photo- lithographische Kopie bekannt geworden, welche in dem 1873 von der Gesellschaft der Freunde der Wissenschaften zu Posen ver- öffentlichten Säkular-Fest-Album publicirt wurde. (Die erste Nach- bildung des Portraits findet sich im 1. Bande des »Pami^tnik Krakowskicc vom Jahre 1S30.) Eine eingehende Besprechung hat Hipler im Spicilegium Copem. (S. 301 ff.) gegeben. Das Bild zeigt einen Mann in mittleren Lebensjahren; er kniet, mit gefalteten Händen betend. Das unbedeckte Haupt trägt langes volles Haar. Mancherlei Anderes, namentlich der Schnitt des Schnurrbartes zeigt unverkennbar einen polnischen Typus ; das lange mit reichem Pelzwerk verbrämte Gewand dürfte auch kaum an einen Thomer Handelsherrn jener Zeit erinnern. Den Hintwgrund bildet eine mit tempelartigen Gebäuden geschmückte Berg-Landschaft, aus welcher die gekrönte Himmels-Königin her- vortritt, mit der Linken das Jesus-Kind haltend, die Rechte zum Segen erhebend. In der Mitte des obem Rahmens findet sich ;in kunstlosen lateinischen Charakteren) die Aufschrift: »nicolaus copebnicus PATER NICOLAI COPERNICI A8TR0L0GIAE VNIÜ8 MIRACÜLI NATI 1473 19. FEBRUARH«. Am Fuss-Eudc des Bildes ist in sehr wenig ge- fälligen deutschen Lettern die Unterschrift gezeichnet: ,,3)ed $>crcn S)octor Siicolac ©oppcrntcf, Xl^um^cr ünb ?(ftro* tiim9, jur %xautnbviXQ ©cine^ jcligcn SSatcrS Slu^ 911* coIauS ^opptxnid genant, feine geftolt". 470 URKUNDEN ZUE PAMILIEN-ÖBSCHICHTE VON COPPERNICUS. Unter der letztem Schrift stehen noch die Wo^e : »Johannes BBOSCIUS CURZELOVIENS(lS) DEPINGI CÜBAVIT TOBUNH ATQ(UE) HIC REPOSUIT«. Die vorstehend aufgeführten Inschriften sind dem Bilde sicherlich erst später eingefügt ; einen recht späten Ursprung verräth die erste Inschrift (am obem Bande) schon durch die dem Niklas Koppemigk beigelegte latinisirte Namensform »Copemicus«, welche ausser dem grossen Träger derselben kein Mitglied der Familie gebraucht hat; selbst sein Bruder Andreas hat in seinen lateini- schen Brief-Unterschriften die alte Schreibung des Familien- Namens »Coppernigk« beibehalten. In gleicher Weise sind unzweifelhaft die Wappen, welche sich in den Ecken des Bildes finden, erst später eingezeichnet. Deshalb haben Hipler, K^trzyiiski u. A. eine vergebliche Mühe aufgewandt, da sie die Wappen zu deuten und mit dem auf dem Bilde angeblich Dargestellten in Verbindung zu bringen suchten. Keines der vier Wappen hat zu Niklas Koppemigk eine nnmittelbare Beziehung; seine Familie gehörte überhaupt nicht zu den wappenberechtigten Geschlechtem. Er selbst gebrauchte eine Hausmarke (vgl. Bd. I, Thl. 1, S. 48); Nicolaus Cop- pernicus hatte sich zur Siegel-Gemme den Apollo mit der Lyra gewählt (I, 2, S. 378] ; sein Bruder Andreas siegelte mit einem Wappenschilde, welches er an das Wappen der Familie seines Oheims von Allen anlehnte. Drei der auf dem Krakauer Bilde eingemalten Wappen ge- hören Thomer Geschlechtem an; das Wappen links oben zeigt das Wappen der Watzelrode, dem seine Gattin entstammt war (im obem Felde einen nach rechts gewandten Adlerkopf, im untem Felde zwei Reiterbeine mit Beinschienen, Stiefeln und Sporen bedeckt). Bechts oben ist das Wappen des Thomer Ge- schlechtes Büdiger, (der von einem Schwerte durchbohrte schwarze BUffelkopf, dessen Nase von einem Binge durchzogen ANHANG. 471 ist). Das dritte Wappen, links unten, hat im dunkeln Felde links drei Arme mit geballten Händen, rechts im hellen Felde drei übereinander stehende Rosen; es gehört dem Thomer Oe- schlechte Bodde (Rothe), das mit den Watzelrode's vielfach verschwägert war. Das vierte der Wappen, welches rechts unten steht, hat sich bis jetzt einer Deutung auf Thomer Familien entzogen (es zeigt ein helles einfaches Schwert mit einem Kreuz- Griff auf einem schräge rechts gehenden dunkeln Quer-Balken.) m. Andreas Eoppernigk. Andreas Eoppernigk, der Bruder von Coppemicns, war bald nach seiner Bückkehr aus Italien von der schweren Krankheit befallen, über welche im ersten Bande Thl. 2, S. 21 ff. berichtet ist. Um bei den Aerzten des Südens Heilung zu suchen, erbat und erhielt er im Jahre 1508 die Erlaubniss, sich von der Ka- thedrale entfernen zu dürfen. Näheres ergaben die Frauenburger Akten nicht. Man wusste nicht einmal anzugeben ,' woselbst er sich während der nächsten vier Jahre aufgehalten hätte.* Durch fünf eigenhändige Briefe (aus den Jahren 1510 — 1512), welche vor kurzem in dem Thomer Archive aufgefunden sind, erfahren wir, dass Andreas Koppemigk damals seinen Aufenthalt zu Rom genommen hatte. Seine Krankheit muss dort milder aufgetreten sein; er übernahm sogar im Interesse seiner Vater- ^ Stadt die Führung eines Processes bei der Kurie gegen den Bischof von Plock. * Andreas Koppernigk erhielt den erbetenen Urlaub auf ein Jahr be- reits im Januar 1508. Derselbe ward ihm in der Kapitel-Sitzung vom 19. August nochmals zugesichert; dagegen wurde seine Bitte, ihn in dem vollen Genüsse der Einkünfte seines Eanonikats zu belassen, abgeschlagen. Ob seinem Ansuchen später nachgegeben ist, wissen wir nicht; ebenso- wenig enthalten die Kapitel-Akten eine Andeutung Über die Verlängerung seines Urlaubs. Derselbe wird ihm wohl stillschweigend zugestanden sein, da man die Gefahr der Ansteckung so sehr fürchtete. ANDREAS K0PPEBNI6K. 473 Von der EorreBpondenz des Andreas Koppemigk mit seinen Yollmachtgebem haben sich vier Briefe ans dem Jahre 1510 nnd einer aus dem Jahre 1512 erhalten; der letztere , in welchem er sein Mandat znrlickgiebt, ist datirt fiom 14. Mai 1512. Die Namens-Unterschrift ist in sämmtlichen Briefen dieselbe ; sie lautet »Andreas Goppernigk«. Wir erhalten hier also von einem zweiten Gliede der Familie den Nachweis, dass, um die Herleitung von dem deutschen Stammworte (»Eopper«) und die scharfe Accentuirung der ersten Silbe anzudeuten, die Ver- doppelung des »p« festgehalten worden ist. Ein ferneres Interesse gewähren uns die Briefe durch das angehängte Siegel. Dieses zeigt unter den Initialen »A. K.«"^ den von zwei Blattzweigen gehaltenen Wappenschild ; das Wappen selbst ist in seiner Grund- form dem der Familie Allen entlehnt."^ Letzteres ist sehr ein- fach; es enthält nur zwei unter einem rechten Winkel geneigte Balken, welche in der Mitte des Wappenschildes zusammen- treffen. Andreas Eoppemigk hat dem Wappen seines Oheims noch drei fünfblätterige Rosen beigefügt. Die Briefe des Andreas Eoppemigk sind in dem 4. Hefte * Andreas Koppeinigk hat in allen Briefen seinen Namen mit der Ini- tiale »C« geschrieben, während das Verschluss-Siegel , welches auf einigen Briefen ganz deutlich erhalten ist, die Gutturale »E« aufweist — ein neuer Beleg dafür, dass die Orthographie der Eigennamen damals mit grosser Gleichgültigkeit behandelt wurde. ** Es ist wiederholt hervorgehoben worden, dass Niklas Eoppemigk der Vater von Coppemicus kein Wappen geführt, sondern sich an einer Kanfmanns-Marke hat genügen lassen. Vgl. oben S. 470 und Band I, Tbl. 1, S. 48; dort ist gleichfalls mitgetheilt, dass Nicolaus Coppemicus sich für das Verschluss-Siegel den Gott Apollo gewählt hat. Diese Wahl ist leicht erklärlich. Dagegen ist nicht recht ersichtlich, weshalb Andreas sich bei der Wahl seines Siegels an das Wappen seines Oheims Tilman von Allen angelehnt und nicht das Familien- Wappen der Mutter bez. seines rechten Oheims, des Bischofs Lucas Watzelrode, zu Grunde gelegt hat. Vielleicht haben dieselben Gründe dabei mitgewirkt, welche letzteren bestimmten, seinem Vaters-Namen noch den der Familie von Allen beizufügen. Vgl. Bd. I, Thl. 1, S. 74. 474 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS. der Mittheilungen des Copp. Vereins (S. 56—98) von Bender vollständig abgedruckt. Kachstehend sollen nur einige Stellen auBzttglich mitgetheilt werden, welche ein allgemeineres Interesse beanspruchen können. Der Gang des Processes war, wie stets bei der Kurie, ein schleppender; daher ist die Bitte um Geldsendung eine stets wiederkehrende, »damit nicht durch den Mangel an Geld Becht und Gerechtigkeit unterdrückt werdea (»ne pecuniarum defectus iustitiam opprimat«). — Wir erfahren ferner, dass die Process- Gebühren nach der Zahl der Akten-Blätter — fUr je 100 Blätter sieben Dukaten — berechnet wurden : »Mihi pecuniis opus est«. — schreibt Andreas Koppernigk am 26. Oktbr. 1510 — »Nam de quinquaginta illis ducatis parum mihi vel prope nihil superest, » vix ut notario causae pro registro solvatur. Sunt pro parte nostra folia registri mille ducenti — centum folia pro Septem du- catis auri sc. — prout latius in computo apparebit«.* Für die Lebens- Verhältnisse von Andreas Koppernigk gewährt nur der letzte Brief, d. v. 14. Mai 1512, einigen Anhalt. Wir ersehen aus demselben, dass seine Krankheit damals wieder einen schlimmeren Charakter angenommen , und Andreas Kopper- nigk in Folge dessen beschlossen hatte , seinen bis jetzt erfolg- losen Aufenthalt in Italien aufzugeben ; er beabsichtigte im Früh- jahre mit einem Thomer Landsmann, Lucas Krüger, in die Heimat zurückzukehren. Allein der plötzliche Tod seines Oheims liess ihn die Rückreise wieder aufschieben.** * Von Interesse ist nach jener Richtung für das damalige Gerichts- wesen noch eine andere Stelle (aus dem Briefe vom 12. Oktober 1510): »Re- manserant mihi de 50 illis ducatis 18, quos iam fere exposui; quanto magis aliqua causa diffinitioni approximat, tanto maiorem et diligentiam et pecuniam exigit«. ** »Quod rarios ad dominationes vestra smeas dederim litteras« — schreibt Andreas Koppernigk d. d. 14. Mai 1512 an den Thorner Rath — »aegritudo, qua correptus decumbebam, causa fuit literarum mearum raritatis et vestrae causae dilationis. Nunc etiam cumulo tribulationis meae mors Reverendis- ANDREAS KOPPEBNIOK. 475 Wann Andreas Koppemigk nach Freussen zurückgekommen ist; erhellt ans der Korrespondenz nicht; aus seinem letzten Briefe und dem mit demselben gleichzeitig abgesandten Schreiben seines Nachfolgers Matthaeus Lamprecht ersehen wir nur, dass er die Weiterftlhrung des Processes damals definitiv aufgegeben hatte.* Durch die Ermländischen Kapitels-Akten erfahren wir, dass Andreas Koppemigk im Herbste 1512 am Sitze des Domstifts anwesend war; am 4. September wurde der Beschluss gefasst, jede koUegialische Gemeinschaft mit dem Kranken aufzuheben, weil man die Gefahr der Ansteckung fürchtete. Trotzdem ver- liess derselbe Frauenburg nicht ; ja er ist sogar noch zweimal in einer Kapitel-Sitzung erschienen, im September 1512 und im April 1513. Sein Tod erfolgte erst zwischen 1516 und 1519 (vielleicht in Rom).** simi avunculi mei accessit, de cuius obitu usque adeo afficior, ut vitam deinceps ducere taedeat. Verum cum in humanis nihil sit firmum, nihil stabile, aequo animo ferenda sunt Nisi haec vestra causa esset ac ioopinata mors domini mei Warmiensis intervenisset, patriam repetiissem cum praesentium latore Luca Cruger, qui meam operam in vestra causa vidit« * »Si haec causa« — schreibt Andreas Koppemigk — »ante proximas ferias seu vacantias non decidetur, relinquam porrius pro hac causa defen- denda dominos Mathias Lambricht, olim Thesaurium in Castro Marienburg, et nonnullos alios, quibus et residuumi quod apud me est pecuniae, relin- quam et me penitus negotiis absolvam et abdicabo deo amplius militando et serviendo«. ** Die Dokumente, aus denen ^ir über die letzten Lebens- Jahre von Andreas Koppemigk einige Auskunft erhalten, sind im ersten Bande Tbl. 2, S. 27 ff. mitgetheilt. IV. Der Oheim Lucas Watzelrode. lieber das Leben und die Wirksamkeit des Bischofs Lucas Watzelrode besitzen wir eine grosse Zahl archivalischer Zeugnisse. Die wichtigsten Urkunden, soweit sie für die Biographie von Coppemicus Interesse haben, sind bereits im ersten Bande mitgetheilt worden. In dem vorliegenden zweiten Bande finden sich gleichfalls in den Ab- schnitten , welche von dem Grossvater Lucas Watzelrode handeln, einige Notizen, welche für die Jugendzeit seines gleichnamigen Sohnes nicht unwichtig sind. Ein weiteres Material hier beizubringen scheint ungehörig; dagegen dürfte es wohl gestattet sein , nach dem Vorgange Hipler's im »Spicile- gium Copernicannm« (S. 316 — 319] den Bericht mit^utheilen, welchen sein Kanzler Paul Deusterwald ttber die letzten Lebenstage des Bischofs Lucas niedergeschrieben hat. * Von Wichtigkeit zur richtigen Wtlrdigung der Schwierigkeiten, welche Coppemicus bei dem täglichen Umgange mit dem Oheime zu überwinden hatte, ist namentlich die Charakteristik, welche Deusterwald am Schlüsse seines Berichtes von dem Bischöfe Lucas entwirft. * Der Bericht von Deusterwald findet sich handschriftlich im bischöf. liehen Archive zu Frauenburg und ist von Hipler a. a. 0. zuerst veröffent- licht worden. DEB OHEIM LUCAS WATZELRODE. 477 Paulus Deusterwald: De obitu domiui Lucae Watzelrode Episcopi Warmiensis. Anno MO GGGCCXII decima quinta Januarii exivit Rereren» dissimus dominus Lucas Episcopus Warmiensis arcem Heils- berg versus Cracoriam ad nuptias Serenissimi prineipis domini Sigismundi Regis Poloniae, quae fuerunt die dominica oetava Februarii, magno quidem splendore et munificentissimis impensis eelebratae^ quibus peractis habita est ibidem generalis conventio. Fuit hie transitus ad nuptias in prineipio suo iucundus et gaudio plenus, sed in reditu propter calamitatem inopinatam luctuosus. Eidem enim domino Episcopo Lucae Cracoviae primum et postea in reditu coeperunt nauseosi esse pisces in quadragesima praeter suam consuetudinem. Et coepit nausea extendi cum tempore latius, ita quod animadverteretur plane a nobis, qui cum eo cibum quo- tidie ad tabulam sumpsimus; per singulos enim dies coepit ei cibus et potus magis esse insipidus, observatumque est ipsum fieri in dies minus quam antea vigorosum. Et id ipsum quidem animadversum est plus solito in Lancicia 23. die Martii magis autem die sequente in oppido Mosebrocke, ubi sumptum cibum stomachus retinere non potuit, sed e vestigio reddidit. Ac subinde coepit augmentari morbus et vires depascere exitialis aegritudo, adeo quidem, ut virtute propria neque gradi bene poterat, neque pedibus consistere. Accessit huic malo sitis inexstinguibilis et febricula, uti asserebat, continua, quibus cruciabatur vehementer sine intercapedine. In bac tanta valetudine et morte deductus est in Thoroniam vicesima sexta Martii, quae erat dies Veneris post dominicam Ju- dica, homini defuncto haud dissimilis, ubi die sequenti viribus vehementer destitutus et usu linguae magna ex parte privatus (im- peditum etenim sermonem edidit propter difficultatem Spiritus, quem imo ex pectore magno reddebat labore) repositus fuit in 478 UBKUNDEN ZUR FAMILIBN-QESCHICHTB VON COPPEBNICÜS. aegritudiniB lectum. Postero die inyalescente morbo confesBionem fecit et corpus dominicum snmma devotione accepit. Et quam- quam trepidante et confusa lingua eructaret verba, conabatur tamen eis, quibus erat familiaris, multa loqui, qui intelligebant, quandoque quid yellet, magis ex signis et gestibus sibi notis quam ex verborum prolatione. Quandoque etiam absolutam et perfectam, quamvis magno labore, sententiam edidit; ex peetore enim meo iudicio laborabat et eiici flegmata viae praeclusae non sinebant. Neque aderat medicus peritus, qui naturae laboranti suppetias contulisset. Accersiti tarnen fuere ex aliunde medici; sed dum venirent, mortnum ipsum invenerunt; die enim lunae, quae fuit yicesima nona Martii, audito missae officio et unctione extrema suscepta, inter manus ReverendiBsimi in Christo patris, domini Johannis Episcopi Gulmensis et amicorum suorum ferventi dejo- tione ad deum, quod ex signis compluribus yidebatur, et ratione usque ad exhalationem animae integra decessit in domino. Funus ipsius ad Ecclesiam Warmiensem debito suorum moerore et luctu deductum; sepultum fuit die Veneris secunda Aprilis. Varia fuit statim de eius morte, uti fieri assolet, opinio. Quidam suspicati sunt eum hausto veneno, dubium quo auctore, cecidisse : quorum sententiam fulcire videntur maculae fuscae, quae corpus post exitum animae statim occupabant, item stupenda in initio morbi naturae prostratio, cum esset alias ex natura vigo- rosus et fortis. Alii putabant Senium fuisse mortis causam ; qua- tuor enim et sexaginta annos iam exoesserat. Nonnulli existi- mavere eum decessisse ex moerore et vehementi animi anxietate, quia complures habebat sibi adversantes. Primores enim Prussiae magna ei ex parte con- trarii fuerunt. Nobilitas propter districtuB Tolkemith et Scharffaw, quos pro ecclesiae donatione perpetua a Regia Maiestate impetravit, item propter exemptionem districtuum Stuhm et Dyr- saw, quibus ipsi alias posse solebant. Civitates yero — El- DER OHEIM LUCAS WATZELBODE. 479 bingum propter iudicinm, quod in piscatores, qni in brachio mariB »hab« vocato piscantur, ex consaetadine exercuerant in oppido Tolkemith, et qnasdam possessiones , qnas Civitates suae esse praetendebant, episcopus autem e diverse eompetere sibi ins in bis Omnibus oecasione districtns Tolkemith omni iure sibi do- nati, in quo consistunt praedieta, asserebat. At Tero Gedanum propter Keriam ecelesiae, quam ab eis repetebat, et praeterea propter possessiones quasdam per eandem civitatem a districtu Seharffaw alienatas. Gruciferi etiam capitalem esse inimicum ordini suo episeopum rati, in dissensione semper eum eo vive- baut. Wilhelmus praeterea de Eysenberg ordinis Marscalcns im- pudentissimum famosum libellum paulo ante mortem Episcopi de eo edidit. Parco de praedonibus, quibus tune scatebat Prussia. qui multa mala ex suggestione quorundam bominum episcopo, uti ipse suspicabatur, incendio intulerunt et moliri mala in ipsius Caput non eessaverunt. Longum foret omnia persequi, verum hoc sine contradictione constat, adversarios praedictos omnem suam navasse operam pro virili parte, et id ipsum longo tempore, ut stomachum Regis et indignationem in dominum episeopum concitarent, Regi alioquin semper acceptissimum. Et ut hoc ipsum perficerent, usi sunt varia arte, calliditate et ingenio; sed episcopus vitae suae suffultus integritate omnia illorum conamina flocci faciebat. Ego vero, quam opinionum praedictarum de ipsius morte sequar, non video, rem tamen gestam circa eins mortem hisce meis oculis visam praesentibus annotavi. Liberum modo est cui- libet iudicare de ipsius morte et vita pro sua libidine. Qui vero conversationem et mores ipsius norunt, fateantur necessarium est, si modo fallax iudicium ferro erubescant, eum fuisse praelatum gravem, omni virtute et integritate praeditum, prudentem, sobrium, castum, iustum, conscientiosum, religiosum, doctum, admirandae constantiae virum, magnanimum, consultissimum , et ideo tribus 480 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-OKSCHICHTE VON COPPERNICÜS. Begibus Poloniae successive: Alberto , Alexandro et Sigismimdo, totiqne regno Poloniae acceptissimum ; solebant enim stupere ipsins Ingenium in consilÜB et consultationibus rerum magnarum. Tota etiam Prassia) quae regno obedit, band secus ipsam ac parentem yenerabatur, antequam ex causis praedictis in dissensionem cum eo devenisset. Alii effütiant passim eins vitia, ut übet; ego in tantis, ut praedictum est, yirtutibus, hoc praecipuum in eo eBse Vitium animadverti, quod sententiae suae nimis perseveranter inhaerebat, ex qua vix potuit fortissi- mis etiam argumentis expugnari. Audivit tamen libenter aliorum consilia, non tamen passim omnium, sed paueorum ad- modum, et eorum praesertim, qui ingenii claritate conspicui essent. DefectuB etiam in eo admodum magnuB fnit, quod conciliare sibi amorem et benevolentiam hominum non potuit. Et Bi in ea re gratiam habuiBBet, fuiBset mirabi- lium operum effector; Bed non omnia poBBumuB omnes. Requiescat anima ipBiuB in Bancta pace. Vierte Abtheilung. Ermland und das Franenburger Domstift zu Zeit von Goppernioosi II. 31 IV. ERMLAND UND DAS FRAUENBÜRGEß DOMSTIFT ZUR ZEIT VON COPPERNICUS. Im ersten Bande (Thl. I, Abschn. 2, S. 178—211) sind— unter Bei- fHgnng nrkundlicher Belege — einige Ausführungen über das Bisthum und Domstift Ermland gegeben. Nachstehend werden, in Ergänzung jener gedrängten Darstellung, zwei grössere archivalische Schriftstücke mit- getheilt, welche der Zeit unmittelbar vor und nach Coppernicus ent- stammen und über manche auf dessen Leben bezügliche Verhältnisse wünschenswerthe Auskunft geben. Die beiden, auch für weitere Zwecke wichtigen Schriftstücke werden — das erstere in dem bischöflichen, das zweite in dem Kapitels-Archive — zu Frauenburg aufbewahrt und sind erst vor kurzem von Hipler in dem »Spicilegium Copernicanumv (S. 236—265) veröffentlicht worden. 3r A. Die BeBohreibong des Bisthums Ermland von Martin Cromer. Wir besitzen von sehr kundiger Feder eine Beschreibung von Land und Leuten in Ermland aus dem Ende des 16. Jahrhunderts. Diese treffliche Schilderung des geistlichen Fttrstenthums und der eigenartigen Verhältnisse, unter welchen Coppernicus während eines Zeitraums von fast vier Decennien gelebt hat, verdanken wir einem jungem Zeitgenossen desselben, dem zweiten polnischen Bischöfe Ermlands (1579 — 1589), dem gelehrten Oeschichtschreiber seines Vaterlands, Martin Cromer.^ Derselbe hatte das grosse Sammelwerk j»de episcopatn Varmiensi« im Jahre 1572, bald nach seiner Einsetznug als Coadiutor des Kardinals Stanislaus Hosius begonnen und vier Jahre nach seiner Inthronisation im Jahre 1583 vollendet.** Die nachstehend mitgetheilte Einleitung dieses Werkes enthält ausser einer allgemeinen Beschreibung des Landes eine Zusammenstellung der Rechte und Pflichten des Domstiflis. * Ausser seinem Hauptwerke »de origine et rebus gestis Polonorum« hat Cromer später, als er schon in Ermland lebte (als Coadiutor des Bischöfe Stanisl. Hosius) sein oftmals aufgelegtes Werk »Polonia sive de situ Polo- niae et gente Polona« im Jahre 1575 veröffentlicht. ** Cromer's gprosses Sammelwerk »de episcopatu Varmiensi« enthält eine Beschreibung der Rechte und Pflichten, Einkünfte und Lasten der geistlichen Pfründen Ermlands und ist ftir die Geschichte der DiOcese wichtig durch die grosse Zahl der darin aufgenommenen Urkunden. Pie beiden ersten Bände, welche ausser der im Texte mitgetheilten Einleitung die Beschreibung von zehn ermländischen Dekanaten enthalten, werden im bischoflichen Archive zu Frauenburg aufbewahrt ; der dritte Band, welcher die Geschichte der übrigen vier Dekanate umfasste , ist bis jetz nicht aufgefunden. Yarmlensis Episcopi Marttni Cromeri Prooemium operis de episcopatn Yarmiensis. Ex quo divinituB nullis nostris meritis in hac specula Var- mienBis episcopae primnm ut coadiutor lUustriBsimi et Beveren- dissimi olim D. Stanislai Hosii S. B. £. Cardinalis presbyteri, deinde ut successor et episcopus coUocati Bornas, BtudnimuB pro virili nostra conditionem eius ipsiuB epiBCopae atqae dioeoeBeoB non modo in spiritaalibuB. verum etiam in temporalibuB meliorem reddere. Quod quidem nemini obBCurum est, nisi Bi quis forte malignitate ezcaeeatus est. Cum autem antiquituB nullae exBtarent paroehiarum et aliorum Baeerdotiorum cum suis rationibus, oneri- bus et proventibuB descriptiones, quae Episcopo cognitu neces- sariae sunt, operae pretium esse iudicavimuB, curare, ut eae un- dique conquirerentur, in ordinem redigerentur et conscriberentur. Unde tria haec volumina confecta sunt. Ea igitur successo- ribus nostris et supra memoratae Varmiensi Ecclesiae relinquimus et donamus. Sperantes id non modo ipsis Successoribus et Ee- clesiae gratum, sed etiam apud Deum Opt. Max. nobis meritorium fore. Datum Heilsbergae mense Aprili Anno Domini 1583. 486 ERMLAND UND DAB FRAUENBUBQER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP. Tarmlensis Episcopatns et Episcopas. Varmiensis Episcopatus a regione Varmia, qnae est praecipua pars dioeceseos ac ditionis episcopalis, nomen habet. Germani »Hermelandt« appellant. Appellatus est etiam Bruns- bergensis ab oppido, in quo primum matrix ecclesia et sedes episcopalis erecta fuit. Conditus autem is est ab Innoeentio eins nominis qaarto Pont. Max. per legatnm Wilhelmnm Mutinensem Episcopum (qui postea fuit Sabinensis) anno a Christo nato 1243. Quo tempore etiam Sambiensis et Pomesaniensis Episcopatus fundati et erecti sunt, terris, quae de Prussis paganis a Teutonibus Cm- cigeris et eruce signata promiscua complurium nationum multitu- dine multis annis subactae erant atque etiam tune subigebantur, inter Episeopos et ordinem Crueigerorum autoritate Apostolica (eui terrae illae per sacratos milites acquisitae et subieetae erant) divisis ac distributis, ita ut Crucigeris propter onera bellorum atque defensionis duae partes, Episcopis rero tertia cum omnibus emolumentis et iurisdictione obveniret, et nihilo minus obtinerent Episcopi autoritatem et ius episcopale etiam in duabus Crueige- rorum partibus, suae quisque dioeceseos. Eis autem limitibus Varmiensis dioecesis tunc terminata est: Mari recenti sive Habo et Druzno sive Drauseno lacubns, Passa- licone et Praegola fluminibus usque ad terminos Lituanorum. Ita quidem habet diploma pontificium. Bed qui sit Passalico fluvius, non constat. Nisi forte est Passaria, qui et Seria per apocopen dicitur et aliqua ex parte etiam nunc ducalem ditionem ab episcopali disterminat, ducta ad cum a medio Druzno linea per transversum, sive per rivum Elster in eum ipsum Drusnum influentem. Mulhausen quidem et Marienfeldt parochiae eis eum rivum in Elbingensi Archypresbyteratu, ad Yarmiensem Episco-. patum pertinente, sitae sunt antiquitus. A fönte vero Passariae usque ad Praegolam (quae permagna est regionum intercapedo) A. DIE BESCHBEIBUNG DES BISTHÜMS SRMLAND. 487 nallus tiinc certus constitntus est limes, propterea quod Crucigeri bella cum Lituanis infidelibus gerentes in dies magis ac magis in ditionem eornm fines snos proferebant; atque id qnicqnid snbe- gissent, Varmiensi dioecesi, ditioni vero Episcopi tertia pars eins ex praescripto pontifieio cedere debnit. Snbiectus est antem Varmiensis Episcopus cum sna dioecesi iure metropolitico Bigensi Archiepiscopo, (ab 80 prope annis desiit ei sabesse, ut patet ex literis Archiepiscopi Michaelis in archivo Heilsbergensi exstantibns de anno 1501] et in ea snbiectione permansit propemodnm, donec metropolis illa labe haeretica infecta est. Nunc nullum agnoscit Ar- chiepiscopum, immediate subiecta sedi arpostolicae, cui, sicut dudum dictum est, ab initio in temporalibus fuit sub- iecta, a CrucigeroTum atque adeo ab imperatorum etiam Bomano- rum dominatu et iurisdictione prorsus immunis. Quanquam quodam tempore imperatores in Episcopos itidem atque in ordinem Gruci- gerorum nescio quam iurisdictionem nitro ab eis susceptam usur- parunt, et Episcopus Varmiensis princeps imperii di- cebatur et habebatur. Episcopi creatio initio penes Pontificem Max. fuit. Deinde Collegium canonicorum sive Capitulum electio- nem liberam obtinuit, nuUo generis, ortus de nationum discri- mine, Pontificis tamen Max. (ultra ins confirmandi) etiam absolu- tae potestati obnoxiam, donec belle adversus Crucigeros a Rege Poloniae Cazimiro eins nominis tertio conflato Nicolaus Tungenus Episcopus una cum Gapitulo (Grucigeris et Mathiae regi Ungariae foederati) in angustum redacti, novo foedere et iureiurando Regi et Begno Poloniae sese addixere. Ibi tunc adstricta nonnihil electione in pactis convenit, ut non nisi gratus Regi Episcopus eligeretur et, ut iuraret is in verba Regis. Postea regnante Sigismundi seniore ea quoque ratio eligendi Episcopi mutata est, convenitque, ut Rex quatuor indigenas de Gapitulo edat et nominet, de quibus Gapitulum unum eligat 488 ERMLAND UND DAS FBAUENBUB6BB DOHSTIFT Z. ZEIT V. GOPP. electumque cum Rege Pontifici Maximo eonfirmandum commendet. In senatu PrusBicio principem loeum VarmienBis EpiBcopuB obtinet, et praerogativam eiuB convocaiLdi, propo- nendi in conBultationem quae opus Bunt, diem dicendi reis qui- buBYis in conventu iudicandis, et concludendi promulgandique constitutiones publicas atque decreta. Primus autem Episcopus autoritate pontificia faetns est AnselmuB unus e Grucigero'rum ordine, cuius electione (Crucigeris quam Episcopo et ecclesiae commodiore) tertia pars dioeceseos, dudum memoratis finibus needum ad amussim circum- scriptae, Episcopi ditioni certis limitibus segregata est et Cruci- ferica ditione ferme undique circumsepta. Nee tarnen ea divisio rata mansit, accisa postea quoquoversum maiorem in modum di- rione Episcopi et Gapituli yi dolisque cupidorum Crucigerorum. Erat sub illud ipsum tempus Brunsberga oppidum con- ditum a Brunone Olomucensi vel, ut nonnuUi volunt, Pragensi Episcopo, cum is cruce signatam militiam cum Ottocaro Hege Bo- hemiae contra Prussos suscepisset. In ea igitur Anseimus (cum iam antea parochias quasdam constituisset) sedem ac do- micilium suum, uti dudum memoratum est, collocavit: templum sive matricem ecclesiam titulo S. Andreae apostoli exili Btructura condidit, anno post Christum natum 1260 et in ea XVI Canonicos cum IV Praelatis instituit. Aliquante autem post secundi Episcopi Henrici tempore Basilica sive matrix ecclesia una cum sacro coUegio et ca- thedra Episcopi Fraumburgum, seu verius in coUem Fraum- burgo oppido posterius condito et Habo impendentem trans- lata est. Manetque colli simul et oppido nomen, ex eo quod Basilica virginis matris (quam dominam vocare germanis non inusitatum est) nomine dedicata est, vel, ut alii Tolunt, a matrona sive domina donatrice. Habitata est autem et culta episcopalis ditio, quemadmodum A. DIE BESGHBEIBUNG DES BIBTHÜH8 EBMLAND. 4S9 et ea quam Crncigeri obtinnenint , partim a reliquiis gubactornm PrasBomm, partim a dednctis in yacuos agroB et pagos, vastaBque et silveBtreB BolitudineB e Grermania coloniis. Atque inde eBt, quod permagnnB est et fere popularis in maxima parte EpiscopatnB Germanieae lingnae, partim maritimae, partim superioriB et mediterraneae usus, et Germanica sunt plera- que omnia pagornm oppidornm et areiui& nomina, quibus advenae contra barbarorum indigenamm impetnm fraudesque sne- cessn temporum sese mnnierunt. Cum Saxonicae autem tum Lnbecenses leges a Germanis in totam dioecesim in- vectae sunt; verum Lnbecenses in dno tantnm oppida, Brnns- bergam et Franrnborgom , Saxonicae Culmensis iuris nomine cen- sentur mutatis aliquot earum articulis. Priscum vero Prussicum ins iam propemodum exolevit. Quae vero loca rergunt ad Austrum et Euronotum, aPoloniB fere Polonica lingua utentibus coluntur, pagi praesertim. Gondita sunt autem secundum supra memoratam Brunsbergam oppida: Wormita sive Wormdita, Melsacum^ Gutstadia, Heilsberga, Seeburgum, Beselia, Yartemberga et AUensteinum cum adiunctis arcibus et domibus sive curiis do- minicis; sine arcibus vero Fraumburgum, Bisteinum etBisburgum. Tametsi Bisburgum queque, quod Biskupiec a Polonis dicitur, olim arcem habuit, cuius adhue apparent vestigia in coUe oppido imminentij Bisteinum vero curiam; Fraumburgi basilica moenibus cincta pro arce est. Accessit bis postea Tolkemita donatione Begis Alexandri et Sigismundi in compensationem damnorum belle superiori acceptorum, sed regnante Sigismundo Augusto rursus detracta est, praetextn interdicti seu legis cuiusdam, et a rege vindicata. Scbarpam quoque sive Scharfam territorium insulae maioris cum officio piscaturae, et iure LX navium anguillarium, quae Eeitelae vulgo vocantur, idem Alexander Lucae Episcopo donavit, ea conditione, ut ea sibi redimeret a quodam hypothe- cario possessore. Et redemit is quidem; sed Mauricius Geda- nensis succesBor eins vendidit Scbarpam Gedanensi civitati; ins 490 EBMLAKD UND DAS FRAUENBUBOEB DOMSTIFT Z. ZEIT Y. COPP. tarnen Keitelarnm retinuit et cum Capitulo pro rata portione par- titus est. Praedia nulla Episcopus initio habnit. Postea condita sunt exstirpatis silvis et in cnlturam redactis agris; sed pleraqne a posterioribus Episcopis rursus vendita. Nonnulla nunc denuo excitantur. Lacus non paueos et piscosos habet Episeopatus et mellifida luculenta. Ferarum quoque olim permagna fnit copia, priusquam excinderentur et exstirparentur silvae; sunt et moletrinae non in- fructuosae. Inde et e subditorum pensitationibus sustentabat se Episcopus cum suis. Ordines hominum in Episcopatu commorantium et bona possidentium duo sunt: ecclesiasticus et profanus, sive spiritualis et saecularis. In ecclesiastico censentur praelati, canonici, parochi et caeteri sacerdotes et clerici. Atque hi omnes in tota dioecesi Episcopi potestati et iurisdictioni subiecti sunt. Profanus tria genera hominum continet: nobilitatem sive equestrem ordinem, oppidanos et rusticos. Sunt et liberi nonnuUi medii quodammodo inter equites et rusticos et iis fere pares con- ditione sculteti, patroni et advocati pagorum. Qui utrique aeque ac nobilitas equestri militiae ad imperium Episcopi obnoxii sunt, (nam oppidani et rustici, cum opus est, pedestres militant) et insuper arcium muniendarum et refieiendarum onus ferunt. Ab aliis operis ordinariis, itemque a censibus immunes, cum emptitios agros habeant, itidem ac nobilitas. Pensitant tamen liberi itidem atque nobiles de praediis suis aratralem annonam, pro locorum ratione et ex praescripto privilegiorum suorum. Nempe siliginem et avenam, vel triticum vel hordeum. Itemque certum pondus cerae et senos nummos sive obolos in professionem subiectionis. Pendit etiam ex agris adscriptitiorum suorum anno- nam aratralem nobilitas; habet enim ea quoque subiectos sibi pagos rusticos. Oppidani colendis agris, re pecuaria, cerevisia coquenda et A. DIE BESCHREIBUNG DES BI8THUMS ERMLAXD. 491 yendenda et opificiis yictinn quaeritant. £ domibus et agris censum Episcopo pensitant; operas vero ad munitionem et nti- litatem oppidi sni quisque publicam praestant. Bnstici vero glebae adseriptitii et minus liberae conditionis agricolae sunt et ipsi et pecuarii (quod omnibus statibus commune est) et nonnuUi mellificiorum curatores. Hi et censum de singulis mansis, et gallos, gallinasve, vel anseres pensitant, et ligna convehunt, et operas gratuitas praestant Episcopo, vel suo quisque hero; nee licet eis liberisve eorum maribus ex Episcopatu migrare, nisi se redimant, exceptis iis, qui sacris initiantur, aut literarum studiis sese addixere. Ab initio fundati Episcopatus exigui census et modicae operae impositae sunt advenis iuxta ac indigenis, propter continentia bella et incultos agros. Quin cum Episcopi praediis carentes operis non indigerent, passi sunt, ut rustici plerique eas parvo redimerent, quod etiamnunc ita durat, vocanturque liberi pagi. Decimas etiam ex agris omnes ordines profani pensitabant Episcopo et Capitulo antiquitus; verum eae deinde ad parochos translatae sunt. Jurant autem omnes Status, praeter sacerdotes, fidelitatem et obedientiam n^vo Episcopo. Porro ex pacto supramemorati Ni- colai Episcopi, etiam in novi Regis Poloniae, tanquam domini et protectoris ecclesiae, verba iurant tam Capitulares, quam Epis- copales subditi, quin et praelati, canonici et caeteri beneficiati. Tributa extraordinaria nulla imperat subditis suis Episcopus neque Gapitulum. Sed si quid opus est, sacerdotum quidem synodus, profanorum vero ordinum, nempe nobilitatis, civitatum, liberorum et scultetorum conventus ab utrisque Heils- bergam plerumque cogitur. Eins consensu tributum sci- scitur, constitutiones noyae conduntur, et si quid in conyentu Be- giarum terrarum Prussiae decretum est, ad suos et Capitulares subditos refert Episcopus, ut eorum assensu approbetur et susci— piatur. Neque enim ii obnixii sunt communibus illis caeterarum 492 BBMLAND UND DAS FRAUEMBURGEB DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP. illarum Prussiae conventibuS; ac neqne Gapitulom. Solus eis interest et praeest Episcopus. Atqae hae sant rationes sabditorum Episcopalium. Praeficinntar aatem iis per arces et territoria praefecti singuli. Qui iidem sunt curatores rei familiaris Episcopalis, quoram plerique germaniee Bnrgrabii appellantur, nonnulli Capitanei, addito arcis nomine. Civitatibus vero peculiariter praesnnt magi- stratus ab ipsis civibus delecti, qui consules vo- cantur. Ez iis magistri ciyium Brunsbergae tres sunt, in aliis vero oppidis bini, Bisburgi nnns. Est autem totius Episcopalis ditionis unns iudex (Advocatum terrestrem voeant) qui causas criminales, rixarum, et Yulnerum, itemque fundorum et haereditatum iudicat, eamque ob rem bis quotannis oppida Episcopo snl)ieeta obit. Alia yero iudicia in oppidis quidem magistratus civiles, in pagis autem sculteti et praefecti exercent. Ab omnibus porro ordine provocatur ad Episcopum, exeeptis criminalibus causis. In civilibus nobilitas non temere se ab alio quoquam, quam ab ipso Episcopo, vel pe- culiariter delegatis ab eo iudicibus sive commissariis iudicari su- stinet. Sed ad advocatum revertamur. Penes cum solet esse etiam cura rei bellicae et praefectnra copiarum. Est et Oeconomus, qui universae rei familiaris Episcopalis curam gerit, oensus et alios proventus coUigit et rationes accepti et expensi a praefectis exigit, penum et cellam curat, contractus subditorum inter ipsos de fundis admittit et annotat. Habet etiam Episcopus iudiciorum ecclesiasticorum administrum, ecripturarumque et scribarum magistrum, Cancellarium, et alterum itidem spiritualium iudiciorum yicarium, qui Offi Cialis generalis appellatur. Atque is solet esse unus de sacro coUegio sive Capitulo, Gancellarius etiam plerumque. Sed iam perstricto obiter Episcopatu et Episcopo. ad ecclesias ipsi subiectas transeundum est, ordiendumque a matrice siye basilica. A. DIE BESCHREiBUKG DES BI8THUM8 ERMLAKD. 493 Cathedralis ecelesia siye Basllica Framnbiirgensis. Est ea satis decora et magnifica in colle , ut iam dictum est, exaedificata et moenibus cincta^ intra qnae sunt etiam Episcopalis et aliquot canonieorum aliorumque ministrorum ecclesiae domus; eaeterae foris sunt in patentibus campis et curiae voeantur, prop- terea quod habent adiunetos hortos et praedia fere cum re pecuaria. Praelati. Ecclesiae secundum Episcopnm praesunt praelati et canonici. Sunt autem praelati quatuor. Nimirum Praepositus, De- canus, Gustos, et Gantor, iam inde ab initio ab Anselmo primo Episcopo, quemadmodum superius dictum est, constituti (Gantor tamen in eins diplomate Gustodi praeponitur). Haec sunt autem praelatorum munia. Praepositus praesidet Gapitulo idque convocat, negotia tractanda ei proponit, suffragii potestatem cnique facit, et secun- dum ea plura decemit. Ipso absente aut nolente, ut quisque ei loco proximus est, haec peragit. Decani munus est vicariis et . choralibus praeesse et cantui ritibusque ecclesiasticis in templo moderari. Gustos thesauri et suppellectilis ecclesiasticae sacrariique curam habet; panem, yinum, thus, ceram, ignem et alia neces- saria usibus templi et cultui divino suppeditat. Ea per vicarium etiam diaconum administrat. Gantoris officium est, festis totis duplicibus praecinere choro, sive inchoare vel intonare cantum choralium cum uno de vicariis, cuius vices sunt hebdomadariae. Quod ipse quoque per conductum aliquem de vicariis praestare solet. Horum nuUus in Gapitulo locum habet, neque emolumentorum uUorum capitularium particeps est. Reditus modo certi anniver- sarii penduntur eis a capitulo; praeposito quidem marcae leres 494 ERMLA^D UND DAS FBAUBNBUB6EB DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP. sive communes XL, Decano XXVIII, Cnstodi XX, Cantori XVI. Praeter, qni Canonicatum simul obtment, quod fit plerumque. Tnnc enim omninm emolumentomm finnt partieipes, quemadmodam alii canonici, et praerogativum loci et suffragii habent. Gaetemm in templo divinisqne ministeriis- (sive Bit canonici, sive non, et sive in sacris ordinibus, sive non) prima loca tenent eo, quo dudum enumerati sunt ordine. Beservarat AnBelmus initio sibi et successoribns suis Episcopis etiam Archidiaconi institutionem, et fundavit enm Lucas Epis- copus (nt patet ex eins literis in archivo Heilsbergensi episcopali exstantibus de anno D. 1503); sed unicus is fuit. Fuit et Scho- la Stic US aliquamdiu. Institutus fuit aliquando etiam Suffraganeus, Kivitensi parochia ipsi attribnta; sed unicus is quoque fuit. Totis duplicibus festis si non canat Episcopus, canit praelatus aliquis summum sacrum et vesperas. Canonici, Canonici fuerunt quodam tempore XXIIII, novis prae- bendis octo a posterioribus Episcopis post Anselmum institutis. Praebendae partim maiores, partim minores, partim mediae voca- bantur. Verum eae omnes in sexdecim Pontificis Max. auto- ritate redactae sunt, ut Anseimus instituerat. Adiuncta est quodam tempore communi Episcopi et Capituli decreto decima septima praebenda S. Andreae nomine, cuius corpus quotannis ad utilitatem et necessitatem urgentem Ecclesiae et Capituli asser- vatur. Ordo in templo et processionibus inter canonicos hie serratur, ut prima loca teneant presbyteri, deinde diaconi, mox subdiaconi, extrema ii, qui in minoribus ordinibus sunt, etiamsi priores co- optati sive recepti fuerint. Collegium canonicorum, quod Capitulum yulgo Tocatur, est consilium Episcopi, custodes iuris Episcopalis, protectores A. DIE BESCHREIBUNG DES BISTHUMS EBMLAND. 495 ecdesiae et Bubditorom eins, et in basilicft adminiBtri Bacrorum cultnsque divini. Quem partim universi administrant, partim ali- quot Bimul, partim singuli per certas yices hebdomadarias. Tum demum autem canonici fiunt capitulares, quando sunt in sacrifl ordinibus, hoc est, presbyteri, diaconi, yel subdiaconi, et cooptati in coUegium, mensem unum circa basilicam in cultu divino exegerint. Conrenit CoUegium sive Capitulum e praescripto statuti quo- Übet mense semel. Extra ordinem vero, quoties opus est, convo- catum a praesidente. Electio praelatorum et canonicorum communis est Capitulo cum Episcopo, Anselmi Episcopi constitutione. Alternos tamen menses Pontifex Max. usurpat, sive adeo ipsis reliquit vigore pacti, sive ut yocant, compactatorum cum ecclesiis Germaniae, quae hunc etiam Episcopatum comple- ctuntur. Ac priores quoque menses (nempe Januarius, Martins etc.) Pontifici debentur, posteriores ordinariis. Proventus praelatis et canonicis universe initio ab eodem Anselmo in ditione Episcopali segregati sunt: quaedam terrae cum decimis suis, et iurisdictione et aliis utilitatibus (bis enim verbis ille utitur in suo diplomate). Sed posteriori tempore Epis- copus partitus est Episcopatus totius bona cum Capitulo, ita ut duas eins partes sibi retineret, tertiam concederet Capitulo certis limitibus distinctam. Cesserunt autem per sortem Capitulo Allen- steinense, Melsacense, et Fraumburgense territoria, una cum iuris- dictione, qualem habuit Episcopus, et mero mixtoque imperio. Inde proveniunt Capitulo emolumenta e moletrinis, praediis, lacubus, silvis, frugibus, censibus, anserum, gallorum, lignorum et aliis pensionibus subditorum. Habet id etiam ins rusticarum operarum, itidem atque Episcopus. Quae partim praestantur, partim redimuntur. Eis accesserat paulo ante nostra tempora Tolkemitense terri- / 496 ERMLAND UND DAS FRAUENBÜRGEB DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP. torinm cnm oppido, a* Luca Episcopo et snccessore eins donatnm, de quo snperias mentio facta est. Acqnisivit postea Capitnlum donatioiiibiis et emptionibus, vel aliquo alio pacto nonnalla alia bona et censns in ditione Episco- pali, partim ab ipsis Episcopis, partim a vasalliB eins. Sed in bis iuriddictio summa manet penes Episcopnm. Ex bis autem omnibns bonis emolumenta qnotannis ad basilicam comportantnr, et in vicariomm reditus, choralinm salaria, fkbricam, anniversaria defunctorum officia aliaqne cnltus divini et basilicae onera (qnae snstinet antiquitus Capitnlum) impenduntur, praelatis et canonicis praebendae, sive corpora eamm anniversaria certa ratione distri- bunntur. Praelatis quidem in quovis ordine ecclesiastico, absen- tibns iuxta ac praesentibns, pro rata portione^ qnemadmodum dudum notatum est, integra; Canonicis vero aequaliter residenti- bus quidem sexagenae marcae commnnes, quod est integrum corpus; non residentibus vero dimidium eins, nempe tricenae marcae, etiamsi non sint in sacris ordinibus. Is tarnen qui est in comitatu et ministerio Episcopi, et nonnuUi alii certis de causis statuto perscriptis absentes residentibus in hoc exaequantur. S. Andreae nomine duplum integri corporis in arcem AUensteinen- sem reconditur. Neque enim habent Canonici distinctas et inae- quales praebendas, sive ut vocant fundos. Beliqua vero pecunia (exceptis quibusdam rationibus} inter residentes pro portione dili- gentiae in cultu divino certo anni tempore dividitur. Et antiqui- tus quidem aequaliter; iam vero nova Cardinalis Hosii constitutione diacono dimidium, subdiacono autem tertia pars eins, quod accipit presbyter. Nuper adeo ad praescriptum consilii Tridentini distri- butiones quotidianae institutae sunt, et ex ea summa reliqui de sententia nostra in dies certa ratione distribuuntur iis modo, qui missae et minimum duabus horis canonicis interfuerint. Distribuuntur praeterea certis anni temporibus siligo, avena, foenum, pisces, puUi galloram, ligna, asseres et alia eiusmodi ad sustinendam remfamiliarem pertinentia. Eorum autem parti- A. DIE BESCHREIBUNG DES BISTHÜMS EKMLAND. 497 cipes fiant ii demum, qui iis ipsis diebns, qnibus ea distribni oportet, in templo sacris intersunt; idqne partim aequaliter Omni- bus, partim pro supra memorata portione sacrorum ordinnm. Sunt etiam peculiaria praedia (allodia vulgo yocantur) non procul a basilica, quae cum vacuerint, singula singulis Canonicis petentibus, secundum Senium, hoc est; pro eo ac prior quisqne eanonicatum adeptus est, sive sit in sacro ordine sive non, ab- senti iuxta ac praesenti (dum modo intra praestitutum tempus per procuratorem petat et intra praeteritum biennium vel semel basi- licam yiserit) a Gapitulo gratis conferuntur. Domus autem et curiae emptitiae sunt; sed ad eun- dem modum ut allodia a Gapitulo conferuntur. Pretium secundum aestimationem Gapituli priori possessori vel haeredibus eins inter- polatis pensionibus exsolvitur. Ordines subditorum profanorum et magistratus ad eundem modum sunt in Gapitulari ac in Episcopali ditione, praeter quod Gapitulum ultra Burgrabios etiam singulos fratres de collegio suo arcibus et territoriis suis quotannis praeficit, qui administratores vocantur, Fraumburgi vero iudex civitatis. Luculentior cognitio rerum Gapitularium e statutis et rationi- bus ipsius Gapituli petatur. "• 32 B, Die Statuten des Ermländisohen Domstifts zur Zeit von Ooppernions. Die zur Zeit von Coppernicas fflr das Fraaenburger Domstift gelten- den Statuten waren unter dem Bischöfe Nicolaus von Tangen gegen Ende des 15. Jahrhunderts (zwischen 14S5 und 1489) abgefasst;^ sie sind nach der im Kapitels- Archive aufbewahrten Abschrift von Hipler im »Spicilegium Copernicanum« S. 246 — 265 abgedruckt. — Die nächste Redaktion der Kapitels-Statuten fand erst ein Decennium vor dem Tode von Coppernicus statt (unter dem Bischöfe Mauritius Ferber im Jahre 1532). * Die Zeit der Promulgation der unter Bischof Nicolaus von Tüogen (1467 — 1489) neu redigirteu Statuten des Ermländischen Domstifts lässt sich ausreichend bestimmen; sie mnss innerhalb der Jahre 1485 bis 1489 erfolgt sein. Die letztere Grenze ist durch das Todesjahr des Bischofs Nicolaus von Tüngen gegeben (er starb am 14. Februar 1489). Andererseits kann die Redaktion aber frühestens in der zweiten Hälfte des Jahres 1485 erfolgt sein, da der an letzter Stelle aufgeführte Domherr Andreas Tostier de Cleetz erst am 4. Juni 1485 in das Kapitel aufgenommen wurde. Das Ermländische Domstift war von dem ersten Bischöfe Anselm im Jahre 1260 fundirt und durch ein zweites Dokument d. d. 27. Jan. 1264 be- stätigt worden (Cod. Diplom.-Warm. I, 85). Die ältesten von [Anselmus selbst entworfenen Kapitel-Statuten waren bald als unzulänglich erkannt. Aber erst der Bischof Joh. Stryprock (1355 — 1373) beantragte eine durchgreifende Umgestaltung bei der päpst- lichen Kurie; seinem Nachfolger Heinrich Soerbom war es vorbehaltnn, die neuen Statuten im Jahre 1384 zu veröffentlichen. (Voigt Cod. diplom. Pruss. V, 27.) Fernere Abänderungen werden uns aus dem Jahre 1393 und dann weiterhin bis zum Jahre 1423 vereinzelt gemeldet. (Cod. diplom. Warm. III, 119. 251. 323. 344.) (1) In nomine Domini Amen. No8 Nicolans Dei et apoBtoiicae sedifl gratia Episcopns, Enoch praepositng, ChriBtianns Decanus, Thomas Werner Gustos, Thomas Kynast Cantor, Wernems He- derich, Hieronymns Waldow, Johannes Czannaw, Leonardus de Loyden, Caspar Velkener, Zacharias Tapiaw, Martinas Achtisnicht, Mathias de Lannaw, Lucas Watczelrode, Helias de Darethen, Andreas Tostier de Cletz — Gapitulnm ecclesiae Warmiensis capi- tnlariter congregatnm — : Attentis yariis additionibns et declaratio- nibus circa antiqna dicti Capituli statnta dudnm editis et in di- yersis locis libroram eiusdem Capituli sparsim contentis easdem cum statutis ipsis in unum comportando pro honore dei ac bono ac tranquillo statu ecclesiae ac Capituli eiusdem ordinamus et statuimus infrascripta. Et quia sanctorum patrum tradit auctori- tas, quod beneficium datur propter officium, etiam quia haec fuit dictae ecclesiae fundatorum et eorum, qui sua ei beneficia con- tulerunt, intentio, ut in ea honor dei sanctorumque illius frequen* taretur in divinis. (2) Statuimus primo, ut in eadem Warmiensi ecclesia missarum et alia tarn diuma quam nocturna pro yivis et defunctis ab ec- clesia catholica instituta oificia eo modo et ordine peragantur, quo magis placari deus et sanctis eins exhiberi possit reverentia maior, laudabili tamen et diu in eadem ecclesia frequentato non mutato otdine. Eo etiam moderamine semper adhibito, ut in eo maior solicitudo habeatur, quod in conspectu dei magis sit ac- ceptum. 32* 500 ERMLAND UND DAS PRAUENBÜRGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP. (3) Item statuimus et ordinamns, quod Canonici Warmienses maiores praebendas obtinentes, de quibus tantnm Statuta infra- scripta intelligi volumns, nisi de mediis et minoribus praebendis, praebendatis et de yicariis mentio fiat specialis , teneantur secun- dnm ordinem curiarum ebdomadas in ecclesia hoc modo, ut in festis totam dnplicibns in ipsa ebdomada occurrentibus Canonicus, quem ebdomada contigerit, per se vel per alinm Canonicum ipsius festi officium in ecclesia peragere, a primis vesperis incipiendo Qsque ad Completorium festi vae diei inclusive. (Nisi festum ipsum die Sabbati eyenerit.) Tunc enim Canonicus immediate sequens Secundas vesperas cum Completorio , si extra Quadragesimam fuerit, in XLma autem solum Completorium tenere sit adstrictus. Quo . . (^) hoc enim ebdomadam a meridie unius Sabbati inchoari et in meridie alterius Sabbati immediate sequentis terminare cen- semus. In festo autem duplici aut semiduplici celebri Canonicus ebdomadarius solum Missam summam per se vel per alium Ca- nonicum cantare tenebitur. Reliquum rero ipsius festi officium per Vicarium ebdomadarium compleatur. In utrisque tarnen festi- yitatibus ministros altaris in prandio procurare tenebitur. Et si praemissorum aliquid adimplere neglexerit, panum distributionis proximo post negligentiam occurrente sit priyatus ipso facto in poenam negligentiae sie commissae. (4) Item statuimus, quod Ebdomadarius omnibus horis cano- nicis infra suam ebdomadam per Chorales decantari consuetis a principio usque ad finem in stallo residendo personaliter Interesse teneatur diligentemque caram adhibere, ut chorales ipsi cum de- bita reyerentia et integritate officia deyote perficiant. Ipso tarnen legitime impedito per alium Canonicum poterit eins suppleri prae- sentia, nisi ratione legationis yel infirmitatis excusetur. Ipse etiam Ebdomadarius negligentiam, irreyerentiam aut insolen- tiam dictorum Choralium dominis eorum denunciet, qui si in corrigendo negligentes fuerint, de hoc per Ebdomadarium re- latio fiat in Capitulo ex tunc de proximo celebrando. Negligenti B. DIB STATUTEN D. ERMLÄND. DOMSTIPTS Z. ZEIT V. COPP. 501 in praemissis et pro qnalibet hora unu8 scotns de proxima distri- butione subtrahatnr. Chorales vero ex snorum negligentia domi- nomm iurisdictioni capitnli subiacebnnt. (5) Item statnimns, qnod, quotiens dominam Episcopnm conti- gerit divina in ecclesia Wanniensi celebrare, duo Canonici recep- tione iuniores teneantnr induti sacris vestibus^ innior eornm Epi- stolam et immediate seqnenB Evangelium legendo eidem rainistrare. Dno quoque ex praelatis sen illis deficientibus seniores Canonici apnd altere in missa et in thurificando eidem assistant iuxta lau- dabilem consnetudinem obserratam. In festig etiam totis dnpli- cibns aliisqne diebus lectiones et homilias et versus ad Bespon- soria aliaque per iuniores Canonicus legi et cantari consueta numero et modo prout per consnetudinem tentum est, sub debitis distinctionibus et accentibus congrue et intelligibiliter legendo et cantando diligenter perficiant. Quod si aliquem eorundem nondum sacrum ordinem ad praemissa vel aliquod praemissomm requisitum contigerit suscepisse, vel fore alias legitime impeditum, extunc faciat, ut per aliquem habilem exCocanonicis huiusmodi ministerium exequaturnec eundem causa quaecunque excusabit, quin ministerium ■ ipsum vel per se vel surrogandum per cum compleatur. Absurdum est enim, quod seniores supplere debeant negligentias iuniorum, qui de iure communi etiam servire tenentur senioribus. Et qui cnlpabilis repertus fuerit in praemissis, pro primo articulo in uno fertone et pro singulis aliis totiens quotiens in duobus scotis de praebenda sibi defalcandis puniatur. (6) Item statuimus, quod in ecclesia Warmiensi in stallis, processionibuB aliisque domini cultum tangentibus ordinatio iuris communis servetur, qua caveturj, quod presbyteri primum locum, diaconi 2um, subdiaconi 3um, et sie de reliquis obtineant ordi- natim, etiam si posterius sint recepti. Et si quis contravenire praesumpserit, per praelatum superiorem una cum Capitulo totiens quotiens in panum distributionibus puniatur. (7) Item, ut numerus in cboro servientium sive psallentium 502 EBMLAND UND DAS FRAUEN6ÜB6EB DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP. continaata integritate perdnret, statuimus, quod nullus Ganonico- rnm choralem snnm infra horas divinas, per ipsos decantari con- suetas, nnllins officii seu ministerii praetextu extra ehomm evocet. Nee ipse choralis, cuius ad hoc persona et industria censetur electa, ab eodem choro se absentare praesumat, nisi in magna necessitate saper hoc a Ganonico Ebdoniadario licentia petita fuerit et obtenta. Ordinationibus nihilominus memoratis choralibns, qnoad poenas pecuniarias pro eomm negligentiia iafligendaa datis, in suo robore permansiiris. (8) Item Statnimus, quod deinceps nullus Ganonicorum optet aliquod altare in ecclesia Warmiensi, sed sit altari sibi per prae- decessorem suum dimisso contentus, salva consnetudine de primis quatuor altaribus per praelatos maioribus praebendis praebendatos eligendis hactenüs observata. £t quotiens ratione electionis huius- modi aliquod altare yacare contigerit, iuxta Senium et modum alias consuetum optio altarium habeatur. Quodque quilibet Ga- nonicus, etiamsi absens fuerit, in festis totum duplicibus in primis yesperis, in matutinis et summa missa dictorum festorum, in festis vero duplicibus celebribus et quatuor doctorum in primis yesperis et matutinis in suo altari duos cereos ardentes secundum lauda- bilem consuetudinem habere teneatur. Praeterea Vicarius habens Vicariam certe dignitati yel praebendae annexam in altari colla- toris sui missam teneatur celebrare, dum tamen per coUatorem suum sibi quoad huiusmodi officium de luminaribus fuerit praeyi- sum competenter, nisi de yoluntate eiusdem collatoris aliter fuerit ordinatum. (9) Item Statuimus, quod quilibet Vicarius et praesertim habens reditus, qui redimi possunt, Ganonico siye praelato. cui Yicaria sua assignata est, numerum marcarum seu redituum et eopias literarum siye instrumentorum desuper confectorum cum exhibitione originalium, quotiens requisitus fuerit, tradere teneatur, in sua yero absentia eins procuratori. Praebenda autem yacante Seniori Gapituli praesentet easdem. In morte autem ultimae B. DIE STATUTEN D. ERMLÄND. DOHSTIFTS Z. ZEIT V. COPP. 503 Yolantatis Buae execntores literas originales, sive inätrnmenta publica, eidem Ganonico vel eins procuratori, si praesens non fuerit, Tel alio modo praedicto per iuramentam snum de more Capitali integras prout fiierint offerant et illaesas. (10) Item pro conseryatione communinm yicariamm Statuimns, qnod confici debeant duo registra sive inventaria einsdem tenoris omnium fruetunm, redituum, literamm, omamentonim et attinen- tium eanindem yicariamm et elymosinarnm , quorom unum apnd Gapitulnm, reliqnum yero apnd Vicarios sen Seniores eorandem permanebnnt debeantque singnlis annis certi per Capitnlum de- pntari Canonici, qui bis in anno, yidelicet feriis Sextis, Qaatnor- tempomm, post diem Ginemm et festnm sanctae Gmcis cum senioribns aut procuratoribus ipsornm Vicariomm concurrant de capsa ad capsam altarium yel alias inxta exigentiam registrorum integritatem literamm, reditnnm, proyentnnm, omamentoram et attinentiamm yisnri. Qnod si aliqnis Vicariomm aut Elymosena- riorum in censibns aut attinentiis hniusmodi detrimentum yicariae Buae sua desidia, negligentia yel malitia quomodolibet intulerit, ant literas censnum, reditüum yel omamenta praedicta per se yel alinm exhibere non cnrayerit, a perceptione fructuum et iurium yicariae, yel elemosynae, necnon distributionum , per praelatam aut Ganonicum seniorem salyis aliis poenis a iure expressis irre- missibiliter suspendatur, donec yitium huiusmodi realiter purga- yerit et cum effectu. Mortuo yero Vicario yel Elemosynario ciyi- liter yel naturaliter, fructus, reditus, iura et bona eins, quaecunque mobilia et immobilia sint arrestati. Et ne fraus contra hanc or- dinationem fabricari yaleat, executores testamentomm infra XV dies Gapitulo testamentum ipsius, si quod fecerit, edere et prae- sentare teneantur cum effectu. Et testamentum siye ultimam yoluntatem huiusmodi nuUo modo exequantur, nisi de indemnitate beneficii sie yacantis suf&cienter cautum fuerit et proyisum in Omnibus, prout supra est expressum. (11) Item Statuimus, quod Ganonicus de noyo intrans ad 504 EBMLAND UND DAS FRAUENBURGEB DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP. fabricam decem^ et pro ornatibns ad divinum officium spectantibus octo marcas infra quinquennium a die receptionis suae computan- dum solvere teneatur. Si antem dictus Ganonieus in ipso introitu etiam praelaturam aliquam assecutus fuerit, addat ratione prae- laturae huiusmodi marcas duas pro dictis omatibus infra terminum supradictum. Sed si post lapsnm quinquennium praelaturam consequetnr, solvat dictas duas marcas a tempore receptionis ad eandem infra annnm. Quodsi eundem, ut praemittitur, per eessum vel decessum dicta beneficia aut alterum eorundem dimittere contigerit, de sua praebenda aut bonis tantum retineatur. (12) Item Statuimus. quod nuUus Ganonieus de novo intrans aliquam distributionem percipiat. nisi pistoriae de quadraginta Marcis satisfecerit. prout est hactenus observatum. (13) Item Statuimus, quod Ganonieus de novo intrans et re- sidens censeri volens debeat apud dictam ecclesiam animo resi- dendi XXX quotannis diebus singulis ipsorum duabus horis canonicis ad minus in loco, ubi cantantur, a principio usque ad finem interessendo; sola panum et cervisiae perceptione contentus permanere. Quibus expletis si in eodem animo continue residendi permanserit, familiamque quotidianam et expensas ac apparatum, quem ordo rei familiaris exposcit, habere visus fuerit, ipsum re- sidentem censeri et, nisi aliud sibi obsistat, infirascriptarum distributionum participem fieri posse declaramus. (14) Item Statuimus, quod annus residentiae apud dictam ecclesiam quoad perceptionem fructuum praebendae incipiat a feste beati Martini Episcopi et Gonfessoris. (15) Item Statuimus, quod Ganonieus, qui in praefato feste Sancti Martini usque ad pulsum primarum Vesperarum festi As- sumptionis gloriosae Yirginis Mariae continue residens fuerit, praebendam integram, marcas scilicet XL intelligatur deservisse, quas de censibus in proximo feste sancti Martini tune immediate sequente coUigendis percipiat et, si infra dictum tempus qtticunque Ganonieus esse disierit, tunc medietas praebendae et ultra eam B. DIE STATUTEN D. ERBCLInD. DOBISTIPTS Z. ZEIT V. COPP. 505 pro singulis geptimanis usqne ad tempns desinentiae dimidia marca monetae currentis sibi cedat pro praebenda. (16) Item, ut Canonici ab illicitis evagationibus refrenentur, ex qnibas plerumque laicis datur occasio eisdem detrahendi, Sta- tnimus. quod Canonicus residens, qni se ultra XXX dies continuos ab ecclesia duxerit absentandnm , tarn pannm et cervisiae qnam aliarum rernm distributione carebit, quonsque denno visuB fuerit in divinis, nisi Buper nlteriori tempore a Capitulo licentia petita fuerit diutius abessendi. (17) Item Statutum, quod Canonieug modo quo supra residens, qui in festivitatibus et aliis diebus infirascriptis aut infra VII dies dietas iestivitates dictosque dies immediate sequentes ad minus duabuB horis canonicis a primis vesperis incipiendo in loeo, ubi cantantur, ex integro interfnerit, percipiat res et pecunias, ut sequitur. De feste S. Martini Episcopi et Confessoris ligna pro hieme distribuenda. Item de festo Natalis domini marcas III pro oJBTertorialibus, porco etc. Item de Dominica Este mihi victualia pro Quadragesima distribuenda aut eorum loco marcae quinque. Item de magna Quinta feria ligna pro aestate assignanda. Item de festo Paschae marcae U pro offertorialibus. Item de festo S. Joannis Baptistae foenum, camales et an- guillares, scilicet marcae quatuor. Item de festo dedicationis ecclesiae pro offertorialibus mar- cae II. Item de festo S. Michaelis mel consuetum distribui. Item de festo S. Dionysii victualia tunc distribuenda vel eorum loco marcae IL (18) Item Statuimus, quod Canonicus residens, qui interfuerit yigiliis ab exordio quarti psalmi usque ad inceptionem laudum inclusive et missis a cantu kyrie eleison usque ad Agnus Dei, 506 EBMLAND UND DAS FBAUENBUBGEB DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP. quae pro commemoratione praelatoram, Ganonicornm, ministomm et benefactoram ecclesiae Wanniensis singolis Quintis feriis Quatuortemporum peragantnr, pecunias, quae pro consolatione dari consuevenint ; et qui vigiliis et missis, qnae Capitu- lares nominantar, modo praemisso interfnerit, denarios vinales et cnstodiales pro rata de singulis dictorum oeto commemoratomm percipiat. Quodsi in aliqua earam vigiliis tantum interfnerit et non missae, ant missae et non vigiliis, nihil distributionis perci- piat de eadem. Tempus vero decantandi missam pro defunctis feriis sextis Quatuortemporum semper et immutabiliter erit imme- diäte post tertiam, quae et tota usque ad finem propter solemnem commemorationem omnium defunctorum Warmiensis ecclesiae de- cantari debebit. In aliis autem missis, scilicet Capitularibus, et in Anniversariis celebrandis, talis ordo habeatur, quod ipsae im- mediate ante summam missam decantentur. Huic quoque statuto adiicimus, quod Canonicus, qui in aliis anniversariis vigiliis tantum vel missae tantum modo praedicto interfuerit, de vigilialibus tunc distribuendis dimidiam tantummodo percipiat portionem, alia me- dietate praesentibus distributa. (19) Item Statuimus, quod nuUus beneficiatus ecclesiae War- miensis ad perceptionem fructuum beneficii sui admittatur, nisi absens per procuratorem suum et veniens ad residentiam pei*so- naliter solitum praestiterit iuramentum. (20) Item Statuimus, quod Ganonicus ad realem possessionem praebendae suae, quae exbibitione duorum panum et unius canthari cerevisiae traditur, per Capitulum receptus, etiam si absens fuerit, iuxta antiquam observantiam praebendam quadam fictione iuris, in festo D. Martini dimidiam praebendam intelligatur deservire. Et quando apud ecclesiam resederit, pro qualibet septimana resi- dentiae suae dimidia marca pro praebenda sibi cedat, quemad- modum superius de praesentibus est expressum. Fructuum quoque allodii sui si quod habet, non obstante huiusmodi absentia plena poterit perceptione gaudere, ita tamen quod de huiusmodi dimidia B. DIE STATUTEN D. BKMLÄND. DOMSTIFfS Z. ZEIT V. COPP. 507 praebenda ad fabricam eive pro reformatione ecclesiae una cum praesentiboB Ganonicis aequaliter contribnere teneatur. (21) Item StatnimnS; quod propter exilitatem fructuum prae- latnrarum praelato de licentia Episcopi vel Capitnli quacanque de causa absenti integri cedant anuuatim fructus suae praelaturae, proviso ne ipsae praelaturae in oneribus suis debito fraudestur obsequio. (22) Item Statuimus, quod Canonicus de licentia Episcopi et consensu Capituli in studio privilegiato existens percipiat integram praebendam, ultra quam de consolationibus et vinalibus marcae quindecim, quas in Quatuortemporibus et Gapitularibus defuncto- rum commemorationibus eo modo, quo eas Canonicus residens deservit, ipse deservisse intelligatur , sibi pro subsidio cedant, quod etiam cum eis, qui apud medicos yel in peregrinatione fuerint, volumus observari. Dummodo tamen iurent, quod sine fraude propter causas praedictas aut aliquam earum se absentant, ne divinus cultus per figmenta defraudetur. (23) Item Statuimus, quod Canonicus residens per dominum Episcopum Yocatus yel per eundem de consensu Capituli in lega- tione intra tamen provinciam vel partes Prussiae missus poterit tanquam residens ac divinis interessens praebendae fructuum pro tempore distribui consuetorum plena perceptione gaudere. Si autem sit vocatus in continuum commensalem assumptus, et de fa- milia dicti domini Episcopi esse coeperit, aut per eundem extra dictas provinciam aut Prussiam etiam de consensu Capituli missus fuerit, lila praerogativa gaudebit, quae studentibus supra dinos- citur esse concessa. (24) Item Statuimus, quod si Canonico simplici vel etiam praelaturam habenti, qui praebendam et praelaturam suas per annum pacifice possederit, super eis aut altera earundem post lapsum dicti anni lis mota fuerit, et pro defensione iuris sui de licentia Episcopi et consensu Capituli se absentandnm duxerit, 508 EBHLAND UND DAS FRAUENBÜR6ER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP. lite dnrante ultra integram praebendam quindecim marcas Stndenti dari seu snperaddi consnetas, eo modo qno praesentibuB Canonicis distribunntur, pro subsidio percipere valeat annuatim. Insuper idem Canonicns yel praelatns sie litigans. nt praefertur, aut etiam ex Yoto vel propter indnlgentiam limina sanctorum visitare pro- pönens ad studinm yel ad medicos causa consilii vel recuperandae sauitatis ire cogitaus, vel consimili honesta et legitima causa oc- currente, dummodo divinis secundum tenorem statuti praesentialiter interfuerit et cum favore et licentia Capituli aliqua praemissorum fecerity mellis, lignorum, foeni et consimilium, ac si per sequentem annum residere intenderet. pro rata interessentiae licite percipere valeat solitam distributionem. (25) Item Statuimus, quod praelatus seu Canonicus, quocunque loco et tempore mortuus fuerit, habeat post mortem annum gratiae, videlicet quod sibi medietas praelaturae vel praebendae suae anno sequenti annum mortis suae integre debeatur. (26) Item Statuimus, quod amici et heredes, executores sea etiam familiäres Canonici testati decedentis curiam canonicalem, quam ipse reliquerit, per viginti continuos dies ipsius mortem immediate sequentes inhabitare panesque de pistoria distribui consuetos dicti Canonici praemortui nomine infra dictos viginti dies dumtaxat percipere possint. Indeque abeuntes omnes res mobiles, quae ad eundem Canonicum, dum viveret, pertinebant, facere poterunt deportare. Proviso tarnen, quod Capitulum deputet unum de Canonicis, qui inventarium de rebus immobilibus ibidem remanere debentibus faciat, et sie de servandis cautionem reeipiat ab executoribus et heredibus ipsius Canonici defuneti, ut curiae non spolientur. (27) Item Statuimus, quod Canonieus de novo intrans, qui in praebendae suae reali et paeifica possessione per annum fuerit, residentiamque personalem modo quo supra faeit, secundum ordinem reeeptionis suae possit et yaleat domum canoniealem et allodium, cum yaeaverit, a die notitiae yacationis apud ecclesiam B. DIE STATUTEN D. EEMLÄND. DOMSTIPTS Z. ZEIT V. COPP. 509 infra viginti dies dumtaxat optare. Et qui sie optayerit, summam, ad quam curia sive domus canonicalis per Capitulum (ad quod solum huiusmodi taxatio pertinebit) taxata fuerit, infra biennium proximum, unam videlicet medietatem in primo, reliquam in se- cundo anno, Ganonico ipsam dimittenti aut procuratoribus eo abeunte, seu Executoribus suis ipso iam defuncto^ nisi ipsi in tempore seu in summa mitius agendum duxerint, sine diminut^one persolvet. Pro allodio vero prima vice per eundem optato et pro animalibus inibi receptis magistro pistoriae viginti marcas infra annum irremissibiliter solvere sit astrictus. Tunc enim curias et allodia optare posse decernimus, cum aut per cessum aut per decessum seu per alterius optlonem vacaverit. Et si infra prae- dictoB viginti dies optata non fuerit, domus quidem manebit apud Canonicum aliam optantem, sed allodium ad pistoriam divolvatur, possunt tamen per quemcunque habilem Canonicum quandocunque optari. (28) Item Statuimus, quod Canonicus unam tantum curiam canonicalem habens et eandem vendens de cetero aliam vel ean- dem vendere vel emere non debeat nee valeat, cum videatur ces- sisse iuri suo. Et quia varietas in personis eeelesiastieis dinoscitur reprobata, idem volumus in allodiis observari. (29) Item Statuimus, quod Canonicus de licentia domini Epis- copi et eonsensu Capituli studii peregrinationis , defensionis iuris sui super praebenda aut praelatura, recuperandae sanitatis apud medicos, legationis domini Episcopi aut Capituli causa absens, seu etiam in curia et de familia dicti domini Episcopi existens, licet residentiam apud ecelesiam non fecerit personalem, dummodo tamen praebendam suam pacifice per annum possederit, pro tem- pore huiusmodi absentiae suae curiam canonicalem et allodium aut alterum illorum per procuratorem suum dumtaxat apud ecele- siam a die notitiae vacationis infra viginti dies continuos possit optare. Qui se autem ex quaeunque alia causa de licentia tamen Episcopi et eonsensu Capituli duxerit absentandum et alias habilis j • • • t • 510 ERMLAND UND DAS FRAUENBUROER DOBI8TIFT Z. ZEIT V. COPP. ad optandum fuerit, optanti curiam canonicalem et allodiam, ut praemittitur, infra bienittm tantnm a die recessus sni sibi sit concessa facultas. (30) Item Statuimas, qnod Canonicns, sive praesens faerit sive absens, cnriam canonicalem ant allodinm habens ad dictamen Gapitnli etiam nulla optione instante curiam et allodium huius- modi per se aut procuratorem suum restaurare teneatur, et si quomodolibet temerarie contradictum fuerit, per retentionem fru- ctuum praebendae et allodii compescatur et tamdin, quousque aedificia reparayerit, optandi aliam curiam rel aliud allodium sit potestate privatus. Magister quoque pistoriae^ quod sub sua gu- bematione esse dignoscitur, de fructibus allodii, si suae gubema- tionis tempore defectuosum effectum fuerit, reformare teneatur. Volentes igitur iam dictas reformationes facere aut utilia aedificia de novo erigere, possint percipere ligna Capituli et alia materialia more solito expensis restitutis pro eisdem, illaque nequaquam a talibus curiis et allodiis alienare quomodolibet praesumant; quod si fecerint, de alienatis ad satisfactionem irremissibiliter teneantur. (31) Item Statuimus, quod Canonicus allodium habens et aliud optare volens id Capitulo debeat intimare. Non tamen ad optandum admittatur, nisi prius per specialiter deputatos vel de- putandos a Capitulo infra octo dies extunc sequentes allodium eundem dimittendum visitatum fuerit. Quod si in aedificiis vel alias defectuosum reperiatur, ad aestimationem visitatorum huius- modi aut aliorum bonorum virorum tantam pecuniarum apud Ca- pitulum deponere debeat summam, cum qua merito valeat allo- dium ipsum sie dimittendum reformari per suum successorem. Qua reformatione per ipsum successorem facta, idem successor Sit astrictus de expositis et perceptis in huiusmodi reformatione coram Capitulo plenariam facere rationem. Qua peracta, si de praedicta summa deposita aliquid superfuerit, antecessori resti- tuatur. Si vero ultra ipsam summam aliquid rationabiliter n B. DIE STATUTEN D. ERHLÄKD. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. COPP. 511 exposnerit, per antecessorem suppleatnr. Qnodqne si optare volens allodii per eum dimissi reformationem suis malnerit laboribns et sumptibaB infra certnm et competens tempns facere, id dispositioni Gapitnli omnino relinqnatnr. Si vero propter negligentiam possi- dentis, per aedificiomm deformitatem aut coUapsnm aliqnod allo- dium contigerit yerisiiniliter in censibus diminni, ne snecessoribns desidia sen negligentia praeiudieet possidentis, ipse posseBSor poBsit et debeat poenam per Gapitulnm infligendam ad debitam ipsius allodii reformationem compelli. Porro si Canonicns cedens allodinm deformatum et minosum dimiserit, omnes fructas, iura et obventiones aliaque bona per enm relicta, testamentis aliisqne altimis volnntatibns quibuslibet non obstantibns, praesentium au- ctoritate sint arrestata ipso facto, quousque pro reformatione allodii hninsmodi congrua portio inxta dictamen bonorum virorum, ut praemittitur, de bonis sive relictis ipsius deputetur. (32) Item Statuimus, quod Canonicus de valore curiae suae et de animalibus in allodio suo ultra extimationem viginti marcis existentibus et etiam de aliis rebus quibuscunque per ipsum in dictis domo et allodio vel alibi ubilibet habitis et possessis, prout hactenns de laudabili consuetudine est observatum, possit tarn in vita quam in morte libere disponere, prout suae placuerit voluntati. Quod si ante dispositionem de rebus praedictis ipsum decedere contingat, Gapitulum de omnibus supradictis in utilitatem ecclesiae libere disponere possit. (33) Item Statuimus, quod Administrator et aliii Canonici officiati Capituli, quando praeficiuntur, totiens quotiens iurent of- ficia fideliter et legaliter exercere. (34) Item Statuimus, quod Administrator electus iuret, quod omnem censum de territoriis Melsagk et AUensteyn, quando eum perceperit, Gapitulo vel eins deputatis integre praesentet. De lignis vero pro subßidio subditorum Gapitnli et de mulctis, pro qualitate personarum, iuxta bonam conscientiam distribuat et re- 512 EBMLAND UND DAS FBAUENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP. mittat, pront sibi yisum fuerit expedire. De siligine antem sine licentia Capitnli vendere non praesamat. (35) Item Statuimus, qnod Administrator Capitnli absolntus ab officio administratioms registrum, in qno villae censas et bona Capitolaria sunt conscripta, et yasa argentea et omnia Capitnli clenodia ac alia ad castri Allenstejn mnnitionem et provisionem pertinentia, ac etiam in curia Melsag existentia, videlioet in bom- bardis, balistis, bladis atqne aliis cum inventarii exbibitione dicto Capitnlo praesentare et rationem facere teneatnr de eisdem. (36) Item Statuimus, qnod Administrator Gapituli Capellanos Ben Bnrgravios in Allensteyn et in Melsag constitnere non debeat, nisi de personis talium in Gapitulo capitulariter concordatnm sit et consensnm. (37) Item Statnimus, qnod nnllns Canonicus snbditis Capitnli rnsticalia servitia, quae vulgariter Scharwergk nnncupantnr, qna- liacunque andeat imponere, nisi et hoc competat rationi of&cii sibi iniuncti nee tunc pro suo aut alterius priyato commodo id sibi liceat facere, nisi prius petita licentia et obtenta. Praeterea huic Statute adiicimus, quod nuUus praelatus vel Canonicus de communibus bonis seu locis Capitnli vel fabricae ecclesiae War- miensis sine licentia et consensu Capitnli se intromittere seu ea sibi usurpare praesumat. Et si aliqnem forte ex ignorantia vel alias in hoc excedere contigerit, vel aliquis retroactis temporibus iam forsan excessit, postquam de hoc Capitnlo constiterit, requisitus per Capitulum secundum dictamen eiusdem Capitnli, hoc infra unius mensis spatium a tempore requisitionis huiusmodi immediate computandum emendare et Capitulo praedicto de hoc necnon damnis, quae exinde provenerunt seu provenient, realiter satis- facere teneatnr, quacunque contradictione non obstante. (38) Item Statuimus, quod singulis annis in Capitulo generali, quod circa festum omnium sanctorum celebrari consuevit, dno de Canonicis deputentur, qui in coUectionem census in Melsag et in Allensteyn cum Administratore Capitnli constitnti omnes defectns B. DIB STATUTEN D. EBMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT Y. COPP, 513 tarn in hominibus quam in territorii statu a scultetis et duobus consulibus singularum villarum tunc etiam censum praesentantibus, seu aliis quibuscimque praedictorum territorioram incolis debite et studiose perquirant, quos curent iuxta posse provide reformare, graviores vero casus pro eorum reformatione ad Capitulum refe- rentes. Quodsi forsitan duo Canonici praedicti vel alter eorum legitime impediti seu impeditus officium huiusmodi temporibus praedictis exercere non poterunt vel poterit, Capitulum alium seu alios loco illorum poterit surrogare. (39) Item ut debitus honor Officialibus Gapituli deferatur, Statuimus, quod quilibet Officialium Capituli sie sua iurisdictione utatur, ut falcem suam a messe prohibeat aliena. Et ne quis errori suo ignorantiae velum praetendere yaleat, praesenti duximus statuto declarandum, quae ad quem debeat iurisdictio pertinere. Administrator enim in duobus districtibus AUensteyn et Melsag, Judex civitatis Warmiensis in ciyitate ipsa et intra suae libertatis terminos, Magister pistoriae in rusticos ad eandem pertinentes quoad exactionem censuum, in molendino quoque in dicta civitate sito et in aliis locis ad dictam pistoriam pertinentibus^ et Magister silvarum in villis in districtu Frawenburgensi sub ditione Capituli constitutis, prout hactenus de consuetudine longaeva observatum est, iurisdictionem retineant. Praeterea quilibet Officialis, cui pro executione officii sui aliqui de subditis Capituli deputantur, pro tempore deputationis huiusmodi super negligentiis et excessi- bus animadvertere poterit in eosdem. Porro cuilibet Canonico in curia canonicali et allodio suis iurisdictio salva consistat. Non tamen volumus sie ad praedictos iurisdictionem pertinere, ut eam a Capitulo penitus abdictemus, quin immo Capitulum ipsum prae- missis non obstantibus per viam appellationis a subditis ipsius universis et singulis libere poterit adiri. et nihilominus iam etiam a praedictis personis iudicata citra earundem iniuriam, prout eidem videbitur, ex officio suo in melius reformare. Postremo si quis adversus quempiam de alterius iurisdictione existentem aliquid n. 33 514 ERMLAND UND DAS FRAÜENBÜEÖER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP. quaestionis habuerit, ille etiamsi Ganonicus fuerit, coram sno eum conveniat iudice, cnius diffinitionem snstineat. Vel certe si se yerisimiliter gravatam senserit, facultas sibi maneat ad Gapitulam provocandi. (40) Item nt casus improvisi, qni sine expensis declinari non possunt, snstentamento providentiae facilins tolerentur, Statnimus, quod Administrator Gapitnli in yirtnte praestiti inramenti singulis annis praesentare debebit Thesanrario ad hoc per Gapitulnm de- pntato de censn coUecto circa festam Nativitatis Christi in terri- torio AUensteyn XII marcas, etiam antequam censum ipsam aliis distribnat. Unde expensas inopinatas Gapitulnm facere et odiosam contrahendi debita necessitatem valeat evitare. (41) Item Statuimus, quod nuUus Ganonicus arma qnaecunque ad Gapitulnm deferat, et quod in Gapitulis debita servetur hone- stas. Nee aliquis Gapitularis vocem suam praeproperet, sed iuxta ordinem quilibet libere proferat votum suum. Nee aliquis Gapi- tularis contra alium Gapitularem in verba inhonesta, contumeliosa aut iniuriosa prorumpat vel votum suum impediat. Alioquin sit privatus pane et cervisia ad arbitrium Gapitnli, donec Gapitulo et personae offensae satisfecerit de praemissis. (42) Item Statuimus, quod gesta et gerenda Gapituli secreta, quae pro talibus per praesidentem de voluntate Gapituli declarata fuerint et nihilominus illa, quae quis in Gapitulo existens prote- stando dicit se capitulariter dicere vel facere, nuUus sub poena praefati iuramenti revelare audeat, quousque per Gapitulnm de- cretum fuerit propalari. (43) Item Statuimus, quod quilibet Ganonicus obtenta a do- mino Episcopo abessend! licentia etiam a Gapitulo personaliter vel necessitate urgente per alium eandem petere teneatur; quod si facere contempserit , in sno reditu per XXX dierum spatium panis et cerevisiae distributione in poenam temeritatis huiusmodi violatae consuetudinis irremissibiliter sit privatus. B. DIE STATUTEN D. EBMLÄKD. DOM8TIPT8 Z. ZEIT V. COPP. 515 (44] Item Statnimus, qnod habeatnr campana Capitularis, qnae pro nuUo alio nsu nisi' pro Canonicomm Capitnlari conyocar- tione ad mandatmn praesidentis pnlsetur totiens, qnotiens Capitu- Inm faerit faciendam vel litera cnm maiori Sigillo Gapitnli sigil- landa. Motas aatem pnlsandi talis obseryandns est, quod tribas vicibus more solito pnlsetur et ad huiusmodi pnlsus hora tertiaram, id est post primam sive matnram mlssam, convenien- dnm est, sed ubi magis ardna, et in qnibns acceleratione opus est, yeniunt tractanda negotia, post tertinm pnlsnm quarto, sed differenter ad nnnm scilieet tantnmmodo latus pulsando, campana pulsari debebit, ut per hoc detur intelligi, quod mox pulsu finito capitularis sit conyentio necessario facienda. (45) Item ut nobis et subditis nostris, qui pro causarum de- cisionibus ad nos frequenter confugiunt, salubrius consulatur, Statnimus, quod singulis primis sextis feriis octo mensium usua- lium Ealendario inscriptorum, si festnm celebre non impedierit, alioquin proxima die praecedente, in qua tale festum non occur- rerit, Canonici praesentes ad sonum campanae Capitularis, siye ad hoc Petitor appareat siye non, ad celebrandum Capitulum conyocentur. In Januario autem, Majo, Augusto et Noyembre propter congregationes generales, quae in eisdem quatuor mensi- bus, yidelicet in crastino Agnetis, Johannis ante portam Latinam, Agapiti et Animarum annua reyolutione celebrantur, nisi forsan aliqua eyidens utilitas yel instans necessitas exegerit, non erit necesse in praedictis sextis feriis congregari. Et qui ad huius- modi et ad singula alia etiam extra dies praedictos celebranda capitula legitime impedimento cessante yenire scienter neglexerit siye contempserit, duo scoti usuales eidem de praebenda sua to- tiens, quotiens in hoc culpabilis repertus fuerit, subtrahantur. NuUusque, si dictam poenam eyitare yoluerit, inde recedat, nisi a praesidente de conniyentia Capituli licentia petita fuerit et obtenta. (46) Item Statuimus, quod si aliquem praelatorum yel cano- 33* 516 ERMLAND UND DAS PRAUENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP. nicorum ecclesiae Warmiensis iniuste vulnerari vel alias in per- sona yel in bonis laedi contigerit, bmnes et singuli capitulares eidem laeso in iustitia fideliter verbis et factis assistant pro emenda conseqnenda. (47) Item Statnimus, quod testamentarii dominomm praelato- rnm et canonieornm etiam mediomm et minorum infra viginti dies a morte testatoris continno nuinerandos testamenta per ipsos condita vel eorum copias fideliter exemplatas cum inventariis etiam ante eorundem executionem capitalo praesentare sine contradictione qualibet teneantnr. Idem de testamentis yicariorum, cum et ipsi membra sint ecclesiae, volumus observari. (48) Item Statnimus, quod qnilibet Ganonicns maiori, media vel minori praebenda praebendatus et etiam Vicarins iuret bonum ecclesiae promoyere ad quemcunque statum ipsum pervenire con- tingat, alias fructus et distribntiones non percipiat. (49) Item Statnimus, quod statuta bis in anno in Quatuor- temporibus, scilicet Ginerum et Crucis, quarta feria in eisdem Omnibus Ganonicis maioribus praebendatis praebendis, Gapitnlar- ribus et non Gapitularibus praesentibus, per sonum campanae ca- pitularis convocatis per iuniorem canonicum capitularem, si ha- bilis fuerit, distincte et intelligibiliter , secundum quod eosdem Gapitulares et non Gapitulares respective concemunt, legantur, ne quispiam periurii periculum incurrere vel ignorantium eorun- dem praetendere valeat aut allegare. (50) Item Statuimus, quod nuUus cuiuscunque conditionis, dignitatis vel Status exsistat, Dominis in Gapitulo exsistentibus, cum armis quibuscunque ad ipsos ingredi permittatur. (51) Item cum de literatis implenda sit indigentia ecclesiae, ut fructum suo tempore afferre valeant opportunum, Statuimus, quod quilibet Ganonicus de novo intrans, nisi in Sacra pagina Magister vel Baccaurelaus formatus, aut in Decretis, vel in iure civili, aut in medicina seu physica Doctor aut Licenciatus ex- stiterit, post residentiam primi anni, si Gapitulo visum et expe- B. DIE STATUTEN D. EBMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. COPP. 517 diens fnerit, teneatur ad triennimn ad minus in aliqcio studio pri- vilegiato in una dictanim facultatum studere, sicque soli studio operam dare, ut iugiter et continue in ipso per memoratum trien- nium perseveret. Nee se inde absentare praesumat, nisi pesti- lentiae, infinnitatis, famis, aut hostilitatis causa ad aliud se duxerit privilegiatum Studium transferendum. Quodsi ex alia causa, rationabili tamen, Studium deserverit, pro tempore absen- tiae eidem tanquam Studenti Cäpitulum minime respondebit. Si vero ex frivola causa (quae an talis sit, iudicio Capituli stabitur) se duxerit absentandum, pro tempore absentiae huiusmodi simpli- citer reputabitur absens. Et nihilominus teneatur dictum trien- nium reincipere studiumque, ut praemittitur, usque ad finem con- tinuare, ac si prius nihil esset actum in eodem. De praemissis itaque omnibus et singulis, antequam ad perceptionem distribu- tionum rediens admittatur, patentibus literis sigillo Bectoris Studii, in quo studuerit, munitis et assertione propra iuramenti teneatur facere plenam fidem. Praeterea si is utiliter se in studio habuerit petiveritque sibi dari licentiam studendi diutius, non erit sibi talis licentia deneganda. (52) Item Statuimus, quod de triennio in triennium Gapitulum certos Canonicos ad yisitandum et discendum limites inter bona do- minorum de ordine et ecclesiae Gapitulique nostri signis, incisioni- bus et acervis lapidum consignatis debeat deputare, et ad soUici- tandum hoc ipsum Administrator Capituli sit astrictus. (53) Item Statuimus, quod pro quibuscunque literis Capituli sigillandis cera viridis immutabiliter sit in usu. (54) Item cupientes omnem materiam dissidii, quantum pos- sibile est, amovere, Statuimus, quod in literis missibilibus nomine Capituli per Ebdomadarium de more in Melsag mittendis, non praesentationis, sed quando Capitulariter decretae fuerint, tempus attendi debere, et qui tunc Ebdomadarius fuerit, easdem mittere teneatur. (55) Item Statuimus, quod nuUum instrumentum per quem- 518 BBMLAND UND DAS FRAUENBUBQEB DOMSTIFT Z. ZEIT Y. COPP. cunque notarium conficiendnm super oensibns per Vicarium eccle- siae Warmiensis aut quamcunque aliam ipersonam seu personas ecclesiasticas vel saeculares in dominio einsdem ecclesiae emendis alicuius sit roboris vel momenti, nisi domini Episcopi ad mensam Episcopalem spectantibus, ac Gapitnli Sigillnm in bonis ipsins, literis contractuum huiusmodi sit appositnm. Cnius constitntionis transgressor etiam si laicns sit, in tota capitali pecunia, qnae do- minio ipso facto confiscata sit, nihilominns puniatnr. (56) Item Statuimus, nt omnes impetrantes vel eomm procu- ratores insinuatis literis, anteqnam ipsis respondeator , si Gapi- tulum petierit, literarum suamm copias tradere teneantur, propriis eorum sumptibus et expensis; et qnod 'concurrentibns dnobos vel pluribus impetrantibns, petentibns se ad praebendas vacantes vel alind beneficiam qnodcunqne recipi, is qui per se vel procuratorem suum reeeptus fuerit, ad aliqnod eomm cum efifectu appellationum per Capitulum ipsum contra processus, monitiones et requisitiones aliorum legitime interposita, suis sumptibus prosequi teneatur. Quod si ipsi ad hoc idonei reperti non fuerint, ipsum Capitulum vel eum aut eos, quem vel quos ad hoc exsequendum constituerit, ab impensis et omnis satisdationis onere in yirtute praestiti iura- menti penitus releyabunt. (57) Item quia testimonio fide dignorum et praecipue seniorum Capituli nobis innotuit, nuUum vicarium ex antiqua et laudabili consuetudine nisi in praesentia unius Canonici ad minus suum potuisse condere testamentum, quam quidem consuetudinem ap- probatam innovantes, Statuimus, quatenus ultima testatomm vo- luntas firmius teneatur, et bona ipsorum eis mortuis ad alios usus non distrahantur, sicut iam factum nostros praedecessores Intel- lexisse accepimus, ut deinceps nuUus Vicarius nisi praesente ad minus uno Canonico, quem elegerit, suum valeat condere testa- mentum. Indignum enim esset et suspicione malae dispensationis non careret, quod Vicarii, qui frequenter in executores ultimarum voluntatum Canonicorum eliguntur, ipsos Canonicos suis testamentis B. DIE STATUTEN D. EKMLAND. DOMSTIFTS Z. ZEIT Y. COPP. 519 et eonmdem execntionibuB non paterentnr Interesse. Igitur si qüis eorum ausn temerario hoc facere contempserit, testamentnm snum, si qnod disposnerit, ipso facto irritam sit et inane, et ecclesia ipsa, de cmos vixit stipendio, in relictis succedat. Qnod si aliqnis vicariomm intestatus discesserit, solutis prias deservitis et debitis, ecclesiae relicta omnia cedant. (58) Item qnia frequenti experientia comperimus, ex eo qnod capitnlariter conclasa non fuerint scriptarae munimme ad futnram rei memoriam roborata, errores varios emersisse, Statoimas, qnod inter Capitulares Canonicos nltimns de Jnnioribns, qnotiens Gapi- tnlum fuerit, faciendum penes se attramentum et alia ad scriben- dum reqnisita habere arduaqne et specialiter commissa ad man- datnm praesidentis de consensn Gapitnli in libro ad hoc depntato per se vel alinm Gapitnlarem fideliter conscribere teneatur. (59) Item cum noii debeat indignum iudicari, si superiorum mores et laudabiles consuetudines subditi cogantur amplecti, quam laudabiliter enim et quam utiliter introductum sit^ qnod of- ficiales Capituli, qui ex nobis rebus nostris praeficiuntur, singulis annis officia sna in manibus nostris resignent, efficaci sumus ex- perientia, rerum magistra, edocti. Hüne igitur morem ad subditos nostros Officiales, ut exinde nobis uberior utilitas proveniat, deri- vare cupientes, Statuimus, ut omnes et singuli nostri Officiales, sive ecclesiasticae personae fuerint sive saeculares, deinceps singulis annis officia sua nobis resignent locis et temporibus infrascriptis. Advocatus enim noster in Melsag cum praesentatione sigilli officii sui, Diaconus et Subdiaconus ecclesiae, Magister scholae, Advo- catus in Frawenburg et ambo Campanatores in Gapitulo generali, quod circa festum omnium sanctorum singulis annis celebrari con- Buetnm est in nostris ; Burgravius vero sive Gapellanus in Melsag et Gamerarii ibidem in feste sancti Martini, quando census coUi- guntur, in dominorum Administratorum , Visitatorum et Magistri Pistoriae; Gapellanus autem Gamerarius, Magister piscaturae et silvarum Gustos in AUensteyn, ceterique minuta officia ibidem 520 ERMLAND UND DAS FRAUENBUBGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP. tenentes in festo Circumcisionis domini in praedictornm dominornm Administratorig et Visitatomm manibus officia sua verbis intelli- gibilibns resignare effectualiter teneantnr. Quicnnqne autem insto impedimento cessante praedictis locis et temporibus hoc facere neglexerit, elapso tempore cnilibet, nt praemittitur, praefinito, censemus enndem haberi perinde ac si officium sunm effectualiter resignasset, Nosque de officio huiusmodi sie vacante sine alia amotione seu absolutione, prout nobis visum fuerit, disponemos. (60) Item quia rationi consonat, eos onera aequalia recusare non debere, qui rerum commoda aequaliter amplectnntnr, proinde Capitulariter Statuimns, quod quilibet Ganonicoram, cum ad ple- nariam avenae et foeni perceptionem pervenerit pro Opportunita- tibus ecclesiae incumbentibus deinceps tres equos proprios ad minus habere teneatur, quorum cuinslibet yalor secnndum com- munem exstimationem marcas VII bonae monetae perficiat. Alio- quin praedictorum foeni et avenae distributione carebit, quousque huic statuto sufficienter paruerit. (61) Item Statuimus, quod personarum electio pro opportuni- tatibus Gapituli in legationibus exsequendis tantummodo apud Ca^ pitulum exsistat. In qua ad negotiorum incumbentium qualitatem habito respectu servetur aequalitas, ne quispiam prae ceteris ni- mium oneretur. (62) Item Statuimus, quod in commodandis equis praefatis personis in dictis opportunitatibus mittendis intra patriam, quando pemoctandum fuerit, tumus per situm curiarum domino Admi- nistratore secluso bis modo et ordine servetur, videlicet, quod si tumus electum sen deputatum tetigerit, ipse sibi de duobus pro- priis equis currum trahere yalentibus providebit, et tres alios domini etiam secundum situm curiarum singuli unum commodando ipsi deputato assignare sint adstricti. Si autem electum ordo ilon tetigerit, tunc tomarius ipsi electo de duobus equis, ut praemit- titur, currum trahere yalentibus providebit, famulum etiam suum, nt equi confidentius gubementur, adiungere poterit, si placebit. B. DIE STATUTEN D. EEMLÄND. DOMSTIPTS Z. ZEIT V. COPP. 521 Beliquos vero tres equos, qnornm duo ipse electus de suis, ter- tium vero secnndum ordinem cnriarani; nt supra, recipiet pro huiasmodi itinere peragendo. Et hoc nisi idem electus quinque equos de suis secum recipere maluerit. yel nisi aliter yoluerit cum tomario amicabiliter concordare. (63) Item Statuimus, quod, qui in praemissis temerarius con- tradictor exstiterit, totiens qnotiens pro quolibet equo per diem naturalem subtractionis unius fertonis poenam a distributionibus proximis per Administratorem faciendis ipsi electo integraliter applicandam se noverit incursurum. (64) Item Statuimus, quod, sive quis per proprios equos sive alienos legationem sibi commissam exsecutus fuerit, per aliquem ad hoc deputandum equi huiusmodi solerter debeant computari in tomum, adeo quod, qui tumum huiusmodi equos suos proprios ducendo praeyenerit, merito debeat postea praeteriri. (65) Item Statuimus, quod, si quis ad legationem electus ultra quinque equos praedictos unum aut plures secum ducere yoluerit, non computentur in tumum, nisi Capitulum decreyerit electum ipsum talibus indigere, circa quos etiam observetur, prout de aliis supra expressum est. (66) Item Statuimus, quod, si aliquem ex equis tempore le- gationis ex superyeniente morbo yel ineyitabili casu perire conti- gerit, solyet Capitulum pro quolibet yalorem per ipsum Capitulum extimandum. Super cuius nihilominus yalore, ad quem equus pertinuit, conscientia sit onerata. (67) Item super praemissis omnibus et singulis, quotiens opus fuerit, toUendi et dispensandi, corrigendi, interpretandi , emen- dandi, addendi et declarandi Beyerendissimo in Christo patri et domino domino Episcopo Warmiensi, qui pro tempore fuerit, yel eins Vicario, ipso in remotis agente, et Capitulo seu maiori et saniori parti auctoritatem omnimodam reseryamus. Fünfte Abtheilung. Zur Charakteristik der Mrohlichen Bewegung in Ermland ZOT Zeit von Goppernions. V. ZUR CHAßAKTEßISTIK DER KIRCHLICHEN BEWEGUNG IN ERMLAND ZUR ZEIT VON COPPERNICUS. Auf den nachfolgenden Blättern kommen einige Schriftstücke zum Abdmck, welche die verschiedenen Anschauungen darlegen, denen die Ermländischen Bischöfe huldigten, unter welchen Coppernicus lebte — in den Jahren^ da die von Luther ausgegangene Reform-Bewegung in der Kirche sich immer weiter verbreitete. Während des Coppernicus einstiger Studien-Genosse zu Bologna, der Bischof Fabian von Lossainen, sich einer Erneuerung der Kirche geneigt zeigte, traten die beiden nachfolgenden Bischöfe Mauritius Ferber und Johannes Dantiscus der Lutherischen Bewegung mit grosser Schärfe entgegen. Der Abdruck der Ermländischen Dokumente erfolgt nach der durch Hipler im Spicilegium Copem. (8. 321 — 333) besorgten Ver- öffentlichung. Die Orthographie ist in den beiden, deutschgeschriebenen Mandaten des Bischofs Dantiscus »wider die Ketzerei« und »der Lutherei halben« beibehalten; in den lateinisch abgefassten Hirtenbriefen des Bischofs Mauritius Ferber dagegen ist der Text nach der gegenwärtig ttblichen Rechtschreibung und Interpunktion umgeändert. A. Zar Charakteristik des Bischofs Fabian t. Lossainen (1512—1523). Das nachfolgende Fragment über die Stellnng des Bischofs Fabian von Lossainen ist einer Ermländischen Chronik entnommen, welche von einem Zeitgenossen in dem ersten Drittel des 16. Jahrhunderts in dentscher Sprache niedergeschrieben ist. Dieselbe hat sich nur in einer einzigen Abschrift erhalten, welche das Thomer Archiv auf- bewahrt; sie führt den Titel: »Von Bischthnmb Ermlaudt vnd den Namen der Herren Bischoffen ans einer alten Cronicken in der Heilspergischen Cancelley«. Als Verfasser »der alten Cronicken in der Heilspergischen Can- celley« hat Hipler in der Ermländischen Literatur-Geschichte (S. 145 ff.) den Bürgermeister Herten Osterreich von Heilsberg nachgewiesen, welcher wahrscheinlich in den ersten Jahren der Regierung des Bischofs Mauritius Ferber gestorben ist (die Chronik bricht bald nach dessen Erhebung auf die Ermländische Eathedra ab). Bisher war der ermländische Dom-Dechant Joh. Ereczmer [f 1604) allgemein als Verfasser angenommen ; es ist diesem aber nur das Verdienst einer üeberarbeitung zuzuschreiben, vielleicht mit Ver- änderung der älteren Wortformen und Hinzufügung einiger Dokumente über die Zeit von 1523 — 1526 aus den Heilsberger Enrial-Akten. Ereczmer's Redaktion der Österreichischen Chronik ist durch einen Amtsgenossen, den Dom-Eustos Thomas Treter, (f 1610) in das Lateinische übertragen, um sie auch den polnischen Mitgliedern des Eapitels zugänglich zu machen. Die üebersetzung ist im Ganzen treu und in fliessender Sprache geschrieben; sie wurde von dem Ea- pitel in hohen Ehren gehalten und als Quelle für die Geschichte Erm- A. Z. CHABAKTEBISTIK D. BISCHOFS FABIAN V. L08SAINEN. 527 lands viel benutzt. Wir besitzen noch fünf ans dem 17. Jahrhunderte stammende Handschriften, in welchen allen die Geschichte Ermlands bis anf den Bischof Andreas Bathori (1589—1599) herabgeführt ist. Eine weitere Ueberarbeitnng der Ereczmer-Treter'schen Recension fertigte des Letztem Neffe Matthias Treter nnd liess dieselbe 1685 zn Erakau drücken ; sie fahrt den Titel : »De episcopatu et episcopis ecclesiae Varmiensis«. Fabianus des adelichen geschlechts deren von Lusien, ansz dem Besellischen , wäre J. V. D. vnd thnmher zor Frawenborg, ein gelerter, hoff lieber man, doch weibisch vnd weichlich, den fast sein mntter, die er bey sich zn Heilsperg hildt, regirte. Ist Yom W. Gapitel zum Bischoff erwehlett, vnd zog eigener Person zum Eonige Sigismnndo vnd hnldigett ihm als seinem Herrn vnd Protectori. Er wäre nurtt Subdiaconns, Aber sein Sufiraganeus Br. Johannes Simbaliensis Episcopns weihett in in der Heilsper- gischen Pfar-Eirchen zum Prister vnd Bischoff, da er den auch die erste vnd letzte Mesz sang, den er nicht gesehen, dasz er darnach iemals celebrirett hett. . . . Laterey anfang. Bischoff Fabianns hatt der Bischofflichen Jnrisz- diction, vnd der Christlichen wahren Religion, snn- derlichen ins Ordens Landt grossen abtrag vnd scha- den zngefttgett, dass er der angehenden gifftigen Luterey ehe dann sie einrisse, nicht wolt widerstandt thnn. Den dasz der Bischoff seine Jnriszdiction in dem teil seiner Dioceses, welcher vnterm orden ist, verloren, Hatt man niemanden so sehr, als diesem Bischoffe zn dancken, welcher sich nie woldt wider die ketzerey setzen, Ja liebkosett ihr noch öffentlichen, also dass sich viel 528 Z. CHARAKTERISTIK D. KIBCHL. BEW. IN EBML. Z. ZEIT V. COPP. monche, Pfaffen, ynd leyen daran ergertten, von den heiligen, von der Bnss, von den geistlichen niehte hüten; Ja es dorfften sich wol geweihette Pfarhem mitt weybem trawen lassen, vnd im ehebrueh vnterm schein der ehe leben. Der Bischoff wardt dessethalben vom W. Capitel vnd andern trewherzigen lenten beschickett, vnd seiner pflicht vnd gebür ermanett, dass er so grewliche Gotts vnd seiner heiligen lestemng in Zeitten wolt vorzukommen, vnd die Pfarhem dahin halten, dass sie von der Catholischen Religion mit Iren scheff lein sich nicht abtrenten. Er andtwortett: Luther ist ein gelerter monch, vnd hatt seine Opiniones in der schriefft; Istiemandt so Kühne, der mache sich wider ihn. Da hatt man dem hem Bischoffe etliche schriefft vffgelegett, mit welchen Lutherus confutirett worden. Der Bischoff sag sie an vnd sprach, Diese haben auch nach Irer opinion geschrieben, den mag man auch glauben. Von solchen vnd dergleichen vn- gereimten Worten mehr ist der gemeine, man auch wol die geist- lichen so sehr geergertt, dass man angefangen, die Catholische Religion gering zu achten. Man hatts glaubt, dasz dieser Bischoff fllmemblich hierumb von Gott grewlich gestraffett worden, den im nicht allein sein landt durch Kriges notten verwüstett worden, Sündern es haben in auch die Frantzosen dermassen befallen vnd durchfressen, dasz man in keines wegen heilen kundte. Ja ie meher sein Doctor, vnd seine mutter in ertzneiten, ie erger es warte, dass sie im auch haben müssen dass ein bein, in welches sie im die Frantzosen gebracht, lassen auffschneiden, da krigt er dasz kalde fewer hinein \Tid starb dauon vff Heilsperg Anno 1523, penultima Januarii. Zudem so strafft Gott auch die Stadt Heilsperg, dass sie in grundt ausbrandt .... solches ist geschehen in der nacht vorm Palmsuntage Anno 1522. Darumb waren diesem Bischoffe wenig Menschen gutt; Der König Sigissmundus sohin, den der Bischoff A. Z. CHARAKTERISTIK D. BISCHOFS FABIAN V. LOSSAINEX. 529 bey (ihm) angegeben war, als solt er ein mahl öffentlichen ge- sagett haben, Wen ihm gleich der Homeister dasz gantze Bisch- thnmb einneme, So wolt ichs doch on der Polen hülffe wol widerbekommen. So war im auch das Capitel vnd gantze landt nicht gutt, ynter andern vrsachen auch hierumb, das er Brauns- berg so verretterlich verwarlosett , vnd dadurch sich mit dem gantzen Lande in verterben brachte. In solcher schände vnd vngunst starb der gutte her BischoflF an der Plage Gotts. n. 34 6. Zwei Hirten -Briefe des Bisohofs Maoritias Ferber (1523—1537). I. Das Edikt vom 20. Januar 1524. Bald nach seiner Inthronisation als Bischof von Ermland erliess Manritius Ferber (d. d. 20. Januar 1524) ein Mandat an seinen Klerus, worin er diesen auffordert, eifrig darüber zu wachen, da3s der alte kirchliche Kultus gewahret und die lutherischen Irrlehren von der Gemeinde fern gehalten werden. Nur wenige Tage vorher (unter dem 15. Januar 1524) hatte der Nachbar-Bischof von Samland, Georg von Polentz, ein ganz entgegen- gesetztes Edikt erlassen , in welchem er seine Geistlichen ermahnte, Luthers Schriften fleissig zu lesen und die Kinder nur in deutscher Sprache zu taufen. Sobald diese beiden Hirtenbriefe der Bischöfe von Ermland und Samland nach Wittenberg gekommen waren, liess Luther sie beide abdrucken, indem er eine Einleitung voraufschickte und Ferber's Edikt mit Anmerkungen versah. Dadurch erklärt es sich, dass das letztere mit seinem Anathema gegen die Häresieen Luthers in sämmtlichen Ausgaben der lateinischen Werke des Reformators zu finden ist (in der Wittenberger Ausgabe von den Jahren 1550 ff. Bd. II, S. 418). (Dass Luther's Einleitung, gleichwie seine Anmerkungen zu dem Erlasse Ferber's, in heftigem Tone geschrieben ist, darf uns nicht Wunder nehmen. Ferber hatte in herausfordenden, verletzenden Aus- drücken die lutherische Bewegung verurtheilt und den Reformatoren die schlimmsten Beweggründe untergeschoben. Seinem einleitenden Vorworte hat Luther die üeberschrift gegeben : »Duae episcopales bullae, prior pii, posterior papistici pontificis B. ZWEI HIRTEN-BRIEFE DES BISCHOFS MAURITIUS FERBER. 531 super doctrina Lntherana et Romana«. Ferber's Edikt bezeichnet er als eine Fracht »inveteratae malitiae«; Ferber selbst wird genannt: »Manritins divina indignatione episcopos« qui magnificis blasphemiis et maledictis bnllam snam refersit«.) Mauritius Dei gratia Episcopus Warmiensis honorabili domino Archipresbytero, plebano in Heilsberg omnibusque aliis et sin- gulis presbyteris, tarn religiosis quam saecularibus, plebanis, vice- plebanis, divinorum reetoribus, capellanis, vicariis, altaristis ac yerbi Dei concionatoribus , clericis ac literatis quibuscumque sab dicta sede ubilibet constitutis, salutem et sinceram in domino caritatem. Certo nobis persuadebamus factionem illam Lutheranam, in quam nunc plerique Ghristianorum sine discretionis iudicio proni ruunt, sua sese temeritate dudum in interitum praecipitaturam fuisse, quod adhuc futurum, ubi Deo placitum erit et flagellum iracundiae suae clementer a nobis averterit, minime dul^itamus. Non enim in perpetuum irascetur aut misereri obliviscetur ipse, cuius miserationes super omnia opera eins; nee sinet ecclesiam suam procellosis haereticarum tempestatum fluctibus quassatam naufragium pariter facere, qui eam super firmam petram aedificari et sanguine tot millium sanctorum martyrum consecrari voluit. Quo enim pacto labes haec pestifera diutuma esse possit, quae tantum exsecrabilium abominationum acervum in eandem ec- clesiam illibatam Christi sponsam invexit? Quandoquidem qui eins sectae Studiosi sunt, mortiferis declamationibus pia simplicium Ghristianorum corda vulnerantes, sacrosancta missarum sacrificia ut tetram abominationem inaudita temeritate exsecrantur et animo ea abrogandi adeo pudendis conspurcant verbis, ut referre pudeat. Ecclesiastica sacramenta pro sua libidine abiiciunt, foecunditatem ventris veteris legis constituto tantis praeconiis eflFerunt, ut virgi- 34* 532 Z. CHARAKTERISTIK D. KIBCHL. BEW. IN ERML. Z. ZEIT V. COPP. nitatis candorem plane damnare videantur et ob id sanctimonia- linm et monachorum claustra aperiri iubent, ut yiolato eastitatis Yoto egrediendi ac nubendi libera euiqne sit potestas, sacerdotibus pariter nuptias sua temeritate permittendas. Domini nostri Jesu Christi crucifixi et sanetorum statuas deiiciendas et incinerandas impio ore praedicant, et praesertim genitricis eins gloriosae virginis Mariae, de qua veteres cantiun- culas et laudum praeconia tanquam sacrilegia dici vetant, Papam, episcopos, presbyteros, monachos, dicatas deo virgines et totum clericorum coetum ut laicis invisos reddant et statum ecclesiasti- cnm deiiciant; multiplici ignominia afficiunt, et infami criminatione immaniter contaminant; reges praeterea ac principes et quoslibet in sublimitate constitutos, quos apostolus, etiamsi improbi sunt, venerari iubet, maledico ore lacerant. Et dum vitia^ quibus plane mundus universus scatet, arguere contendunt, ceremoniarum superfluitatem amputare et cuneta ad normam apostolicae traditionis innovare velint, totam Christianae religionis sinceritatem et observantiam veterem pariter conculcant. Ut praeterea deiectis constitutionibus humanis solam eyangelicam doctrinam astruant, salutares legum et Canonum sanctiones abro- gant, ac christianae libertatis praetextu, quicquid Übet, licere sibi arbitrantes, tarn ecclesiasticam quam temporalem iurisdictionem ac censuras petulanter contemnunt; satisfactionem , purgatorium, confessionem, poenitentiam, ieiunia, horas canonicas et pias alias precationes, sanetorum suffragia, animarum commemorationes et indulgentias , tanquam humanas inventiunculas , meras nugas et pecuniarum aucupia ludibrio habent. Pristinum insuper ecclesiae morem novandarum rerum desiderio aestuantes penitus tollunt aut pro sua libidine immutant. Turbato itaque rerum ordine obe- dientiam dominis subtrahunt, sectas inducunt, tumultus excitant, ac coelum et terram miscentes omnia confundunt. Ut autem por- tentorum huiusmodi lemam uno complectamur yerbo, quicquid errorum hactenus in singulis haereticis singulatim damnatum est, B. ZWEI HIRTEN-BRIEFE DES BISCHOFS MAURITIUS FERBER. 533 in hanc spurcam omnium flagitiornm sentinam congestum innovare nitnntnr. Et cum haec tarn enormia tamque impia sint, ut sua absur- ditate cuivis Christiano merito exsecrabilia videri debeant, habent tum suos pertinacissimos assertores, non modo laicos, sed (quod non sine cordis ingenti dolore recensemus) sacerdotes quoque tam religiosos quam saeculares, qui ordinis et professionis saae imme- mores, ea tanquam sancta et a spiritu divino profecta magno studio amplectuntur, et credulae alioquin plebi ac novitatis semper cupidae facile amplectenda persuadent, eamque secum in damna- tionis abyssum miserando rapiunt spectaculo, sicque in doctrinam Lutheranam feruntur praecipites , . ut quidquid Lutheranum esse audiunt, mox evangelicum esse putent, quicquid ex Luthero non est, ab evangelio alienum esse arbitrentur. Et cum autoris sui doctrinam plerique ant non viderint omnino, aut visam minime intelligant, pro ea tum asserenda, non pro veritate eruenda in ebriis compotationibus inter cyphos, crassa institia et incompositis clamoribus pertinaciter digladiantur, etiamsi sentiant nee se nee alios nova hac professione sua vel pilo reddi meliores, immo magna peccandi licentia longo quam antea fuerint deteriores. Porro Spiritus dei patiens amor est, benignus, mitis et pacificus est; hoc autem hominum genere quid impatientius, quid immitius, quid tumultuosius , quid deniqne ad quam?is in- iuriolam excandescentius? Haec ubi sunt, divinus ille pacis et unitatis amator spiritus esse utique non potest. At nihil prorsus ambigendum est, criminum nostrorum mag- nitudinem tantum aerumnarum cumulum nobis invexisse, utpote qui alias innumeras calamitates incessanter patimur, omnium de- mum perniciosissimo etiam hoc religionis dissidio longe durius a domino affligamur: nimirum ut qui corporum temporaria castiga- tione non resipiscimus , terribili quidem sed iusto Dei iudicio aetema animamm morte divinam manum sentiamus, et haereticae 534 Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IN ERML. Z. ZEIT Y. COPP. perfidiae yeneno necati in profnndam perditionis barathrnm mise- rabiliter provolvamur. Nos ergo cum videamns hanc pestem contagiouis siiae virus in dies latius spargere et grassando inerescere, adeo quod electi quoque nutare videantur, fomitem snggerentibus iis, qui ef^enem debacchandi licentiam merito cohibere debuerant, religionis zelo, et pastoralis officii soUicitudine permoti diutius rem dissimnlare, ant silentio praeterire non possumus, metnentes, ne de manu pastoris sangudnem ovium suarum requirat dominus, neve silentio nostro coinquinationis huiusmodi participes esse, aliisque id de nobis suspicantibus erroris patrocinium praestitisse yideamur. Mandatis praeterea sedis apostolicae et Imperialis Maiestatis ut debemus obtemperare, et orthodoxae ecclesiae nos conformare Yolentes, yos omnes et singulos per Yiscera domini Jesu Christi obsecramus ac per iustum et horrendum eins iudicium obtestamur et praeterea autoritate nostra ordinaria (si modo apud vos illaesa hactenus perseveret) paterne requirimus et monemus atque in Yir- tute sanctae obedientiae firmiter et districte praecipientes man- damus. Primum, ut piis Yestris et populi supplicationibus miseri- cordem Deum deYOtissime precemini, ut ablata praemissorum malorum causa, peccaminum Yidelicet nostrorum sarcina, flagellum pariter indignationis suae a nobis miseratus amoYeat, prineipibus Christianis, ut ecclesiae tot tempestatum turbine agitatae salu- briter consulant, pacem coneedat, populum pretioso filii cruore re- demptum divino spiritu suo YCgetet, in unitatem fidei reducat et a perditionis interitu misericorditer eruat. Deinde ut eundem populum curae Yestrae creditum, omnes Yidelicet et singulos, tam sacerdotes et clericos, quam utriusque sexus laicos diligenter hortemini, ut salutari admonitione et Yerbo doctrinae non maledicentiae ferore inducatis. ne deinceps supra- dictum Lutheri dogma privatim aut publice asserere, docere, vel B. ZWEI HIBTEN-BRIEFB DES BISCHOFS MAUBITIUS FERBER. 535 de eo contendere ant decertare nllo pacto andeant, nee vos ipsi audeatis nee quemquam in eeclesiis, domibas, eongregationibus vestris aut alibi id facere permittatis, sed quoad fieri potest pro- hibeatis, ae yeterem eeelesiae ritam. a GhriBti apostolis, sanetis subinde patribns, diyini nnminis instinctu salnbriter induetum, et a mnltis iam secnlis magno totins orbis Christiani eonsensu religiöse observatum, teneatis et teneri faciatis. Nee qniequam, qnod eeelesiastiea institutnm est auetoritate, vestra violare aut mutare praesnmatis temeritate, nee qaantam in vobis est mutari sinatis. Si quis autem patemam hanc admonitionem meam snpino fastn contempserit et Christi ecelesiam pernieioso schismate scin- dere perrexerit, perpetuam Uli maledictionem imprecamur, ipsum- qne diris et exseerationibns deyoventes, anatheinatis mucrone ferimns iraeqne divinae ae districto dei iudieio diiudicandum de- stinamus. Volumus antem praemissa ad omniam et singnlornm, qnomm interest, notitiam dednei, et has nostras literas a nobis ac ceteris presbyteris descriptas de vicino ad vicinnm plebanum cum exe- eutionis nota, ut moris est, mitti. et a novissimo tandem ad can- cellariam in areem nostram Heilsberg reddi. Datum sub testi- monio sigilli nostri vigesima Mensis Januarii Anno domini 1524. 536 Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IN ERML. Z. ZEIT V. COPP. n. Das Edikt vom 11. Mai 1525. Der zweite Hirtenbrief wurde von Mauritias Ferber in seiner Diöcese d. d. 11. Mai 1525 proklamirt. Er verordnete in demselben einen solennen Dank-Gottesdienst fflr den Abschluss des Krakauer Friedens (8. April 1525) , durch welchen die Macht-Befugnisse des Ermländischen Bischofs in politischer wie religiöser Beziehung wieder- hergestellt zu sein schienen. Hierauf wendet sich Ferber allerdings auch gegen die von der alten Kirche Abgefallenen , aber in viel milderer Sprache als in dem vorjährigen Edikte, indem er das Bedürfniss einer Emeuernng der Kirche anerkennt, und nur das eigenmächtige, radikale Vorgehen und die gewaltsamen Bewegungen missbilligt. Sodann richtet er an seinen Klerus die dringende Aufforderung, die christlichen Grundlehren rein und unverflllscht vorzutragen, dunkle Stellen aber nicht nach dem eigenen Belieben auszulegen, sondern sich bei den alten Kirchenvätern Raths zu erholen. In ihren Predigten sollten die Geistlichen ferner spitzfindige Dialektik meiden und zur Erbauung des Volkes sprechen, nicht um ihren Scharfsinn zu bekunden. Vor allen Dingen aber — mahnt der Bischof — möchten sie sich eines reinen Lebenswandels befleissigen, Schmausereien und Trinkgelage sorgsamst meiden. Mauritius Dei gratia Episcopus Warmiensis honorabili domino Archipresbytero plebano etc. in N. omnibusque aliis et singulis plebanis, viceplebanis et aliis verbi dei predicatoribus, capellanis, vicariis ac ceteris sacerdotibus, religiosis et saecularibus, per dioe- cesim nostram ubilibet constitutis, salutem in domino sempitemam. Nulli dubium esse debet, quin saevas bellorum tempestates, multomm annorum sterilitatem et mortiferam pestilentiam aliasque paene innumeras calamitates, quas hactenus experti sumus in terris Prussiae a malitia inhabitantium offensus deus immisörit et, licet nos tot flagellis attriti minime resipiscamus, nihilominus tamen non continuit in ira misericordias suas, cuius miserationes sunt B. ZWEI HIBTEN-BRIEFE DBS BISCHOFS MAURITIUS PERBER. 537 super omnia opera eins. Sed pacem, quam optare magis quam sperare licebat, pro ineffabili pietate sua nobis restituere dignatus est, et quod humana industria hactenus assequi non potuit, in- scrutabili divinae sapientiae consilio omnipotens dominus adim- plevit. Cui imperium, honor et gloria in omnia saecula Amen. Vos iccirco in domino hortamur et in virtute sanctae obe- dientiae vobis praecipimus, ut proximo die eelebri post execu- tionem praesentium pulsatis campanis ante missae sacrum canticum Te Deum laudamus et subinde missam de Sancta Trinitate in ecelesiis vestris deeantetis populumque in curam vestram commis- sum diligenter admoneatis, ut pro tam ineffabili divinae digna- tionis dementia gratiarum aetiones et vota unanimiter persolvant, ipsumque in omnibus operibus eins laudent, adorent et praedicent. Ut pra^terea Christiana coalescat sineeritas et in unitate Spiritus et communione caritatis vitam agamus Christo dignam, necessarium est, ut animorum quoque dissensio, quae e\ diversis studiis observantiae religionis eoorta est, e medio toUatur, cui inepto^ concionatores nonnihil occasionis praestitisse nemo negat. Cum enim dubia pro eertis, prophana pro sacrosanetis afferrent, neenon sophisticis et scrupulosis eontentionibus et dubiis magis quam solidis scripturarum fundamentis inniterentur, omnia et sin- gula ecclesiastica instituta quantumvis pia et honesta ab ipsis apostolorum temporibus nobis quasi per manus ti*adita, et concordi totius orbis Christiani consensu reeepta, suspecta reddiderunt eisque fidem abrogarunt, hinc obedientia, eonfessio, ieiunium, precatio^ ceremoniae et quidem non impiae, ac vetus et laudabilis eccle- siasticae observantiae ritus tanquam exsecrabilis abominatio ex- ploditur et eliminatur, totus mundus furiosis eontentionibus fervet, quamvis multa antea quoque inepta, vana et puerilibus delira- mentis similia in ecclesiam dei a longo iam tempore malo usu inveeta fuisse infitias ire non possumus. At corrigendus error erat, non reiiciendum quod salutare est ; zizania extirpanda fuerat. non triticum pariter conculcandum. Quod ubi sine periculo 538 Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. B£W. IN EHRL. Z. ZEIT Y. COPP. fieri non potnisset, iuxta Eyangelicam doctrinam utraque ut cresce* rent, permitti debuerat, ut tempore meseis divini iudicii falce noxia resecta cremarentur , ne per publicum tnmultum catholica scinderetur ecclesia et Christiane caritatis glutinum a se invicem fidelium animis alienatis laxaretur. Proinde vos in domino Jesu Christo hortamur et in virtute sanctae obedientae vobis praecipimus, ut deinceps (ne maioribus malis uUam occasionem praestitisse yideaminij Eyangelicam et apostolicam doctrinam et alias sacras et a catholica ecclesia re- ceptas scriptnras candide, pure et sinceriter tractetis, doceatis, praedicetis, quas ubi obscurae fuerint (ut passim sunt), non pro vestra aut cuiuscnnque libidine, sed aut aliis scripturae sanctae locis aut saltem orthodoxorum patrum, videlicet Origenis — in quibus receptus est — Basilii, Cypriani, Nazianzeni, Athanasii, Cyrilli, Hilarii, Chrysostomi, Hieronymi, Ambrosii, Gregorii, Augustini, Leonis, Bemardi et aliornm veterum divinae scripturae tractatorum, ab ecclesia catholica comprobatorum, interpretationibus elucidetis et exponatis, nee tamen omnia eorum tanquam divina oracula amplectamini, quod nee sibi ipsi tribui voluerunt, sed ipsos cum delectu legatis et tradatis. Ab aliis autem scripturis apocryphis et praeterea a dialecti- corum argutiis et sophistarum contentiosis subtilitatibus, perplexis quaestionibus , argumentationibus et anilibus fabulis abstineatis. Declamationes vestrae theologiam non philosophiam, spiritum non camem resipiant ; doceant non contendant ; aedificent non memoriae et ingenii vires ostentent. At cum plerumque sancta vita plus aedificet quam docta oratio, vos in yisceribus Jesu Christi hortamur, ut attenta hac temporum iniquitate, in quae culpa nostra iusto deo peccata nostra ulciscente incidimus, vitam agatis irreprehensibilem et pro- fessione vestra consentaneam, et inter ceteras äbominationes prae- cipuo detestandam ebrietatem, omnium malorum radicem, commes- sationes et ingurgitationes, ut teterrimas pestes, fugite. Quae cum B. ZWEI HIRTEN-BRIEFE DES BISCHOFS MAURITIUS FERBER. 539 in ecclesiamm dedicationibus et patronornm festig plus quam alias committi soleant , vobis sab synodal! et excommunicationis poena mandamus, ne deineeps apparatis sumptuosis conviviis praedictas solemnitates in crapnla et Inxn sed divinis obseqniis dnobus dumtaxat sacerdotibus coassumptis , nee laicis (nisi forte uno ant altero) invitatis transigatis et eodem die ab invicem dis- cedatis, nee nox (nisi itineris longitudo exegerit) vos pariter con- Vivantes comprehendat Certa enim fiducia tenemuT) si nos a prava vivendi consnetu- dine convertemnr, quod pios et misericors dominns solitae miseri- cordiae suae memor, flageUa iracundiae snae a. nobis amovebit pacemque ac unitatem ecclesiae snae sanctae restituet per Jesom Christum, eins filium, dominum nostrum, qui est benedietus per omnia saeeula. Volum US autem hoe nostrum mandatum a vobis transcriptum et more eonsueto executum de vicino ad vicinum plebanum pe- ferri et tandem ab ultimo ad cancellariam nostram reportari. Datum sub testimonio nostri secreti in arce nostra Heilsberg undeeima die mensis Mail Anno 1525. 0. Zwei Edikte des Bischofs Johannes Dantisous (1537 — ^1548). Znm Schlüsse des vorliegenden Urkunden-Buches werden zwei Mandate des Bischofs Johannes Dantiscus mitgetheilt , welche wesent- lich zur Charakteristik der Zeit-Verhältnisse dienen, in welche die letzten Lebens-Jahre von Coppemicas fallen. Das »Mandatum wider die Ketzereyo ist kurz vorher erlassen, ehe Rhetieus nach Frauenburg kam (im Herbste 1539); das »Mandatum der Lutherei halben« ist im Frühjahr 1540 promulgirt, als Rhetieus noch bei Coppemicus weilte. Es bedarf hier keiner weiteren Erörterung, wie schwierig die Stellung von Coppemicus seinem Eirchen-Regimente gegenüber sein musste, da er einem Mitstreiter Luthers dauernde Aufnahme gewährte, während sein Bischof das strenge Gebot ergehen liess, dass nicht ein- mal eine Schrift von Luther in Ermland geduldet würde. (Vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 388. 392 ff.) I. Mandatum wider die Ketzerey. Wir Joannes von gots gnaden Bysehoflf zu Ermelandt, ent- bythen euch Burgemeyster, Ratman, Burger vnd eynwoner unser Stadt heylsberg, auch sonst unsem amptsverwaltem, edeleuten, schulczen, freyen und pawern dess selbten kammerampts vnsem grus, gunst, und gnade, vnd thun euch himit zu wyssen, nach- dem wir in warhafftige erfarnis kommen, das etliche von vnd bey euch der vordampten lutterischen auch anderer keczer und secten lere nach ghen, derselben bucher bey sich haben, darin lesen, auch daraus in wincklen predigen, vnd dy fromen eynfel- digen menschen von der alden christlichen ban uff yren yrtumb C. ZWEI EDIKTE DES BISCHOFS JOHANNES DANTISCUS. 541 und betrigliche wege zu füren, auch dy altherkomenden loblychen ceremonien vnd kirchenbreache mit fasten, feyem, beychtenn, bethfarthen, procession halthen, salcz, wasser, kraut, palmen vnd lycht weyen. Dy selben auch In der Processionn am thag lycht- messen zu tragenn gancz veracht vnd abczuthun sieh ynderstehen und doneben der gedachten yrrigen vnd abgefalnen keczer lyde vnd gesenge In yren hewssem Colacion vnd samlungen selbst singen und singen lassen sollen, welchs Alles zu Abbruch der Ehre gots und seynes worts, zu vorachtung der alden christlichen kirchen Ordnung, auch vorsmehung kay serlicher und. königlicher Majestät zu polen vnsers gnedigsten herm Mandat vnd Constitution des gleichen vbertretung der landsordnung, so bey vnsers seligen vorfaren geczeythen durch alle stende vnsers byschtumbs doczu- mal eyntrechtiglich beslossen und also vnverbrUchlich zu halden ausgangen und publicirt yst worden, nichts weniger auch wyder vnser veterlich vnd trawherczige wamung vnd vormanung thut gereichen vnd streben, Vnd dyweil wir vns von wegen vnsers byschofflichen ampts vor die schaffe vnsers lyben hem Jhesu Christi auch vnser getrewen vnderthanen wolfhart zu sorgen vnd sy vor schaden Leybs vnd der selenn In dysen ferlichen und geswynden czeythenn zu vorhuthenn schuldig erkennen — Wollen wir derwegen vnsers vorfaren fusstapen nachghenn, Ist vnser ernst gebot aber vnd abermals vetherlich vormanende vnd war- nende, das ir alle In dy gemeynne, und ein yczlicher in sonder- beyt, den alden Christlichen glawbenn, so euch von ewem vetem midt der handt vberreycht vnd ir aus ewer mutter brüsten ge- sogen, doneben alle obangeczeygte aide herkomende christliche ordnunge, ceremonien vnd breuche. Auch was der loblichen dinge mher seyn, kein ausgeschlossenn, wy fromme bestendige christenn und getrewe vnderthann, ewem eyden vnd pflichten vnsem vor- fam vnd vns gethann nach, vor euch selbst haldet und so vyl In euch yst zu halden verschaffet, dy luttersche und ander keczer bucher bey euch nicht habet ader leset, der- 542 Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IN ERKL. Z. ZEIT Y. COPP. selben lyde ynd gesenge selbst nicht synget, auch in ewem ader ewern mitburgem vnd einwonern hewsernn zu syngen nicht ge- statet, sonder gancz vnd gar abstellet vnd abczustellen anhalthett. So aber eyn mencz, er sey wer er wyl, so sich in ynser herschafft th]ttt enthaldenn solch obgedacht Christlicher kirchenn Ordnung Kayserlicher ader Königlicher Majestät Zu polen vnserer genedigsten hem ader auch vnsers vorfam vnd vnser mandat constitucion vnd dy Landsordnung nicht halden wyl, dem gebythen wir vnd be- felhenn mit allem ernst, das er sych lauts derselben landsordnung Im titer von christlicher eynichheyt Inwendig eynem monde von Datho dyses anczurechnenn auss vnser herschafft, domit ferner durch Ihn niemandt mer geergert vnd vorfurth werde, mit Leybe vnd gut mache. Nymermher widervmb hinein zu komen, wo er dorvber befunden, sol von vns ader von vnsern amptsvorwalthernn als ein uffrurischer mensche vnd zurstörer gemeynes frydes vnd Rhue an alle gnade am Leybe vnd confiscirung seynner guther gestrafft werden. Gleichfalls sol es auch mit den, bey welchen Luttersch vnd dergleichen keczer bucher beslagen (ader auch dy yre Lide vnd gesenge selbst singenn) vorhalden vnd gestaten, auch mit den, so In vorbottenen zeythen vnd thagenn fleysch fressenn ader speyssen, gehalden werden. Vnd domit dyse Dinge durch euch ader vnsemn amptsvor- walthem nicht zugelassen, ader auch nicht durch dy finger ge- sehen, sonder solch böses desto stadtlicher gedempt vnd abge- steldt werden möge, so befelhenn wir abermhals euch burge- meystem genanter vnser Stadt, auch vnsern amptsverwalthem daselbst, das ir mit allem vleyss dorvff höret vnnd sehett, vnd dy vbertrether vns thut ankundigen vnd antzeygenn bey entsetzung ewer ampt vnd vnser swerer straff. C. ZWEI EDIKTE DES BISCHOFS JOHANNES DANTISCUS. 543 Dyweyl anch augenscheynlich erfamis an thag gybt^ wy das Yolck, sowol In steten als In Dorffem anss der newenn vorfuri- sehen lere vnd unchristlichenn freyheyt seyner seien selicheit fast vergessen vnd gancz roe worden ist, vnd theglieh mer vnd mher wird, also dass der merer theyl In den sontbagen vnd sonst an- deren von der kirehen eingesaezten feyerthagen zur kirche zu gehenn, gots wort vnd dass ampt der messenn zu horenn gancz sewmig vnd naehlessig, la etliche ir hantwerck heymlich treybenn, dy andre pflngen, sehen, mehenn, fyschen, Jagen^ furwercken vnd dorvber yre fresserey, saufferey vnd dergleichen ander buberey sampt thopelspil anfwarthenn: Demnach ordenen, gebythenn vnd befelhen wir, dass ein ytzlich Christen mensch, so zu seynnen Iharen komen, der sich mit gotthe bericht vnd durch ehrhafftige vrsache, ader auch leybs krannkheyt nicht verhindert, vfF alle sonthage vnd ander von der kirchenn eingesaczte feyerthage. In sejrnne pfarkirche kome, predige vnd mess bore, vff dy thafel zum baw der kyrchen gebe, auch sych in denselben thagen in allen obgenanthen vorbothenen stuckenn enthalde. Im fhal aber das dy armen lewte vflfm Lande nicht alle von heim sein können, sol alsden vflfs wenigste auss yczlichem hove eyne person am sonthag vnd andren feyerthage zur kirchenn khomenn. Wer dorvber ymands mit gots der kirehen, auch nnsers ge- bots vnd Ordnung anders zu thun befunden, der sol von vns ader vnsern befhelhaber, so oflFt solchs geschieht, mit eynnem pfundt wachse seynner pfarkirchen vnerleslich abczulegen verbussen werden. Hirvflf sollen in stethen unser amptmann vnd dy burge- meyster, vflfm lande dy schulczen sampt den Radtlewthen, bey yren eyden vnd pflichtenn, dy sy vns gethan, domit wir sy auch hirtzu vflfe newe beladenn, gut acht geben vnd was dy vbertreter, domit zu geburlicher straflTe genomen, antzusagenn verpflicht sein .... Uf vnsrem schlos heilsperg den xxi. tag des Monats Marcii Im M. D. XXX IX. Jare. 544 Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BBW. IN ERML. Z. ZEIT V. COPP. II. Mandat der Lutherei halben. Wir Joannes von gots gnaden Byschoff zu Ermlandt Allen vnd itzlichen msern Ynderthanen wes Stands vnd wesens die sein, Nemlich in vnserm Gammerampt heilsperg Ynsere gunst gnad vnd alles guts zuuoran. Wirdige Edle Erbare, ersame vnd Arbeitsame liebe getreuen, königliche Majestät vnser allergnedigster her hat Im negsten Reichstage der Cron Polen zu Eroka eintrechtiglich mit allen Stenden des Reichs sich entschlossen vnd durch alle sein konig- reich vnd andere herschaft vnd Lande gebothen, doneben vns auch geschrieben, dan von dieser Zeit ahn, bei verlust haubts vnd guts proscription ader Verweisung aus allen königlichen landen, in S Monaten iderman seinen Sohn ader blutsvnd testament vorwanten aus vergif- tigten stellen der ketzerischen Luterei, dorinnen der mocht sein, sal abfordern, vnd so solcher in mitler Zeit sich von dannen nicht wurde begeben, sal der- selben peen vnd straf vnerleslich vnderworffen sein, Ime seine guter genommen vnd er zu ewigen gezeiten aus königlichen Landen verbannet, proscribirt und ausgeschlossen werden, nymer dorein bei verlust seines höchsten zu kommen. Auch bei vorgeschrieb- ner peen vnd straff geboten, das niemants Lutteri- sche, ader der giftigen geselschaft bucher haben, lesen, ader hören sal lesen, vnd sol solche bucher, buchlein, lieder, ader was aus den giftigen orten gekommen, in kegenwertigheit der Oberkeytt vor- brennen vnd gentzlich zu nicht machen, welch könig- lichen bevelh vnd edict wir volkomlich vnd stracks nachzukommen (wie auch vns nicht anders geburen will) vns haben vorgenommen. C. ZWEI EDIKTE DES BISCHOFS JOHANNES DANTISCÜS. 545 Derwegen wir euch allen vnd itzlichen insonderheit ernstlich ge- bieten, solchem königlichen mit allen Stenden der gantzen Cron zn Polen vorwillignng vnd Satzung geboth zu folgen, vnd dem in keinem weg zuwider sein, bei vorgeschriebner vnerleslicher straf, das ir dergestalt bei euch in vnser stad heilsperg der gantz gemein vnd in diesen unserm Camerampt vberall, domit der Ynwissenheit sich niemant hab zu entschuldigen, werdet an- zeigen Datum aus ynserm Hoffe Schmolein den funfzehenden Aprilis Im tausent fünfhundert vnd vierzigsten Jare. "• 35 Register. A. Abul Wofa 21S. Achtisnicht, Martinns 490. Aegidius 210. Agathias 155. Agrippa Bithynius 181. Aibategnius 191. 208. 300. 301. 302. 306. 307. 308. 311. 312. 320. Albohazen 207. A 1 b r e c h t von Brandenburg, Hoch- meister 15. 405. 465. A l b r e c h t von Brandenburg, Herzog von Preussen 140. 166. 167. 219. 220. 36S. 401. 417. Aibumazar 219. Alcinous 365. Aldus Manutius 45. 129. Alexander der Grosse 146. Alexandrien 216. 376. AI fo usus IX., König von Castilicn 147. 174. 193. 208. 209. Allen, Tilman von 451 ff. 463. 465. 473. Allenstein 263. 264. 404. 405. 410. 411. 415. 416. 512. 513. Angel US, Johannes 373. Anseimus, Bischof 488. 494. 495. Antoninus Plus 146. Apelt, E. F. 145. Apollo 368. 473. Aratns 130. 259.. Archidiaconus Warmiensis 494. Archimedes 191. 326. Aristarchus Samius 129. 152. 170. 191. 302. 322. 326. 330. Aristoteles 129. 146. 173. 320. 322. 323. 324. 326. 347. 366. 374. 396. Arzahel 302. 303. 306. 307. 308. 390. Astrologie 219. 220. 368. Athyr 147. Averroes 322. 375. B. Bathori, Andreas 527. Bayer, Johann 267. Baysen, Georg von 17. Becker, Bertold 462 ff. Beckmann, Franz 291. 292. 368. Bemmer, Hans 460. Bender, G. 428. 436. 448. 474. Bencdictus, Johannes 166. Beneventanus, Marcus 309. Bentkowski, Felix 32. Berichtsmann 434. Bessarion, Cardinalis 130. 132. 133. 134. 135. Birglau 451. Blanchinus, Johannes 390. Boehm, Joh. G. 388. Boissonade, Fran^ois 46. 53. 54. REOISTER. 547 57. 6;i. 64. 65. 70. 75. 91. 94. 95. 96. 97. 102. 103. 107. 116. 123. 127. Bologna 219. 297. BoruBsiae encomium 2B6. Brahe, Tycho 154. 171. 291. 292. 353. 354. Brannsberg 246. 256. 405. 488. 489. BrosciuB, Johannes 139. 140. 154. 265. 267. 417. 419. 468. Brudzewski, Albertus 277. Bruno von Olmütz, Bischof 488. Bzovius, Abraham 267. C. Caesarius, Franziscus 265. 275. Calippus 185. 191. 298. Camerarius, Joachimus 219. 277. 383. 386. 388. Campanus, Giovanni 207. Cantor capituli 493. Casaubonus, Isaac 127. (Jassovia 160. Censorinus 147. 174. Cerilius, Caius 147. 174. Chrestoni US, Johannes 60. 61. 120. 121. 259. 260 ff. Christburg 413. Oh um erst ad, Georg 384. 387. Cicero, Marcus TuUius 6. Cimedoncius, Jacobus 52. 53. 54. 55. 67. 70. 74. 81. 83. 90. 92. 94. 95. 103. 106. 111. 113. 116. 121. 123. 126. 127. Cleetz, Andreas Tostier de 498. Cobelau, Enoch von 407. 499. Commelinus, Hieronymus 102. Conopat, Raphael 164. Corvinus, Laurentius 47. Cosinus 218. Cotangenten 218. Crapitz, Johannes 413. 416. Cromer, Martin 426. 427. 484. 185. Curtze, Maximilian 170. 171. 176. 184. 192. 193. 194. 195. 198. 203. 206. 208. 212. 223. 264. Custos capituli 493. Czartoryski 402. D. Dantiscus, Johannes 140. 141. 157. 168. 266. 277. 280. 381. 393. 417. 540. 544. Danzig 285. 370. 407. 412. 413. 415. 460. 461. 467. Darethen, Elias de 499. Decanus capituli 493. Decius, Jostus Ludovicus 30. Deusterwald, Paul 476. 477. Diana 368. Diogenes Laertius 137. Dirschau 478. Dohna, Peter von 19. Dominicus Maria di Novara 297. 390. Donner, Georg 403. 417. 419. E. Ebner, Erasmus 388. Ekphantos 6. Elbing 370. 413. Emmerich, Fabian 246. Encomium Borussiae 286. Ephomeriden 387. 394. Eudoxus 185. 327. Euklid 207. 245. 259. 396. Eurydice 345. Eysenberg, Wilhelm von 479. F. Faber 32. Fabian von Lossainen, Bischof 525. 526. 527. Felldkirch 382. FeTdstet, Reinold 144. Ferber, Mauritius 141. 144. 145. 157. 489. 525. 530. 536. Fischer, Friedrich 32. Frauen bürg 246. 384. 407. 417. 476. 483. 488. 489. 497. Fredaw 434. 435. 436. Freundt, Achatius 408. Frey tag, Gustav 465. Friedrich HI, Kaiser 280. 35* 548 REGISTER. Frisch, Christian 290. 365. Füldener 50. G. Gabir Ol Afflah 207. Galenus 319. Gassarus, Achilles Pirminius 287. 290. 385. Gassendi , Petrus 154. 278. 284. 289. Gaza, Theodor 60. 61. Gemina Frisius 392. Giese, Tiedemann 4. 29. 13S. 139. 140. 284. 295. 372. 394. 399. 412. 417. 418. Glodialdo, Guilelmus de 390. Graudenz 21. Greussing, Philipp 143. Gualterus, Bernardus 390. Gunter, Wolfgang 387. Gustav Adolph, König von Schwe- den 141. Gutstadt 489. Gynaetia (Frauenburg) 161. Gynopolis (Frauenburg) 161. 162. 165. U. Haff, frisches 486. HagetiuB, Thaddaeus 171. Uali 209. Haller, Johann 277. 278. Hartknoch-t Christoph 278. Hartmann, Georg 378. Heidelberg 408. Heiligenbeil 405. Heilsberg 477. 485. 489. 491. 526. 535. 539. 543. Henneberger, Caspar 370. Heraklides 6. Hipler, Franz 21. 30. 32. 46. 129. 154. 256. 259. 263. 279. 280. 367. 385. 404. 410. 4Ü9. 476. 483. 526. Hippafch 4. 128. 129. 132. 149. 177. 191. 298. 301. 303. 307. 308. 310. 311. 392. Holland 371. 410. Homel, Johann 388. Hort US sanitatis 25t. Hosius, Stanislaus 427. 484. 485. 496. Humboldt, Alexander von 365. Hyginus, Caius Julius 266. I. Ilkus, Martinus 140. Innocenz IV., Papst 486. Isidorus Uispalensis 191. J. Jacobus de Bidgostia 468. Jungingen, Konrad von 35. Jupiter 371. 373. K. Kästner, Abraham Gotthelf 388. 389. Kaschau 389. Katenbringk, Johannes 256. 258. KalippuB 185. Kariiiiski, Franz 171. Kasimir UI., Künig von Polen 487. Kepler, Johannes 138. 139. 219. 287. 290. ?53. 354. 365. 367. 402. K^trzynski, Woyciecb 426. 427. 428. 429. 452 ff. Kielbassa, Vincentius 427. Kobelau, Enoch von 407. König, Marcus 446. 465. Königsberg 370. 405. 417. Konin 427. 428. 429. 453. Koppernigk, Andreas 470. 472 ff. Koppernigk, Barbara 426. 453. Koppernigk, Niklas 455 ff. Krakau 216. 219. 265. 266. 277. 417. 418. 458. 465. 467. 527. Krasicki, Ignac 141. Kreczmer, Johannes 526. Kulm 370. 429. 430. Kunheim, Georg von 166. 167. 403. Kynast, Thomas 499. UEGI8T£U. 549 L. Lactantius, Lucius Coelius Fir- mianus 8. Launaw, Matthias de 499. L^czyc 477. Leipzig 387. 3bS. Leisau 436. Lengnich, Gottfried 31. 427. Leo X., Papst 8. Lessen 445. Lichtenberg, Georg Chri8t4>ph 279. Loebau 286. 295. 419. Lossainen, Fabian von 525. 520. 527. Leydeni Leonardas de 499. Luft, Job. 378. Luther 395. 530. 540. Lysis, S. 4. 128. 129. 130. 132. M. Machtsmann 434. Maestiin, Michael 287. 290. 291. 292. 299. 300. 304. 307. 309. 310. 311. 316. 317. 325. 326. 328. 337. 340. 346. 353. 354. 359. 375. Magdeburg 430. 449. Makowski, Auton 171. Manuskript, Original-M . des Wer- kes »de rcvolutionibus« 222. 223. 243. Mannt ins Aldus 45. 129. Marecurt, Petrus Peregrinus de 385. Maria, Dominicus di Novara 297 . 390. Marienburg 44. 370. 407. 413. 445. 475. Maurolykus 218. Maximilian IL, Kaiser 388. Med er ich, Werner 499. Mchlsack 15. 16. 143. 263. 264. 489. 512. 513. Melanchthon, Philipp 368. 383. 386. 388. 395. Meneiaus 152. 181. 298. 379. 396. 397. Meurer 388. Middelburg, Paul von 8. Milichinus, Jacob 385. Minerva 371. Modlibog 452. Mohrungen 413. Mosebrocke 477. N. Nabonassar 146. 174. 175. Nicetas 6. Niederhof, Leonhard 412.413.416. Niemcewicz 142. Nikoinedes 208. Nürnberg 145. 3S6. 387. 0. Oresme, Nicolaus 32. Orpheus 345. Oslander, Andreas 138. 162. 4o2. Osterreich, Merten 526. Otho. Valentinus 389. 397.398. 402. Ottokar, König von Böhmen 488. 0 vidi US Publius 0. Naso 51. F. Pappos 'los. Paul IIL, Papst 3. Peckaw, Heinrich 452. Peckaw, Johann 442. 451. Petersburg 431. 467. Petrejus, Johannes 382. 419. Petrus de Largelata 249. Peuccr, Kaspar 291. 292. 353. Peurbach, Georg 343. 390. Phaedon 376. Pharmuth 147. 148. 175. Philolaos 6. 128. 129. Philonium pharmaceuticum 246. Piccolomini Aeneas Sylvius 279. Pico von Mirandola 30S. Pin dar 367. 368. PirminiuB, AchillesP.Gassarus 287. Pius IL, Papst 279. Pins V., Papst 427. Plato 323. 329. 331. 343. 344. 365. 550 KRGISTER. Plautus 394. Plinius SecunduB 207. 319. 326. Plotowßki, Paul 413. PlutarchuB 6. 11. Polentz, Georg von 530, PolkowBki, Ignac 170. 466. PontanuB, Jovianus 130. 324. Portugal 371. Posen 277. Practica Yalesii de Tbarauta 246. 249. PraepoBitus capituli 493. Pregel 486. ProcluB 130. 208. 396. ProphatiuB Judaeus 302. 390. Przezdziecki, Alexander 142. Ptoleuiaeus, Claudius 11. 146. 147. 149. 150. 152. 153. 173. 174. 175. 177. 178. 179. 180. 181. 182. 191. 192. 207. 210. 295. 299. 301. 302. 303. 306. 307. 309. 310. 311. 312. 313. 314. 319. 331. 332. 342. 356. 364. 365. 373. 375. 379. 391. 396. Pulawy 142. PyrnesiuB, Melchior 278. 279. Pythagoräer 4. 329. 375. Pythagoras 379. 391. lU R*»* 467. 468. Radyminski, Martin 277. 278. Regiomontanus, Johannes 20S. 210. 216. 295. 306. 315. 347. 390. 397. Reich, Felix 30. 31. 141. 154. 156. 157. 163. Rheticus, Joachim 138. 140. 214. 218. 220. 230. 277. 284. 288. 888, 403. 417. 418. 419. 540. Rhode, Franz 286. Rhodus 368. 369. 370. 372. Rom 297. Rothe, Albrecht 434. 471. Rüdiger 452. 470. Rudnicki. Simon 266. Rybkowicz Johann 139. 417. 8. Samland 530. Schadek. Nicolaus 140. Scharffau 489. Scherer, Johann 451. Schillings, Anna 417. Schmoleiu 544. Schöffen-Bücher 431. Schöffen-Gericht 429. 430. Schönberg-, Nikolaus von 4. Schoner, Johann 286. 290. 292. 295. 301. 302. 310. 312. 317. 330. 343. 364. 368. 371. Schütz, Gottfried 21. 23. 24. 26. Schwalbach, Caspar von 17. Schwetz 451. Sculteti, Alexander 157. Sculteti, Johannes 403. 408. Seeland 371. Sekanten-Berechnung 218. Sigismund I., König von Polen 277. 451. 477. Sigismund HI., König von Polen 141. Silvaticus, Matthaeus 245. 249. Simocatta, Theophylactus 47. 52. Snellenberg, Heinrich 409. 411. 415. Soerbom, Heinrich 498. Sosigenes 396. Stadius, Johann 394. Starowolski, Simon 140. 153.278. Steipnick, Valentin 30. Stephanus, Heinrich 57. Stockfisch, Balthasar 406. 409. 412. 413. 415. Stockholm 15. Stramburgus 388. Stuhm 413. 478. S typrock, Johannes 408. Suidas 52. SylviuB, Aeneas G. Piccolomini 279. Szttlc, Dominik 142. 467. Szyszkowski, Martinus 26. REGISTER. 551 T. Tacuinum 219. Tangenten 218. Tapiau 167. Tapian, Christian 499. Tapiau, Zacharias 499. Theodosius 379. Theon 308. 408. 420. 427. 428. ThcophylactuB s. Simocatta. TheseuB 400. Thorn 370. 405. 477. Thorn (Neustadt) 429. Thot 147. Timaeus 375. Timochares 151. 178. 180. 181. 298. 299. 302. 314. 392. Tolkemit 16. 17. 19. 405.406.415. 478. 489. Toydenkuss, Konrad 445. 447. 459. Treter, Mathias 527. Treter, Thomas 526. Tübingen 383. Tüngen, Nicolans von 487. 491. 498. U. Upsala 141. 161. 209. 230. 246. ürban VIII., Papst 266. V. Valescus de Tharanta 246. 249. Vapovius s. Wapowski. Varmia (Frauenbnrg) 145. 153. 154. 370. 377. Varro, Marcus 147. 174. Veidnower, Heinrich 382. V elkener, Caspar 499. Venus 371. Vitellio 207. VitruviuB, Marcus V. Pollio 207. Vogelin US, Georg 287. 288. Voigt, Johannes 498. Volmar, Johann 383. Volphius 277. W. Waldaw, Hieronymus 499. Wapowski, Bernhard 140. 145. 154. 169. 172. Warmia s. Varmia. Warschau 427. Watzelrode, Cesarius 434. 435. Watzelrode, Katharina 450. 451. 452 ff. Watzelrode, Lucas, der Grossvater 425 ff. Watzelrode, Bischof von Ermland 47. 51. 163. 165. 280. 425. 499. Wege, Tilmann von 446. Weidler, Johann Friedrich 384. Werden, Johannes von 376. Werner, Johannes 145. 169. 175. 180. 181. Werner, Thomas 499. Winter, Georg 288. Wiszniewski, Micha) 154. Wittenberg 378. 383. 384. 388. 530. Wohlgemuth, Johannes 10. Wolowski 32. Wormdith 18. 413. 489. Z. Zcannaw, Johannes 499. Zeel i US, Heinrich 286. Ziegler 279. Zimmermann, Johannes 412. 416. ErlapUterungen zn den lithographirten Beilagen, auf denen Aiitographa von Coppernicus wiedergegeben sind. Tafel I und II enthalten die — von den Heransgebem der editio princeps unterdrückte — Einleitung zum ersten Buche des Werkes »de revolutionibus orbium caelestium«. (Vgl. Bd. II, S. 9 — 12.) (Nach dem Original in der gräflich Nostitz'schen Majoiats-Bibliothek zu Prag.) ^ Tafel III enthält den Bd. 11, S. 166 abgedruckten Brief au den Herzog Albrecht von Preussen. (Nach dem Original im Staats- Archiv zu K önigsberg.) ' Tafel IT bietet eine Kopie des Bd. II, S. 245 u. 246 abgcdnickten Receptes. {Vgl. auch Bd. I, Theil 2, S. 312 u. 313.) (Nach dem Original in der Universitäts-Bibliothek zu Upsala.) Tafel y giebt Namenszeichnnngen von Coppernicus: a) Die Unterschrift unter den ')Articuli iurati«, bei der Wahl des Bischofs Mauritius Ferber. (Vgl. Bd. I, Theil 2, S. 158 u. 159.) 9 (Nach dem Original im Kapitular- Archiv zu Frauenburg.) b) Unterschrift in dem Bd. II, S. 144 u. 145 abgedruckten Briefe an den Bischof Mauritius Ferber. (Nach dem Original in der Universitäts-Bibliothek zu Upsala.) e) Namens-Einzeichnung in dem einst im Besitze von Coppernicus be- findlichen Volumen, welches die Ausgabe der Alfonsinischen Tafeln (1492) und die Tafeln des ßegiomontanus (1490) umfasst. (Vgl. Bd. I, Theil 2, S. 417 bis 419 und Bd. II, S. 209 ff.) (Nach dem Original in der Universitäts-Bibliothek zu Upsala.) d) Namens -Elnzeichnung in dem einst im Besitze von Coppernicus befindlichen Folianten, welcher eine Auswahl aus den Schriften des Jovianus Pontanus (1501), ferner drei Schriften von Bessarion (1503) und die ^aiy6f4ßya des AratUB (s. 1. et a.) umfasst. (Vgl. Bd. I, Theil 2, S. 415— 417.) (Nach dem Original in der Universitäts-Bibliothek zu Upsala.) e) Die Besitz -Bezeichnung in der (dritten) Ausgabe des griechisch- lateinischen Lexikons, welches der Karmeliter-Mönch Chrestonius bearbeitet hatte. (Vgl. Bd. I, Theil 1, S. 27 u. 406 und Theil 2, S. 417 u. 420.) (Nach dem Original in der Universitäts-Bibliothek zu Upsala.) Tafel I 'Xtrr ^tmAhl Ar ^0r*^ UsS/twt Arh^Sm fMid.:j^ irim «f/i f>t» äU *n^ frfe *p^t^ . rmm #,rrWSr K»»»-*« -trWT/^f ^f^^^^^^'T^i^ /- if^>tmJlt JU l^^pA^ mJtniSmfi-i ejß^U^^fM'' mf f^} hjfit Tafel H hre^ 4"^^ ff ft p/Lt^ti^ '^ii dhd^>^^ i% Vt^fr^f/f A^£r^: h^Ji^w) 4^^ ^ -n^^ /i«L^t44 Csj^perTy^ Cja^'H>Ty>rH^ V^ iVt'^'rntn t4*^0 jij^. lV!«r(^-f d. K.C Qfip^ MMOfrl^ifffi^toYftf Kotnqvtkov r '. • !■■■■ THE BORROWER WILL BE CHARGED AN OVEKDUE FEE IFTHIS BOOK IS NOT RETtTRNED TO THE LIBRARY ON OR BEFORE THE LAST DATE STAMPED BELOW. NON-RECEIPT OF OVERDUE ES DOES NOT EXEMPT THE OVERDUE FEES.